EVLİYA ÇELEBİ İLE EZBERLERİ BOZMAK REHINKING EVLİYA ÇELEBİ

Transkript

1

2

3

4 SAYI / ISSUE 12 / 2011 BU BİR SÜRELİ YAYINDIR / THIS IS A PERIODICAL JOURNAL YÖNETİM / ADMINISTRATION İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. Adına Sahibi Publisher on Behalf of İstanbul Metropolitan Municipality Culture Co. Ahmet SELAMET Genel Yayın Yönetmeni / Publishing Director Harun MADEN Yayın Danışma Kurulu / Publishing Advisor Board Prof. Dr. Halil İNALCIK, Prof. Dr. Semavi EYİCE, Prof. Dr. İlber ORTAYLI, Prof. Dr. İskender PALA, Ahmet Faruk YANARDAĞ, Doç. Dr. Haluk DURSUN, Şevket DEDELİOĞLU Yayın Koordinatörü / Administrative Coordinator Hasan IŞIK YAYIN / PUBLISHING 15 EVLİYA ÇELEBİ İLE EZBERLERİ BOZMAK REHINKING EVLİYA ÇELEBİ Alper ÇEKER 9 EVLİYA ÇELEBİ, RASYONALİTE VE MASAL UYDURMA İŞLEVİ ÜZERİNE NOTLAR NOTES ON EVLİYA ÇELEBİ, RATIONALITY AND THE MYTH - MAKING FUNCTION Hilmi YAVUZ Sorumlu Yazı İşleri Müdürü / Writing Responsible Alper ÇEKER Yayın Kurulu / Publishing Board Yusuf ÇAĞLAR, İrfan DAĞDELEN, Salih DOĞAN, Nedret İŞLİ, İhsan KABİL, Metin ÖZTÜRK, Hüseyin SORGUN, M. Lütfi ŞEN, Ömer Faruk ŞERİFOĞLU, Müjdat ULUÇAM, Altay ÜNALTAY, İbrahim Hakkı YİĞİT Sanat Yönetmeni / Art Director Aydın SÜLEYMAN Grafik Tasarım / Graphic Design Şükran KUMRAL Fotoğraflar / Photograph Alp ESİN, Mustafa KİRAZ, Bekir Baki AKSU Reklam Koordinatörü / Advertising Coordinator Sedef TARHAN Rezervasyon / İngilizce Çeviri / Translation Zeynep ZENITH Halkla İlişkiler / Public Relation Betül EREN 1453@1453.cc 31 EVLİYA ÇELEBİ NİN AYASOFYA SI EVLİYA ÇELEBİ S HAGIA SOPHIA A. Haluk DURSUN 19 EVLİYA ÇELEBİ NİN RÜYASI EVLİYA ÇELEBİ S DREAM Beşir AYVAZOĞLU YAPIM / PRODUCTION KÜLTÜR A.Ş. Baskı - Cilt / Printing FSF Print House (0212) Renk Ayrımı / CTP Beyaz Düş Matbaacılık Dergide yayımlanan yazı, fotoğraf, çizim ve planlardan yasal olarak eser sahipleri sorumludur. Yazılardan kaynak belirterek tam veya özet alıntı yapılabilir. Fotoğraflar izinsiz kullanılamaz. Writers are legally responsible for their articles, photographs are to be used upon permisson, drawings and plans. Articles can be quated completely or as summery by indicating references. Photographs to be used are up on permission. İSTANBUL BÜYÜKŞEHİR BELEDİYESİ KÜLTÜR A.Ş. YAYINLARI İSTANBUL METROPOLITAN MUNICIPALITY CULTURE CO. PUBLICATIONS İstanbul Kültür ve Sanat Ürünleri Tic. A.Ş. Maltepe Mahallesi Topkapı Kültür Parkı Osmanlı Evleri Topkapı - Zeytinburnu / İSTANBUL / TURKEY 45 EVLİYA ÇELEBİ NİN BELGESEL İZLERİ: THE DOCUMENTARY TRAIL OF EVLİYA ÇELEBİ Nuran TEZCAN 37 İSTANBUL UN EĞLENCE HAYATINA KAYNAK NİTELİĞİYLE EVLİYA ÇELEBİ THE SEYAHATNAME OF EVLİYA ÇELEBİ AS A SOURCE OF INFORMATION ABOUT ENTERTAINMENT IN İSTANBUL Şeyma GÜNGÖR

5 51 EVLİYA ÇELEBİ NİN SEYAHATNAMESİNE GÖRE XVII. YÜZYILDA İSTANBUL DAKİ İNANCA DAYALI ŞİFA YERLERİ THE PLACES THAT PROVIDE HEALING BASED ON FAITH IN ISTANBUL IN THE 17th CENTURY ACCORDING TO THE SEYAHATNAME OF EVLİYA ÇELEBİ Prof. Dr. Mehmet AYDIN 57 EVLİYA ÇELEBİ NİN İSTANBUL HİKAYESİ EVLİYA ÇELEBİ S STORY OF İSTANBUL Yeliz ÖZAY EVLİYA ÇELEBİ NİN İSTANBUL SEÇKİSİ A SELECTION OF EVLİYA ÇELEBİ İskender PALA 71 SFRANCİS İN GERÇEK ESERİNE GÖRE XV. YÜZYILIN İLK YARISINDA İSTANBUL İSTANBUL IN THE FIRST HALF OF THE 15th CENTURY ACCORDING TO THE ORIGINAL WORK BY SFRANCIS Levent KAYAPINAR 77 HASAN RIZA DAN ZONARO YA FETİH TASVİRLERİ FROM HASAN RIZA TO ZONARO, DEPICTIONS OF THE CONQUEST Ömer Faruk ŞERİFOĞLU SON SARAY SANATÇISI: SEVAN BIÇAKÇI THE LAST COURT ARTIST: SEVAN BIÇAKÇI Söyleşen - interview: Hüseyin SORGUN 101 MEHMET AKİF İN ŞİİRLERİNDE ANLATTIĞI SOKAKLARDAN BİRKAÇI THE STREETS OF MEHMET AKİF S POEMS Sennur SEZER 105 MAVİ KAPLUMBAĞA: BEDRİ RAHMİ EYÜBOĞLU THE BLUE TURTLE: BEDRİ RAHMİ EYÜBOĞLU Betül EREN MISIR VİLAYETİ NDEN DERSAADET E BİR ZÜRAFA HİKAYESİ A GIRAFFE S TALE: FROM EGYPT TO SUBLIME PORTE Yusuf ÇAĞLAR 111 NEVZAT DİNDAR İLE İSTANBUL UN FAYTONLU YILLARI THE PHAETON YEARS OF İSTANBUL WITH NEVZAT DİNDAR Söyleşen - ınterview by: Hasan IŞIK 117 ERGUVAN CERCIS Uğur AKTAŞ SİNEMADA BİR ÖMÜR: NECİP SARICI A LIFE TIME IN CINEMA: NECİP SARICI İhsan KABİL TÜRK PROJESİ Türk Tarihini,Kültür ve Medeniyetini Araştırma Projesi THE TÜRK PROJECT The Turkish History, Culture and Civilization Research Project Hasan Celal GÜZEL 143 BİLGİNİN ULU ÇINARI: BEYAZIT DEVLET KÜTÜPHANESİ THE GRAND SYCAMORE OF KNOWLEDGE: BEYAZIT STATE LIBRARY Selçuk AYDIN NETAYİCÜ L-EZHAR YAHUT LALE-NAME NETAYİCÜ L-EZHAR OR THE BOOK OF TULIP İrfan DAĞDELEN LOCATION İSTANBUL MEKÂN AJANDA GUIDE EVLİYA ÇELEBİ NİN İZİNDE BİR ÖMÜR: YÜCEL DAĞLI ( ) A LIFETIME IN THE FOOTSTEPS OF EVLİYA ÇELEBİ: YÜCEL DAĞLI ( ) Nedret İŞLİ

