Su Tahsisi Hukuku. Özdemir ÖZBAY DSİ Eski Başhukuk Müşaviri. 4 Ekim Giriş

Transkript

1 Su Tahsisi Hukuku Özdemir ÖZBAY DSİ Eski Başhukuk Müşaviri 4 Ekim Giriş Su tahsisleri havza bazında su kaynakları planlamasının ve su yönetiminin en önemli unsurlarından biridir. Suyun tahsisi birçok şekilde yapılabilir. Ancak su tahsisi yapılırken adil ve sürdürülebilir olması büyük önem taşır. Bunun için suyun tahsis edilmesinden önce hidrolik,hidrolojik,meteorolojik,hidrografik ve hukuki çalışmaların çok detaylı bir şekilde yapılması şarttır.aksi taktirde öncelikle doğal yaşamın ve havza içindeki su kullanan diğer tesislerin zarara uğraması sözkonusu olur.bu da ekolojik,ekonomik,sosyal ve hukuki birçok sorunu beraberinde getirir. Diğer taraftan su tahsisinin tek bir elde toplanarak uygulamada birliktelik sağlanması çok büyük bir zorunluluktur. DSİ Genel Müdürlüğünün yeni bir şube müdürlüğü kurarak su sicillerini tutmaya başlaması Havza Yönetim Planları için çok faydalı bir adım olmuştur. 2.Su Tahsis Mekanizmaları Kamu Eliyle Tahsis Su kaynağından çekim yapma ya da kullanma hakkı bir kamu idaresi tarafından, belirli süreler için veya süresiz olarak verilir.bu tür tahsis gıda üretimi, endüstriyel gelişim, çevre koruması vb. faaliyetlere yönelik yapılabildiği gibi, kamu otoritesinin öncelikli hedefleri doğrultusunda lisans veya izin vermek suretiyle de yapılabilir. Bu tahsis şekli, suyun hakkaniyetle tahsis edilmesini sağlamakta olup en yaygın tahsis şeklidir. Kullanıcı-bazlı Tahsis Bu tahsis şeklinde su kaynakları kanuna dayalı olmayan, gelenek ve göreneklere dayalı bir şekilde tahsis edilir. 1

2 Su Piyasaları Bu tür tahsiste, su kullanım hakkı bir otorite kararına bağlı olmaktan ziyade, ticari bir şekilde kullandırılmaktadır.bu tahsis şekli suyu ticari bir meta haline getirip zayıf ve fakir sektörlerin suya erişimini kısıtlaması nedeniyle dezavantajlı bir tahsis şeklidir. Su Bankaları Su Bankası, su kullanım hakkı ticaretine yönelik fiyat ve miktar kurallarını koyan, alıcı ve satıcı arasında aracı olan ve böylece güvenlik ve düşük işlem maliyeti sağlayan bir organizasyondur.su bankaları, Kaliforniya Kuraklık Su Bankası (ABD) örneğinde olduğu gibi özel bir amaçla da kurulabilirler. 3.Avrupa Birliği Su Çerçeve Direktifi Ve Su Tahsisi AB nin Su Çerçeve Direktifi giriş bölümünde aşağıdaki hususlar yer almaktadır; Su ticari bir ürün değildir. Birlik içerisindeki sular, tüm kullanımlara yetecek miktarda iyi kalitede su talebinin artan baskısı altındadır. Su çekimlerini ve tatlısu kaynaklarının kalite ve miktar açısından izlenmesini düzenleyici prosedürlere ihtiyaç vardır. Üye ülkeler, Önlemler programının bir parçası olarak ekonomik araçları kullanabilirler. Su hizmetlerinin maliyetinin, çevresel ve kaynak maliyetleri de dahil olmak üzere, geri kazanımı prensibi, özellikle kirleten-öder prensibiyle uyumlu bir şekilde, dikkate alınmalıdır. Direktifin maksadı; tüm kıtaiçi yüzey ve yer altı suları ile kıyı ve geçiş sularını, su ekosistemlerini ve suya bağlı karasal ekosistemlerini korumak, bozulmalarını ve kirlenmelerini önlemek, taşkınların ve kuraklığın etkilerinin yumuşatılmasına katkıda bulunmak ve su kaynaklarının korunmasını sağlamaktır. Direktif yukarıda belirtilen hususları gerçekleştirerek sürdürülebilir, dengeli ve eşit su kullanımı için gerekli miktarda ve iyi kalitede yerüstü ve yer altı suyu teminini hedeflemektedir. Direktifte tahsise yönelik açık bir hüküm bulunmamakla birlikte, su kullanımlarını kontrol altına alabilmek ve su tasarrufunu teşvik etmek üzere üye ülkelerin ekonomik araçları kullanmaları öngörülmektedir. Bu maksatla tüm su hizmetlerinin maliyetinin kullanıcılar tarafından geri ödenmesi hükme bağlanmıştır. Direktife göre su hizmetlerinin tanımı aşağıdaki şekilde yapılmıştır. Su Hizmetleri:evler, kamu kurumları yada herhangi bir ekonomik aktivite için sağlanan yerüstü suyu yada yeraltı suyunun çekimi, toplanması, depolanması, arıtılması ve dağıtımı ile atık suyun toplanması, arıtılması ve daha sonra doğrudan yerüstü suyuna boşaltılması şeklindeki bütün hizmetler olarak tanımlanır. 2