6

7 TAKDİM 2011 yılı, Türk kültür tarihinin en önemli fenomenlerinden olan Evliya Çelebi nin doğumunun 400. yıldönümü nedeniyle UNESCO tarafından Evliya Çelebi Yılı ilan edildi. Bizlere ulaşmış tek eseri olan Seyahatname, Evliya Çelebi nin gezdiği yerlerdeki mekânları ve insanları tasvir etmesinin yanında, Türkçe nin önde gelen dil yadigârlarından biri olması ile de bir başyapıt olma niteliği gösterir. İstanbul Büyükşehir Belediyesi olarak 1453 İstanbul Kültür ve Sanat Dergisi nin bu yeni sayısında, değerli yazarlarımızın katkılarıyla Evliya Çelebi nin Seyahatname sini çok yönlü bir incelemeye tabi tuttuk. Bu bağlamda yayımladığımız makalelerde Evliya Çelebi nin bugüne kadar bilinmeyen birçok özelliği ortaya çıktı. 2011, aynı zamanda Mehmet Akif Ersoy Yılı. Bu nedenle yıl boyunca her sayımızda İstiklâl Marşı nı kaleme alan milli şairimiz hakkında yazılarımız devam edecek. Bunların yanında İstanbul un tarihini, sanatını, edebiyatını konu alan dikkat çekici makaleler ve söyleşiler de okuyucuların ilgisini bekliyor. Sizleri 1453 İstanbul Kültür ve Sanat Dergisi ile baş başa bırakırken, bu sayıya çalışmalarıyla katkıda bulunan yazar ve araştırmacılar ile yayında emeği geçen mesai arkadaşlarıma teşekkürü borç bilirim. INTRODUCTION In order to mark the 400th anniversary of the birth of Evliya Çelebi, a person who was one of the most important phenomena in Turkish cultural history, UNESCO declared 2011 as the Year of Evliya Çelebi. The Seyahatname, the sole work by this author to have reached us today, not only describes the places and people which Evliya Çelebi encountered during his travels, but also demonstrates all the characteristics of being a master piece, one of the prominent heritages of the Turkish language. Here at the Istanbul Metropolitan Municipality we have carried out an in-depth, wide-ranging investigation into Evliya Çelebi s Seyahatname; we have been helped in this by contributions from important writers, which we have included in this issue of 1453 Istanbul Culture and Art Magazine. In these articles, many characteristics of Evliya Çelebi that were previously unknown have come to the fore is also the Year of Mehmet Akif Ersoy. Thus, during this year, articles about our national poet, the writer of the words to our national anthem, will continue to be published in every issue. In addition to this, as always, interesting articles and interviews concerned with the history, art and literature of Istanbul await our readers. Before leaving you to read 1453 Istanbul Culture and Art Magazine, I would like to express my gratitude to the writers, researchers and all my fellow workers who have contributed to this issue.

8

9 SUNUŞ UNESCO, doğumunun dört yüzüncü yıldönümü dolayısıyla 2011 i Evliya Çelebi Yılı ilan etti. Her ne kadar Evliya Çelebi nin büyük eseri Seyahatname, Doğu dan ve Batı dan dünyanın birbirinden renkli iklimlerini içerse de İstanbul u konu alan ilk cildi, üç imparatorluğa başkentlik etmiş olan bu şehri merak edenler için eşsiz bir kaynaktır. Bu sayede İstanbul sosyolojisinin arkeolojisi kolaylıkla yapılabilir. Bizler de Kültür AŞ ailesi olarak 1453 İstanbul Kültür ve Sanat Dergisi nin yeni sayısında bir Evliya Çelebi dosyasına yer verdik. Bu bağlamda kaleme alınan yazılarda Evliya Çelebi yalnızca yazdıkları ile değil, hakkında pek bir şey bilinmeyen yaşam öyküsü ile de ele alındı. Konunun meraklıları, alanında usta araştırmacıların ulaştığı birçok yeni bilgiye ilk kez dergimizin bu sayısında ulaşma imkânı bulacak. Bunlar arasında Evliya Çelebi nin gezdiği yerlerde bıraktığı notların tespiti ve Vatikan arşivlerinde ortaya çıkan Afrika haritası gerçekten heyecan verici buluşlar. Ayrıca Seyahatname nin çeviriyazısını ve sadeleştirilmiş baskısını yayına hazırlayan, genç yaşta kaybettiğimiz Yücel Dağlı yı da unutmadık. Evliya Çelebi dosyasının yanı sıra farklı konularda dikkat çekici içeriklere sahip yazılar ve söyleşiler de her sayıda olduğu gibi okurların ilgisini bekliyor. Dergimizin sayfalarını çevirirken, Mehmet Akif Ersoy un şiirlerindeki İstanbul sokaklarının izini sürmek ya da Beyoğlu sahafları arasında büyüleyici bir gezintiye çıkmak mümkün. Hasan Rıza ve Fausto Zonaro nun fırçalarından İstanbul un fethinin tasvirleri, tarihçi Yorgios Sfrancis hakkındaki tarih saptırmacılığı ve fethin gerçekleri, İstanbul da lale kültürü, Necip Sarıcı ve Lale Film Stüdyosu ve daha niceleri dergimizin yeni sayısında. Siz değerli okurlara 1453 İstanbul Kültür ve Sanat Dergisi nin on ikinci sayısını takdim etmek amacıyla kaleme aldığımız bu yazıyı noktalarken; makaleleri ile katkıda bulunan değerli araştırmacılara ve yayında emeği geçen mesai arkadaşlarıma teşekkürü borç bilirim. PREFACE UNESCO announced 2011 the Evliya Çelebi Year on the occasion of his 400th birthday. The Seyahatname may contain colorful descriptions of regions from the East and the West, yet the first three volumes concerning Istanbul, a city having been capital of three empires, compose a precious source for those keen on this city. It also enables us to virtually make an archeology of the city s social life. We, as the Culture Co. community, made Evliya Çelebi the cover story in this issue of our 1453, the Istanbul Culture and Arts Journal. Papers written in that context not only present Evliya by his writings, but also by his biography, not much known before. Fans of him will find an opportunity to access newly obtained information by researchers in this 1453, published for the first time. Among them, Evliya s notes, left in places he visited, as well as his map of Africa preserved in the Vatican Archives, are really thrilling discoveries. We also remember Yücel Dağlı, editor and publisher of a transcript and simplification of the Seyahatname, who departed this life and left us in an early age. Besides the Evliya cover story, different issues and interviews also await the reader s attention, as usually. When turning the pages of 1453, you may track of Istanbul s streets in Mehmed Akif s poems as well as make a magic voyage through Istanbul s antique book shops. Istanbul s conquest in oil paintings of Hasan Rıza and Fausto Zonnaro, the pseudo-historiology on Yorgios Sfrancis and the truths on the Conquest, the Istanbulite tulip culture, Necip Sarıcı and the Lale Film Studio, and many others are in this issue. As an end to this introduction of the 12th issue of 1453, the Istanbul Culture and Arts Journal to you, dear readers, I want to express my gratitude to our distinguished researchers, contributing with their papers, as well as my colleagues having a part in the publishing. Harun MADEN Kültür A.Ş. Genel Müdürü Culture Co. General Manager

10 EVLİYA ÇELEBİ 400 YAŞINDA 400 YEARS OLD

11 EVLİYA ÇELEBİ İLE EZBERLERİ BOZMAK Alper ÇEKER RETHINKING EVLİYA ÇELEBİ Alper ÇEKER

12 EVLİYA ÇELEBİ İLE EZBERLERİ BOZMAK / RETHINKING EVLİYA ÇELEBİ EVLİYA ÇELEBİ İLE EZBERLERİ BOZMAK Alper ÇEKER* RETHINKING EVLİYA ÇELEBİ Alper ÇEKER* Evliya Çelebi nin doğumunun 400. yıldönümü olan 2011, UNESCO tarafından Evliya Çelebi Yılı ilan edildi. İnternet arama motoru Google ın bile duyarsız kalmadığı bu yıldaki etkinliklere İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür ve Sosyal İşler Daire Başkanlığı Kültür Müdürlüğü, bir Evliya Çelebi Sempozyumu düzenleyerek katkıda bulundu. Tabii ki 1453 dergisi olarak bizler de Türk kültürünün bu uluslararası üne sahip figürüne ilgisiz kalamazdık. Bu bağlamda sizler için birbirinden değerli yazarların kaleminden çıkan yazılardan oluşan bir Evliya Çelebi dosyası hazırladık. Evliya Çelebi ye getirilen eleştirilerden biri de, büyük eseri Seya-hatname nin biçimler dünyası yerine sosyal ilişkiler dünyasını betimlemeyi tercih etmesidir. Seyahatname nin geneli için bu eleştiri haklı olabilir; ancak bu metinde Ayasofya ile ilgili istisnai bir durum vardır. Evliya Çelebi, Seyahatname sinin İstanbul u konu alan birinci cildinde Ayasofya yı anlatırken, bu eleştirilen tarzın dışına çıkar ve yapının mimari biçimi, süslemeleri ve ölçüleri hakkında ayrıntılı bilgi verir. Ayasofya da Erjek Frenk adında üstad bir nakkaşın garip şekiller, acayip sihirli melek ve insan resimleri yaptığını anlatan Evliya Çelebi, büyük kubbenin ayaklarının yukarı tabakasının bitiminde dört köşede birer melek resmi olduğundan söz eder. Bu melekler Cebrail, Mikail, İsrafil ve Azrail dir. Kanatları açık durmaktadırlar ve boyları ellişer arşın uzunluktadır. Hazreti Muhammed dünyaya geldiğinde bu melek resimleri göbeklerinde bulunan ağızlarından konuşmuşlardır. Cebrail resmi Doğu da olacakları bildirir, Mikail resmi Batı da düşman ortaya çıkar ve kıtlık ve yokluk olur diye haber verir, İsrafil resmi Kuzey de olacaklardan haber verir, Azrail resmi ise bütün dünyada çeşitli padişahların ölüm haberini verir; Hazreti Muhammed den sonra bu resimlerin tılsımları geçersiz olmuştur. 1 Dört melekten Cebrail, İsrafil ve Mikail Kur an da geçmektedir. Bir ölüm meleğinden bahsedilse de Azrail ismi Kur an da geçmez. Müslümanlar bu ismi Hıristiyan ve Yahudiler den öğrenmişlerdir. 2 Evliya Çelebi melekleri tasvir ederken, biçimlerinin yanında işlevlerinden de söz etmektedir. Meşkure Eren, Evliya Çelebi nin Ayasofya hakkındaki bilgilerinin doğrudan ya da dolaylı yollardan Tacü t-tevarih, Sahaifü l-ahbar, Künhü l ahbar ve Tevarih-i Ayasofya adlı eserlere dayandığını yazar. 3 Bununla birlikte İslam kaynaklarının çok erken dönemde Ayasofya hakkında bilgi vermeye başladığını biliyoruz. Bu kaynakların başında Bizans a esir düşen Araplar gelmektedir. Hatta Oleg Grabar, yedi ve sekizinci yüzyıllarda Doğu Hıristiyanlığının imgeler konusundaki hünerini kendinden olmayanları kandırmak, yanına çekmek için kullandığını yazar. İstanbul a gelen Müslümanların gezilerinin doruk noktasını Ayasofya oluşturmaktadır. İslam kaynakları, esir düşen Müslümanların kilisenin görkemi karşısında dinlerinden dönmediklerini, Hıristiyan kaynaklar ise tam tersi olarak din değiştirdiklerini anlatır. 4 Stefanos Yerasimos, İstanbul ile ilgili erken dönem Arap kaynaklarının tarih olmaktan uzak, acaib tarzında metinler olduğunu belirtir. Bu kitapların ilgi çekici bir yanı, İstanbul un tılsımlarından söz ediyor olmalarıdır. İstanbul un tılsımları, Seyahatname nin birinci cildinin en dikkat çekici konusudur. Evliya Çelebi bu kaynakları mutlaka okumuş olmalıdır; 5 çünkü Ayasofya daki melek tasvirleri hakkında Kur an dışı pek çok bilgi vermektedir. Bu bilgiler geleneksel kaynaklardan Evliya Çelebi nin doğumunun 400. yıldönümü olan 2011, UNESCO tarafından Evliya Çelebi Yılı ilan edildi. İnternet arama motoru Google ın bile duyarsız kalmadığı bu olaya 1453 dergisi olarak bizler de ilgisiz kalamazdık has been declared the Evliya Çelebi Year by UNESCO to mark the 400th anniversary of his birth. Even the Internet search motor Google has not remained immune to the Evliya Çelebi phenomenon and as the 1453 journal we too are greatly interested in this figure of Turkish culture. * Yazar * Writer 2011 has been declared the Evliya Çelebi Year by UNESCO to mark the 400th anniversary of his birth. Even the Internet search motor Google has not remained immune to the Evliya Çelebi phenomenon and the Cultural Director of the Istanbul Metropolitan City Council, Directorate of Culture and Social Affairs Department has made contributions by organizing an Evliya Çelebi Symposium. Naturally, here at 1453, we too are greatly interested in this figure of Turkish culture who has international fame. In this context, we have prepared an Evliya Çelebi cover story formed by articles from the pens of our esteemed authors. One of the criticisms directed towards Evliya Çelebi is his preference to depict the world of social relationships instead of the world of forms (formal phenomena) in the Seyahatname. In general, this criticism of the Seyahatname is fair; however, there is one exception, that of Hagia Sophia. Evliya Çelebi s description of Hagia Sophia in the first volume of the Seyahatname, which is concerned with Istanbul, is exempt from this criticism. Detailed information about the architectural style, decorations and measurements of the building is provided. Evliya Çelebi, who describes the masterly decorations of a European master called Erjek, with their strange forms, the peculiar magical angels and human depictions that were present in Hagia Sophia, speaks of the depiction of angels, one in each of the four corners; they were painted so that their feet were placed on the upper level of the large dome. These angels are Gabriel, Mikhael, Israfel and Azrael. With open wings they measure more than fifty arshin (Ottoman measure of length: 1 ar. = 68 cm.). When Prophet Muhammad came into the world these angels spoke from mouths that were located in the middle of their stomachs. Gabriel announced what would happen in the East, Mikhael gave news of enemies appearing, famine and poverty while Israfel gave news about what would happen in the North and Azrael gave news of the death of a variety of rulers throughout the world. After the birth of Prophet Muhammad the magical qualities of these pictures no longer existed. 1 Of the four angels, the names of Gabriel, Israfel and Mikhael are found in the Qur an. Even though an angel of death is mentioned, the name Azrael does not occur in the Qur an. The Muslims learned this name from the Christians and Jews. 2 When Evliya Çelebi describes the angels, he mentions their physical appearance as well as their functions. Meşkure Eren writes that Evliya Çelebi bases his information about Hagia Sophia directly or indirectly on Tacü t-tevarih, Sahaifü lahbar, Künhü l ahbar and Tevarih-i Ayasofya. 3 In addition to these, we know that the Islamic sources started to provide information about Hagia Sophia at an early date. The leading sources were written by Arabs who fell prisoner to the Byzantines. In fact, Oleg Grabar writes that in the seventh and eighth centuries the symbols of Eastern Christianity were used to trick and win over those who were not of their religion. Hagia Sophia formed the high point for Muslims who came to Constantinople. The Islamic sources state that the prisoners who fell captive did not turn away from their religion though they sighted the glory of the church, while the Christian sources state the complete opposite, saying that these people abandoned their former religion. 4 Stefanos Yerasimos states that in the early Arab sources the texts that were concerned with Constantinople were far from being history, but were rather fan- 10