3 4. Türkiyede Mevcut Uygulama Bu konuyu öncelikle 6200, 1053 Ve 167 Sayılı Kanunlarda ve 662 Sayılı Kanun Hükmünde Kararnamede Tahsis İle İlgili Hükümler Ve Bu Hükümler Çerçevesinde Türkiye de Mevcut Uygulama açısından ele alarak incelemek uygun olacaktır. a)-6200 Sayılı Kanunla DSİ ye aşağıdaki görevler verilmiştir. Madde 1- (Değişik madde: 11/10/2011-KHK/662/49.md.) Bu Kanunun amacı; yerüstü ve yeraltı sularının zararlarını önlemek ve/veya bunlardan çeşitli yönlerden faydalanmak maksadıyla bu Kanun ve ilgili diğer mevzuatla verilen görevleri yerine getirmek ve yetkileri kullanmak üzere; Orman ve Su İşleri Bakanlığına bağlı, kamu tüzel kişiliğine sahip, merkezi Ankara'da bulunan özel bütçeli bir kuruluş olan Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğünün kuruluş, görev, yetki ve sorumluluklarını düzenlemektir. Madde 2 Devlet Su İşleri Umum Müdürlüğünün vazife ve salahiyetleri şunlardır: a) Taşkın sular ve sellere karşı koruyucu tesisler meydana getirmek b) Sulama tesislerini kurmak, sulama sahalarında mevcut parsellerin tamamını veya aksamını gösterir harita ve planları yapmak veya yaptırmak ve icabı halinde kadastrosunu yaptırmak; c) (Değişik fıkra: 11/10/2011-KHK/662/50.md.) Sulak alanları ıslah etmek, erozyon ve rüsubat kontrolü ile ilgili etüt ve planlama işlerini yapmak veya yaptırmak, kendi tesislerini korumaya yönelik erozyon kontrolü maksatlı ağaçlandırma çalışmaları yapmak, d) (a) ve (b) fıkralarındaki faaliyetlerle ilgili olmak şartıyla sudan ve zaruret halinde yardımcı diğer kaynaklardan enerji istihsal etmek; e) Şehir ve kasabaların içme su ve kanalizasyon projelerini tetkik, tasdik ve murakabe etmek; Köy içme suları için teknik organizasyon ve murakabeyi sağlamak ve bu iş için Bayındırlık Müdürlükleri emrinde çalışacak lüzumlu bilgiye sahip elemanları yetiştirmek; f) Akar sularda ıslahat yapmak ve icabedenleri seyrüsefere elverişli hale getirmek; g) Yukardaki fıkralarda yazılı tesislerin (Çalıştırma, bakım ve onarım dahil) işletmelerini sağlamak; Madde 2 (devamı) h) Yukarıdaki fıkralarda yazılı işlerle ilgili olmak üzere rasat, tecrübe, istatistik, araştırma ve her türlü istikşaf işlerini yapmak ve ezcümle toprağın cins ve karakterini, yetiştirilecek mahsul nevilerini ve elde edilecek zirai, iktisadi faydaları ve verimlilik derecelerini tesbit etmek ve bu mevzularda gerekirse ilgili vekalet ve müesseselerden faydalanmak, amenejman planları hazırlamak ve bunları, temin edecekleri fayda ve ele alınmalarındaki zaruretlere göre seçmek, sıralamak ve Vekalete teklif etmek; i) Yukarıdaki fıkralarda yazılı işlerin her türlü etüd ve projelerini yapmak veya yaptırmak; 3