13 11

14 EVLİYA ÇELEBİ İLE EZBERLERİ BOZMAK / RETHINKING EVLİYA ÇELEBİ aktarılmıştır. Bunlar İstanbul da özgürce dolaşabilen bir Arap esir olan Harun bin Yahya nın anılarının yanı sıra Kisa i nin Acaib al malakut, Kazvini nin Acaib al mahlukat ve Taberi nin Tarih idir. Meşkure Eren de Taberi nin Tarih inin Evliya Çelebi nin kaynakları arasında olması gerektiğini yazar. 6 Oleg Grabar, Maide suresinin 90. ayetine ve En am suresinin 74. ayetine dayanarak Kur an ın tasvir sanatına değil, putlara tapınılmasına karşı olduğunu; Yezid in fermanı gibi tasvir yasaklarının, Musevilik etkisi olduğunu yazar. 7 Osmanlı Türkleri nin camiye çevirdikleri Ayasofya da Evliya Çelebi tarafından anlatılan bu dört melek tasvirini ortadan kaldırmadan burada ibadet etmeleri, bu yorum ile izah edilebilir. Ta ki Fossati kardeşlerin İstanbul a gelmesine kadar Abdülmecid tarafından İstanbul da bir dizi restorasyon işini gerçekleştirmekle görevlendirilen Fossati lerin, Ayasofya ve Süleymaniye de 2010 yılında tamamlanan çalışmalar sonucunda, yapılara büyük zararlar verdikleri ortaya çıktı. Fossatiler birbirinden değerli süslemeleri onarmak yerine üzerlerini örtmeyi tercih etmişlerdi. Üzeri örtülen süslemeler arasında Ayasofya daki melek tasvirleri de bulunuyordu. Fossatiler verdikleri zarara karşın, Ayasofya nın kendilerinden önceki halinin suluboya resimlerini yapmışlardır. Bu resimlerin birinde melek tasvirleri, ayrıntılı olmasa da görülebilmektedir. Ancak melek tasvirlerinin Osmanlı dönemine ait görüntüleri, Vatikan arşivlerinde bulunan çok değerli bir fotoğrafta karşımıza çıkmaktadır. Fotoğraf, Fossatilerin suluboya resmi ile aynı açıdan çekilmiştir ve meleklerden iki tanesini içermektedir. Meleklerin yüzü bu fotoğrafta kapatılmış durumdadır, yani fotoğraf Fossati lerin restorasyonundan hemen sonra çekilmiş olmalıdır yılında tamamlanan restorasyon sonucunda meleklerden birinin ortaya çıkarılması ile sanat tarihçileri basını bilgi kirliliğine boğdular. Bu melek figürlerinin Osmanlı döneminde yarasa sanıldığı ve yalnızca yüzlerinin açıkta bırakıldığı, dördünün de adının Serafim olduğu gibi haberler akademisyenlerin ağzından gazetelerde yer aldı. Oysa fotoğrafta da görüldüğü gibi melek tasvirleri Osmanlı zamanında açıktaydı. Evliya Çelebi den açıkça anlaşıldığı üzere Osmanlılar bunları yarasa sanmıyorlardı; aksine ne olduklarını günümüz araştırmacılarından daha iyi biliyorlardı. Evliya Çelebi karınlarından konuştuklarını söylediğine göre, hem yüzleri hem de kanatları kesinlikle açıktaydı. Son olarak, Serafim bu meleklerden yalnızca İsrafil in İbranice adından başka bir şey değildir. Restorasyonun ardından İsrafil meleği / Serafim angel after the restoration tastic. The interesting aspect of these books is that they mention the charmed objects in Istanbul. Istanbul s charmed objects are the most remarkable subject in the first volume of Seyahatname. Evliya Çelebi must have read these sources, 5 as he gives a great deal of information about the depictions of the angels that cannot be found in the Qur an. This information was recorded from traditio-nal sources. These sources were the memoirs of Harun ibn Yahya, an Arab prisoner who was allowed to wander freely around Istanbul, and Kisa s Acaib al malakut, Kazvini s Acaib al mahlukat and Taberi s Tarih. Meşkure Eren writes that Taberi s Tarih must have been one of Evliya Çelebi s sources. 6 Oleg Grabar writes that the 90th verse of Surah Maida and the 74th verse of Surah An am in the Qur an are not opposed to depictive art, but to the worshiping of idols; the banning of illustrations/depictive art, for example, Yezid s edict, were introduced under the influence of Judaism. 7 The fact that the Ottoman Turks worshiped in Hagia Sophia without removing the depictions of the four angels described by Evliya Çelebi may be explained with this interpretation. This was the case until the Fossati brothers arrived in Istanbul. At the end of the restoration work that was completed in 2010 it was discovered that the Fossati brothers, who had been given the task of carrying out a large number of restorations in Istanbul by Abdülmecid, had actually inflicted great damage to the structures. Instead of restoring the valuable decorations, the Fossatis preferred to cover them up. The angels in Hagia Sophia are among the embellishments that they covered up. Before inflicting damage, the Fossati brothers made water color paintings of Hagia Sophia. In one of these pictures we can see the depictions of the angels, even if not in detail. Moreover, a very valuable photograph of these images of the angels from the Ottoman period can be found in the Vatican archives. The photograph is taken from the same angle that the Fossatis water color was executed and includes two of the angels. The angels faces are covered in this photograph, that is, it must have been taken immediately after the Fossatis restoration. As a result of the restoration work that was completed in 2010 one of the angels was revealed and art historians produced a great deal of misinformation to feed to the press. For example, the figure of an angel was thought to be a bat in the Ottoman period, the angels faces were all that was left uncovered, all four were Seraphim, and other such information was to be found in the newspapers, quoted from academics. However, as can be seen in the photograph, the depictions of the angels were not covered during the Ottoman era. As can clearly be understood from Evliya Çelebi, the Ottomans did not think these were bats; quite the opposite, they knew what they were; better than contemporary researchers. As Evliya Çelebi states that they spoke from their stomachs, it is clear that both their faces and their wings were certainly not covered up. Finally, the name Seraphim is nothing more than the Hebrew version of the name Israfel. 12

15 Vatikan arşivinden Osmanlı dönemine ait Ayasofya fotoğrafı / Photograph of Hagia Sophia from the Ottoman era in Vatican archieves. DİPNOT: 1 Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi: İstanbul, Hazırlayanlar: Seyit Ali Kahraman, Yücel Dağlı, YKY, Bu dört melek hakkında ayrıntılı bilgi için MEB İslam Ansiklopedisi nin Cebrail, İsrafil, Mikail ve Azrail maddelerine bakıldığında, Cebrail dışındaki meleklere ait bilgilerin daha çok Yahudi ve Hıristiyan kaynaklarına ve geleneksel kitaplara dayandığı görülecektir. Bunun nedeni, kendilerine Kur an da çok az yer verilmiş olmasıdır. 3 Dr. Meşkure Eren, Evliya Çelebi Seyahatnamesi Birinci Cildinin Kaynakları Üzerinde Bir Araştırma, 1960, s Oleg Grabar, İslam Sanatının Oluşumu, 1988, s Stefanos Yerasimos, Türk Metinlerinde Kostantiniye ve Ayasofya Efsaeleri, 1993, s Dr. Meşkure Eren, a.g.e., s Oleg Grabar, a.g.e., s. 64, 75 FOOTNOTES: 1 Evliya Çelebi Seyahatnamesi in Modern Turkish: Istanbul, Prepared by : Seyit Ali Kahraman, Yücel Dağlı, YKY, For detailed information about these four angels, see the articles Cebrail, Israfil, Mikail and Azrail in MEB Encyclopedia of Islam; according to this article, except for Gabriel, the information about the other angels is based more on Jewish and Christian sources and traditional books. The reason for this must be that there is not much written about them in the Qur an. 3 Dr. Meşkure Eren, Evliya Çelebi Seyahatnamesi Birinci Cildinin Kaynakları Üzerinde Bir Araştırma, 1960, p Oleg Grabar, İslam Sanatının Oluşumu, 1988, pp Stefanos Yerasimos, Türk Metinlerinde Kostantiniye ve Ayasofya Efsaneleri, 1993, pp Dr. Meşkure Eren, op.cit, pp Oleg Grabar, op.cit., pp. 64, 75 13

16

17 EVLİYA ÇELEBİ, RASYONALİTE VE MASAL UYDURMA İŞLEVİ ÜZERİNE NOTLAR Hilmi YAVUZ NOTES ON EVLİYA ÇELEBİ, RATIONALITY AND THE MYTH MAKING FUNCTION Hilmi YAVUZ