4 p) (Ek : 11/10/ KHK - 662/50 md.) Kullanılmış suları tekrar kazanmak maksadıyla gerekli tesisleri yapmak veya yaptırmak, r) (Ek : 11/10/ KHK - 662/50 md.) İşletmeye açılan hidroelektrik santrallerin su kullanım hakkı anlaşmalarına uygun olarak işletilip işletilmediğini kontrol etmek, bunlarla ilgili her türlü hesap ve tahsilât işlemlerini yapmak, s) (Ek : 11/10/ KHK - 662/50 md.) Sınıraşan ve sınır oluşturan sular konusunda görev alanı ile ilgili çalışmalar yapmak, Madde 38- (Değişik : 11/10/ KHK - 662/55 md.) DSİ nin gelirleri şunlardır: g) Su tüketimi olmayan tahsisler hariç olmak üzere, tahsis edilen sulardan alınacak bedeller ile balıkçılık üretimine yapılan su tahsislerinden elde edilen gelirler. DSİ nin Su Tahsisi Yetkisi İle İlgili Yargı Kararları İdari yargıya intikal eden ihtilaflarda idari yargının verdiği kararlar, Türkiye de hangi umumi suyun hangi kamu hizmetine tahsis edilmesi gerekeceği konusunda karar vermeye, tahsise, tahsisi kaldırmaya Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü nün yetkili olduğu hususunu açıkça ve kesin bir biçimde ortaya koymuş ve böylece 6200 sayılı kanunun 1. ve 2. maddelerinin yorumundan çıkarılan kamuya ait suların planlama ve tahsis yetkisinin Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü ne ait olduğu hususu yüksek yargı organları (Yerel İdare Mahkemeleri, Yargıtay ve Danıştay) tarafından pekiştirilmiştir. b)-167 Sayılı Kanunda Tahsisle İlgili Hükümler Madde 1 Yeraltı suları umumi sular meyanında olup Devletin hüküm ve tasarrufu altındadır.bu suların her türlü araştırılması, kullanılması, korunması ve tescili bu kanun hükümlerine tabidir. Madde 3 (Değişik: 4/7/ KHK - 336/1 md.; Aynen Kabul: 7/2/ /37 md.) Sınırları ve yapısal özellikleri belirlendikçe yeraltısuyu sahaları, Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğünün teklifi üzerine, ilgili bakanlıkça "Yeraltısuyu İşletme Alanları" kabul ve ilan edilir. Madde 4 Yeraltı suyu işletme sahaları içinde 8 inci madde hükmüne göre belge alınarak açılması gereken kuyuların adedi, yerleri, derinlikleri ve diğer vasıflarıyla çekilecek su miktarı Devlet Su İşleri Umum Müdürlüğü tarafından tayin ve tespit edilir. Madde 10 Arama belgesine dayanarak arazisinde yeraltı suyu bulunan kimse, bu suyu kullanabilir. Ancak, bir ay içinde Devlet Su İşleri Umum Müdürlüğüne müracaat ederek kullanma belgesi alır. 4