18 EVLİYA ÇELEBİ, RASYONALİTE VE MASAL UYDURMA İŞLEVİ ÜZERİNE NOTLAR / NOTES ON EVLİYA ÇELEBİ, RATIONALITY AND THE MYTH - MAKING FUNCTION EVLİYA ÇELEBİ, RASYONALİTE VE MASAL UYDURMA İŞLEVİ ÜZERİNE NOTLAR Hilmi YAVUZ* NOTES ON EVLİYA ÇELEBİ, RATIONALITY AND THE MYTH - MAKING FUNCTION Hilmi YAVUZ* Evliya Çelebi Seyahatnamesi, doğaüstü ve olağandışı hikâyelerin yer aldığı bir eser olarak da dikkati çeker. Çoğu defa Çelebi nin hayal gücünü kullanarak uydurduğu ve gerçeklikte karşılığı bulunmayan hikâyeler olduğu belirtilir. Dolayısıyla, bu hayalî hikâyeler ya uydurma olarak söylemdışı bırakılmış ya da rasyonalize edilerek gerçekle bağdaştırılmak istenmiştir. Bu yazıda, Çelebi nin Seyahatname deki olağandışı ya da doğaüstü hikâyelerin, (i) Bergson un Ahlak ve Dinin İki Kaynağı nda kavramsallaştırdığı Masal Üretme İşlevi yle ( Fonction Fabulatice ) ve (ii) Foucault nun Episteme kavramıyla açıklayarak temellendirmeye çalışacağız. Genellikle Evliya Çelebi uzmanları, Seyahatname deki bu hikâyeleri rasyonelleştirerek, onların olağandışı ve doğaüstü konumlarını akla uygun kılarak meşrulaştırmayı tercih etmişlerdir. Özellikle Batılı uzmanların tavırlarının bu olduğu söylenebilir. Buna karşılık, büyük bir Evliya Çelebi uzmanı olan Prof. Dr. Robert Dankoff, Evliya Çelebi ve Seyahatnamesi Işığında Osmanlı Toplum Hayatı adlı (Dankoff, ) makalesinde, büyülü gerçekçilik örnekleri olarak nitelendirdiği bu hikâyelerde Evliya nın acayip ve garip olaylara karşı gösterdiği tavırdan zevk al[dığını], [bu hikâyelerin] ne kadar saçmaysa o kadar iyi [olduğunu düşündüğünü] bildirir ve Çelebi nin bunları kesinlikle rasyonelleştirmeye kalkışmadığını; ama sadece bir kere bir sihirbaz hilesi konusunda rasyonel açıklama ortaya koymayı dene[diğini] ifade eder. Çelebi nin ampirik gerçeklik konusuna da önem vermediğini öne sürenler olmuştur: Prof.Dr. Doğan Kuban, Boyut Dergisi nde yayımlanan Geleneksel Türk Kültüründe Nesneler Dünyasına Bakış başlıklı yazısında, Evliya Çelebi Seyahatnamesi nin, mimarlık tarihine ilişkin bir kaynak olarak kullanılmasının mümkün olmadığını söyler ve mesela, Süleymaniye [Camii] nin tanımını yapan bölüm iyice incelendiği zaman, bu bilgilerle Süleymaniye nin rökonstrüksiyonunun yapılamıyacağını kabul etmek zorunda kalırsınız, der. Kuban, Evliya nın, heyecan dolu dil[ine] karşın, ne caminin şeması, ne büyüklüğü [...] bakımından yeterli bilgi edinip bundan Süleymaniye nin nasıl bir yapı olduğunu çıkarmak olanağı[nın] bulunmadığını; [ç]ünkü Osmanlı kültüründe, nesneler[in] değil, ilişkiler[in] önem taşı[dığını] belirtir ve şöyle der: Bu nedenle de sosyal yaşama ilişkin gözlemleri o kadar ilginç olan Evliya yı, güvenilir bir mimarî tarihi kaynağı olarak kullanmak olanaksızdır. Kuşkusuz bu yargı, Evliya nın yine de önemli bir tarihi kaynak olma niteliğini değiştirmez. [Prof. Dr.Halil İnalcık da, Çelebi nin sosyal tarih bağlamında yararlı bir kaynak olduğunu belirtecektir.] Evliya nın bazen kendisine anlatılan hikâyelerdeki ampirik gerçeklikle bağdaşmayan örnekler konusunda rasyonel bir tavır aldığı da söylenebilir: Örneğin, Kudüs te Aksa Camiinin avlusunda kaya yarıklarına sokulmuş ve bağlanmış olan bazı hurma ağacı liflerinden yapılmış iplerin Süleyman Peygamber den kalma olduğu söylendiğinde Evliya, [sadeleştirerek aktarıyorum] 3640 yıl geçmiş, bana şeytanları bağlamak için kullanılan bu iplerin çürümediğini mi anlatmak istiyorsunuz? sözleriyle kuşkularını akla muhalif diyerek bildirir ( Çelebi,IX, 217a9 ). Fakat daha sonra kendisine bu iplerin Süleyman Peygamber in el işi olduğu söylendiğinde, kuşkusunun ortadan kalktığını İtimad ettim diyerek dile getirir. Evliya Çelebi nin dile getirdiği olağandışılıklar ve doğaüstülükler, tıpkı Nakkaş Osman ın Hünername sinde, Yıldırım Bayezid in atının üzerinde Niğbolu kalesinden daha yüksek, koca Tuna nehrininse ince bir gümüş iz olarak çizilmesine benzer. Burada Kültür e (Dil e) ait olanın Dünya ya (Doğa ya) ait olana başat (hâkim, dominant) olduğu bir episteme söylemi söz konusudur. Fantastic and supernatural function that is expressed by Evliya Çelebi is like drawing the vast Danube River as a thin silver line, higher than Niğbolu Castle over the horse of Yıldırım Bayezid in Nakkaş Osman s Hünername. In this example, as well, we can see an episteme wherein that which belongs to culture (to language) is dominant over that of the world (of nature). The Evliya Çelebi Seyahatname (Evliya Çelebi s Book of Travels) is also remarkable as a work, in which supernatural and extraordinary stories take place. Many times it is indicated, that there are tales, Çelebi himself made up by his imagination, which are unsupported by reality. Thus, these made-up tales have either been excluded from the discourse or rationalized out of a desire to reconcile them with reality. In this paper, we shall attempt to ground the extraordinary or supernatural stories in Çelebi s Seyahatname through (i) the Myth-Making Function ( Fonction Fabulatrice ), conceptualized in Bergson s book The Two Sources of Morality and Religion and (ii) Foucault s concept of the Episteme. Generally speaking, experts on Evliya Çelebi have preferred to rationalize these tales in the Seyahatname, making their extraordinary and supernatural elements seem reasonable and thus rationally acceptable. It can be said, that this has especially been the attitude of Western experts. On the other hand, in his article Ottoman Societal Life in the Light of Evliya Çelebi and his Seyahatname (Dankoff, ), the Evliya Çelebi expert and professor, Dr. Robert Dankoff states, that in these tales, which he describes as examples of enchanted realism, he enjoys Evliya s attitude in the face of strange and bizarre events and, that he thinks concerning these tales as the stranger, the better. He says, that Çelebi most certainly does not attempt to rationalize them, except once in his attempt to forward a rational explanation for a magician s trick. Some researchers claim, that Çelebi did not attribute importance to empirical realism: In his article A Look at the World of Objects in Traditional Turkish Culture published in the journal Boyut, Dr. Doğan Kuban says, that it is not possible to use the Evliya Çelebi Seyahatname as a source for architectural history, because for example, after a thorough examination of the chapter describing the Süleymaniye [Mosque], you will have to accept, that a reconstruction of the Süleymaniye cannot not be done with this information. Kuban says, that Evliya s work despite his thrilling language does not contain enough information... neither in terms of the mosque s schema, nor its greatness [...] so as to get enough information to know what sort of a structure the Sülemaniye is. This is, because in Ottoman culture it is not objects, but relationships that bear importance. Kuban goes on: And it is for this reason, that the very interesting observations of Evliya in regard of social life turn unreliable, when it comes to matters of architectural history. Without doubt, this conclusion does not change the fact, that Evliya is an important historical source. [Dr. Hilal İnalcık also states, that Çelebi is a useful source in regard to social history.] We may also say, that Evliya sometimes assumes a rational stance regarding themes in stories told by other people to Evliya, when these themes do not seem to be compatible with empirical reality: For example, on an account, that ropes, made of date tree fibers and fixed in stone crevices around the courtyard of the Al-Aqsa Mosque in Jerusalem, are from the times of King Solomon, Evliya declares his doubts, that it is against reason, because [here, I summarize his remarks] 3,640 years have passed - are you trying to tell me that these ropes used to chain devils haven t rotted? (Çelebi, IX, 217 a 9). But later, when told, that these ropes were made by King Solomon s own hand, he says, that his doubt is gone; i.e.: I trust it is so. * Okutman, Bilkent Üniversitesi. * Senior Lecturer, Bilkent University 16