5 (Ek fıkra: 13/2/ /126 md.) Kuyu, galeri, tünel ve benzerlerine çekilecek yeraltı suyu miktarının tespitini sağlayacak ölçüm sistemleri kurulmadan, kullanma belgesi verilemez. Bu ölçüm sisteminin özellikleri yönetmelikle belirlenir. c)-1053 Sayılı Kanunda Tahsisle İlgili Hükümler 18 Nisan 2007 tarih ve 5625 sayılı kanunun 4. maddesi ile 1053 sayılı kanunun adı "Belediye Teşkilâtı Olan Yerleşim Yerlerine İçme, Kullanma ve Endüstri Suyu Temini Hakkında Kanun" olarak değiştirilmiştir sayılı kanunun 3. maddesi ile 1053 sayılı kanunun 10 uncu maddesinin birinci fıkrası aşağıdaki şekilde değiştirilmiştir. "Kamu Yatırım Programında yer almak şartıyla belediye teşkilâtı olan yerleşim yerlerinin içme, kullanma ve endüstri suyunun temini hizmetleri ile Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğünün sağlık ve çevre açısından acil tedbirler alınmasını gerekli gördüğü öncelikli atık su arıtma ile ilgili yatırım hizmetleri için gelecek yıllara yaygın yüklenmelere girişmeye Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü yetkilidir." d)-enerji Sektörüne Yönelik Tahsisler 4628 sayılı Kanun kapsamında özel sektör tarafından geliştirilen HES projelerine yönelik olarak öncelikle «Mansap Su Hakları Raporu» hazırlanmaktadır. Raporun ilgili Makamlarca onaylanması ve EPDK tarafından lisans verilmesi sürecini müteakip «Su Kullanım Hakkı Anlaşması» yapılmaktadır. e- Su Tahsislerinde Mevcut İşleyiş DSİ nin su kaynakları yönetimi ve kullanımıyla ilgili geliştirdiği projeler dışında özel ya da tüzel kişiler, kendi geliştirdikleri faaliyetler için su tahsis talebinde bulunmaktadırlar.yerüstü ve yer altı sularından talep edilen su tahsisleri, mevcut mevzuat çerçevesinde değerlendirilmekte ve yine mevzuata uygun olarak geçici su kullanım tahsisleri yapılmaktadır.kaynak sularında DSİ Genel Müdürlüğünün görüşü doğrultusunda Milli Emlak Genel Müdürlüğü adına Büyükşehir olmayan illerde, İl Özel İdareleri,Büyükşehir Belediyeleri, İlçelerde ise Mal Müdürlükleri bu hizmeti yürütmektedirler. DSİ ye gelen gelen taleplerin 1- Valilikler, Kaymakamlıklar Büyükşehir Belediyeleri yada bağlı müdürlükler aracılığıyla gelmesi, 2- Su kaynağına ilişkin bilgilerin; (Kot koordinat, talep miktarı, su potansiyeli, amacı gibi) bulunması gerekmektedir. 5

6 DSİ Genel Müdürlüğü bu telepleri incelerken; 1-DSİ faaliyetleri açısından kaynak akımlarına dayalı olarak mevcut veya mutasavver projelere, 2- Kadim su haklarına, 3-Taşkın durumuna, 4-Özel veya tüzel kişilere ait kullanımlarının olup olmadığına bakmaktadır. f)-su Tahsislerinde Öncelik Sıralaması 1- İçme ve Kullanma suyu 2- Tabii Hayat için gerekli su 3- Sulama Suyu 4- Enerji 5- Sanayi suyu, su ürünleri, maden, turizm, rekreasyon, ticaret olarak sıralanmaktadır. Hazırlanan Su Yasası Tasarısında su tahsisi ve su sicillerinin kullanılması konusu bir sonraki yazıda ele alınacaktır. Özdemir ÖZBAY Su Politikaları Derneği Yönetim Kurulu Üyesi 6