19 Bu, Evliya nın zihniyet yapısını açıklamakta büyük önem taşıyan bir örnektir. İplerin Hz.Süleyman döneminden kalmış olması gibi, ampirik bağlamda gerçekliğe uygun olmadığı için kuşkuyla yaklaşılan bir olgunun; iplerin Hz. Süleyman ın el işi olduğu söylendiğinde bu kuşkunun giderilmiş olması, dinsel söylemin ampirik söyleme hâkim olduğu bir zihniyet söylemine işaret eder. Buna benzer bir örneği, Homeros un İlyada sında buluyoruz. Bir araba yarışında kurallara aykırı davranan yarışçının kurallara aykırı davranıp davranmadığı konusunda yol boyunca gözlemci olarak konulmuş tanıklara (histor) başvurulmadan ve onlara hiçbir şey sorulmadan, dinsel bir yemine davet edilmiş, yemin yeterli sayılmıştır (Homeros, ). Burada da kanıtlamanın veya ispatın rasyonel formlarının, tıpkı Evliya Çelebi örneğinde olduğu gibi hakikat konusunda bir ölçüt sayılmadığını görüyoruz: Her iki durumda da ampirik veriler, hakikatin ölçütü değildirler. (i) Meseleyi bir başka bağlamda da ele almak söz konusudur. Bergson Ahlak ve Dinin İki Kaynağı nda, masal uydurma işlevi nden ( fonction fabulatrice ) söz eder ve Din in masal uydurma işlevinin sonucu değil, nedeni olduğunu belirttikten sonra, insan zihni[nin], gerçek deneyimin olmadığı yerde, sahte, yalancı bir deneyim uydur[duğunu] ve bu uydurma imgenin ( fiction ), canlı, etkili ve sürekli olduğunda, algıyı pek âlâ taklit edebildiğini ve bu yolla bir eylemi önleyebilir ya da değiştirebilir olduğunu ifade eder. Bergson, şunları ilave eder: Sistemli bir biçimde yanlış bir deneyim, insan zekâsını gerçek bir deneyimden çıkarsadığı sonuçları daha da ileriye götürmekten alıkoyabilir.[ ] Bu koşullarda insan zekâsının daha teşekkül eder etmez, batıl inançlarla kuşatılmış olmasında şaşılacak bir yan yoktur. Özünde zeki bir varlık, doğal olarak hurafecidir. Ancak zeki varlıklar, hurafeci olabilir ( that an essentially intelligent being is naturally superstitious, and that intelligent creatures are the only superstitious beings. ) (Bergson, ). Yazımın bundan sonraki bölümünde, Seyahatname deki olağandışılıklara ilişkin alternatif, dolayısıyla farklı bir okuma yapmak istiyorum. (ii) Michel Foucault, The Order of Things de Rönesans Episteme si ile (Röne-sans ta neyin bilgi sayılmasına ilişkin kurallar, ölçüler, normlar), Klasik Dönem (17.yy.) Episteme si arasındaki radikal farklara dikkati çeker. Bir Rönesans doğabilimcisi olan Aldrovandi ye göre bilimsel bilgi sayılan şeyler, bir Klasik Dönem doğabilimcisine, Buffon a göre, bilim adına tam bir skandal teşkil ederler. Aldrovandi, bir hayvanın, mesela yılanın, anatomik özelliklerinin yanı sıra mitolojik, etimolojik ve anekdotal duyum ve enformasyonları da almakta sakınca görmez kitabına. Oysa Buffon için, düpedüz anlaşılmaz bir tavırdır bu: Buffon, bir hayvanın kendisine ya da doğasına ilişkin olanlarla, onun hakkında söylenenlere ilişkin olanlar arasında radikal bir fark öngörür. Buffon, Aldrovandi nin Historia Serpentum et Draconum unu okuduğunda şu yorumu yapar: Bu metinde betimleme yok, masal (legend) var! Foucault, Aldrovandi ile Buffon arasındaki bu Episteme farkını şöyle açıklar: Aldrovandi ye göre, Doğa, birbirinden ayrışmamış bir kelimeler ve işaretler bütünüdür ve bir doğabilimcinin işi, ister insanların kitaplarında, ister Dünya nın kitabında varolan bu kelime ve işaretleri derlemekten ibarettir:-rönesans Episteme si bunu gerektirir çünkü! Bir başka deyişle, Rönesans Episteme sinde Dil ve Doğa birbirinden farklılaşmamıştır. Oysa Buffon için Dil, Doğa nın bir parçası değildir;- onu temsil etme yollarından biridir sadece. Dolayısıyla, bir hayvan hakkında söylenenler (Mitoloji, Anekdot, Etimoloji vb.), yani Dil e ait olanlarla, hayvanın kendisine, yani Doğa ya ait olanlar (Anatomi vb.) arasında radikal bir fark vardır. Buffon, özenle ayırır bunları ve sadece Doğa ya ait olanı alır kitabına; -Klasik Dönem Episteme si bunu gerektirmektedir çünkü (Foucault, 39-40) Jonathan Barnes da Aristoteles üzerine yazdığı kitapta, onun (Aristoteles in)- tıpkı Aldrovandi gibi- bir hayvanın, doğrudan gözleme dayalı Doğal ya da ampirik Cihat Burak ın Evliya Çelebi adlı resmi / Cihat Burak s painting of Evliya Çelebi This example is of great importance, when it comes to examining Evliya s mentality. To a case not matching reality in the empirical sense, such as ropes remaining from King Solomon s times, he approaches with suspicion, but this suspicion is gone, when said, that the ropes were made by King Solomon himself. This indicates a mentality, in which the religious discourse dominates the empirical discourse. We find a similar example in Homer s Iliad: Judging a case, whether or not a competitor violated the rules in a chariot race, his swearing an oath was found sufficient, without consulting or asking any questions to the observers (histor) along the course (Homer, ). Just as in the example of Evliya Çelebi, here too are the rational forms of proof and evidence not considered as measures of reality: In both cases, empirical data are no measures of reality. (i) We can also approach the topic from another perspective. In The Two Sources of Morality and Religion, Bergson speaks of the myth-making function ( Fonction Fabulatrice ) and states, that religion is not a result, but a reason of the myth-making function. He goes on: Lacking real experience, the human mind conjures up a counterfeit, false experience; and, if its image is vivid and insistent, it may indeed mimic perception. In that way, it may prevent or modify action. Bergson adds: A systematically false experience may prevent reason from furthering conclusions, deduced from a true experience. [ ] So, we should not be surprised to find that reason is pervaded, as it is formed, by superstition; an essentially intelligent being is naturally superstitious, and that intelligent creatures are the only superstitious beings. (Bergson, ). In the following section of this report, I would like to introduce an alternative, and therefore, a different reading of the extraordinary elements in the Seyahatname. (ii) In The Order of Things, Michel Foucault draws attention to the radical differences between the Renaissance Episteme (the rules, measures and norms prescribing what constitutes knowledge ) and the Classical (17th century) Episteme. Things considered scientific knowledge according to Renaissance naturalist Aldrovandi would, constitute a downright scandal in the name of science for the Classical naturalist Buffon. In Aldrovandi s book, there is no problem in noting not just the anatomical characteristics of, say, a snake, but also information on its mythological, etymological, and anecdotal dimensions. For Buffon, such an approach is absolutely incomprehensible: Buffon foresees a radical difference between that, which is related to an animal s self or its nature and that which is related to things said about it. Upon reading Aldrovandi s Historia Serpentum et Draconum, Buffon commented: There is no description here, only legend. Foucault explains this difference of Episteme between Aldrovandi and Buffon: For Aldrovandi, nature, in itself, is an unbroken tissue of words and signs; and the work of a naturalist is to compile these words and signs, that are whether in the books of men or in the Book of the World : for this is required by the Episteme of the Renaissance! Put differently, there is no differentiation between Language and Nature in the Episteme of the Renaissance. But for Buffon, Language is not a part of Nature; it is only a means of representing it. Therefore, there is a radical difference between things said about an animal (mythology, anecdote, etymology, etc.), i.e. things contained in Language, vs. the animal itself, which belongs to Nature (anatomy, etc.). Buffon meticulously separates these two and only includes that which belongs to the Nature in his book; for this is required by the Episteme of the Classical Period... (Foucault, 39-40). In his book on Aristotle, Jonathan Barnes also speaks of how Aristotle like Aldrovandi puts observation-based natural or empirical characteristics of an animal in the same epistemological level alongside fabricated perceptions gathered from here and there, based entirely on hearsay; so they are presented with no differentiation between them. For example, Aristotle wrote, that the bison pos- 17

20 EVLİYA ÇELEBİ, RASYONALİTE VE MASAL UYDURMA İŞLEVİ ÜZERİNE NOTLAR / NOTES ON EVLİYA ÇELEBİ, RATIONALITY AND THE MYTH - MAKING FUNCTION özellikleri ile oradan buradan derlenmiş ve bütünüyle rivayete dayalı uydurma duyumları, birbirinden farklılaşmamış bilgiler olarak, aynı epistemolojik düzeye koyduğundan söz eder. Mesela, bir bizonun, uzun mesafeye ulaşabilen bir dışkılama yeteneği olduğunu ve bizonun, bu yeteneğini, kavurucu sıcaklıktaki dışkısından yararlanarak, kendini savunma amacıyla kullandığını yazabilmiştir Aristoteles Barnes, Aristoteles in bugünün Episteme si ile gerçekten bilimsel sayılabilecek gözlemlerinin yanı sıra, bazı sarhoş avcıların anlattıkları saçma sapan hikâyeleri (mesela, bizonun dışkılama yeteneği üzerine söylenenleri), zooloji araştırmaları kitabına almasını, çok şaşırtıcı bulmaktaydı... (Barnes, 11) Mitolojik, anekdotal (yani, rivayete dayalı) birtakım duyum ve enformasyonların, gerçekliğe dayalı bilgilerle aynı düzeye konulmasının, Evliya Çelebi yi eleştirmek için kullanıldığını hatırlamalı burada. Gerçekten de, Seyahatname de, Erzurum kışının aşırı soğuğunda kedinin havada donup kalmasına ya da Mısır da timsahlarla çiftleşildiğine ilişkin vb. bölümler gerçekliğe aykırı düştükleri gerekçesiyle Evliya nın ciddiye alınmamasına yol açmış; Fahir İz hocamızın deyişiyle, kimi bilginler Evliya nın hiçbir anlattığına inanmamışlar, hatta birçok yolculuklarını bile şüphe ile karşılamışlardır. Oysa Evliya Çelebi nin, anlatısını 17.yüzyıl Osmanlı Toplumu nun nin Episteme sine denk düşen bir epistemik bütünlükle söylemselleştirdiği anlaşılıyor: Tıpkı Aristoteles ya da Aldrovandi gibi, Çelebi de Tarih in, Mitoloji nin, Masal ın ve Rivayet in birbirinden ayrılmadığı bir söylem inşa ediyor. Olağanüstülükleri değil, bir Episteme nin söylemini sunuyor bize. Öyleyse sonuç olarak şu söylenebilir: Evliya Çelebi nin dile getirdiği olağandışılıklar ve doğaüstülükler; (i) bilginin, masal üretme işlevinden zorunlu olarak ayrı bir epistemolojik düzey olmadığını ve (b) bu düzeyin Dil e ilişkin mitoloji, anekdot, etimoloji gibi katmanları, Doğa ya ilişkin katmanlarla aynı episteme içinde bütünleştirebildiklerini gösteriyor. Tıpkı Nakkaş Osman ın Hünername sinde Yıldırım Bayezid in atının üzerinde Niğbolu kalesinden daha yüksek, koca Tuna nehrininse ince bir gümüş iz olarak çizilmesi gibi (Yavuz, 19). Bu örnekte de Kültür e (Dil e) ait olanın Dünya ya (Doğa ya) ait olana başat (hâkim, dominant) olduğu bir episteme söylemi söz konusudur. Perspektif kurallarının ihlal edilmesinin zihinsel arka planında bu episteme vardır. KAYNAKÇA : 1- Barnes, J. Aristoteles, Oxford University Press, N. Y., Bergson, H., Ahlak ve Dinin İki Kaynağı, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, çev. Mehmet Karasan, 3. basım, İstanbul, [İng. için Bkz: The Two Sources of Morality and Religion, Doubleday Anchor Books, N. Y, sayfa: ] 3- Dankoff, R., Evliya Çelebi ve Seyahatnamesi Işığında Osmanlı Toplum Hayatı, Türkler Ansik lopedisi, X. Cilt, İstanbul, Evliya Çelebi, Seyahatname, IX, YKY, İstanbul, Foucault, M., The Order of Things, Ed. R. D. Laing, Tavistock Publications, London, Homeros, İlyada, IV. Kitap XXIII. Bölüm, Çev. A. Kadir, A. Erhat, Sander Yayınları, İstanbul [Ayrıca Bkz. Foucault,M., Dits et écrits, II, ( ), Ed.Daniel Defert et François Ewald, Editions Gallimard, s ; Paris, 1994.] 7- Kuban, D., Geleneksel Türk Kültüründe Nesneler Dünyasına Bakış, Boyut [Dergisi], 3/21, Ankara, Mart Yavuz, H., Osmanlı Kültürü Üzerine, Türkiye nin Zihin Tarihi[içinde], Timaş Yayınları, İstanbul, sesses the ability to project its excrement over a long distance and uses this talent for self-defense, benefiting from its pungent excrement... Barnes expresses his astonishment at Aristotle, that the latter includes such ridiculous tales in his book on zoological research alongside observations, that would be considered truly scientific according to today s Episteme. Barnes says Aristotle was taken in by a tipsy huntsman s after-dinner yarn (in the instance of the statements on the bison s projectile defecation ability)... (Barnes, 11) Here, we should remember, that Evliya Çelebi was criticized, because he put mythological, and anecdotal perceptions and information on the same level with information based in reality. And, indeed, there are a section in the Seyahatname, which narrates, that a cat froze and got stuck in mid-air during a very cold Erzurum winter, and another narrating that crocodiles mate with men in Egypt. These have lead, that Evliya is taken seriously due to his narratives contradiction with reality. As our teacher Fahir İz put it, some scholars do not believe anything that Evliya tells, looking at many of his journeys with suspicion. However, we can also understand, that Evliya Çelebi established the discourse of his narration in epistemological integrity of the 17th century Ottoman society. Like Aristotle or Aldrovandi, Çelebi also builds a discourse wherein history, mythology, legend and anecdote are not separated. He presents to us a discourse not of the extraordinary, but of an Episteme. Thus, we can say the following in conclusion: (i), knowledge is not related with separate epistemic levels in its myth-making function, and (ii), the layers of this category related to language, such as mythology, anecdote, and etymology, can be integrated within the same episteme with layers related to Nature. It is the same with miniatures in Nakkaş Osman s Hünername, displaying the vast Danube River as a thin silver line, whereas Yıldırım Bayezid on his horse stands higher than the Niğbolu Castle (Yavuz, 19). In this example, too, we can see an episteme wherein that which belongs to culture (to language) is dominant over that of the world (of nature). This is the episteme in those times mentality causing a violation of the perspective rules. REFERENCES: 1- Barnes, J. Aristotle, Oxford University Press, NY, Bergson, H., Ahlak ve Dinin İki Kaynağı [The Two Sources of Morality and Religion], National Ministry of Education Publications, Turkish trans.: Mehmet Karasan, 3rd edition, Istanbul, [for the English version, see: The Two Sources of Morality and Religion, Doubleday An chor Books, NY, 1954, p.: ] 3- Dankoff, R., Evliya Çelebi ve Seyahatnamesi Işığında Osmanlı Toplum Hayatı [Ottoman Societal Life in the Light of Evliya Çelebi and his Seyahatname], Türkler Ansiklopedisi [Encyclopedia of the Turks], X. Edition, Istanbul, Evliya Çelebi, Seyahatname [Book of Travels], IX, YKY, Istanbul, Foucault, M., The Order of Things, Ed. R. D. Laing, Tavistock Publications, London, Homer, İlyada [The Iliad], Book IV, Chapter XXIII, Turkish trans.: A. Kadir, A. Erhat; Sander Publications, Istanbul, 1975.[Also see Foucault, M., Dits et écrits, II, ( ), Ed. Daniel Defert and François Ewald, Editions Gallimard, p ; Paris, 1994.] 6- Kuban, D., Geleneksel Türk Kültüründe Nesneler Dünyasına Bakış [A Look at the World of Objects in Traditional Turkish Culture], Boyut [Journal], 3/21, Ankara, March Yavuz, H., Osmanlı Kültürü Üzerine [On Ottoman Culture],Türkiye nin Zihin Tarihi [inside Turkey s Intellectual History],Timaş Publications, Istanbul,