ULUSLARARASI HAVA HUKUKU

Transkript

1 ULUSLARARASI HAVA HUKUKU Stj. Av. Serkan CAVAKLI Öncelikle hava hukukunu tanımlamak, hava hukukunun sınırlarının neler olduğunu belli ölçütler çerçevesinde açıklamak gerektiği kanısındayız.fakat bundan önce ulusal ve uluslararası hava sahasının tanımı, konuyu anlama açısından önem teşkil etmektedir. Hava sahası, ulusal hava sahası ve uluslararası hava sahası olarak ikiye ayrılmaktadır. Ulusal hava sahası, bir devletin ülkesi üstündeki hava sahasını belirtmektedir.uygulanan uluslararası hukuka göre, devletlerin hava sahası, bu devletlerin egemenliği altında bulunan kara ülkesi ile buna bitişik olarak yer alan iç suların ve karasularının üstünde bulunan hava sahasıdır.başka bir deyişle, bir devletin ulusal hava sahasının dış sınırı karasularının bittiği çizgi olmaktadır.bir devletin ulusal hava sahası dışında kalan hava sahası ise uluslararası hava sahasını oluşturmaktadır. Geniş anlamda ele alındığı zaman hava hukuku, hava sahası ve ondan yararlanmayla ilgili bütün hukuk kurallarını içermektedir. Böylece hava hukuku, kavramı içine kısaca havacılık adıyla anılan havada ulaşım ve ona bağlı ilişkileri inceleyen kurallardan başka, havadan ses ve elektrik dalgalarını aktaran telsiz telgraf-telefon, radyo ve televizyon gibi her türlü iletişim ve haberleşme yöntemlerine ilişkin kurallar ile meteorolojiye ilişkin kurallarında girdiği görülmektedir.buna karşılık dar anlamda yalnızca havacılık ile sınırlı hukuk kurallarını kapsamaktadır. 1 Bu iki anlayış arasında hangisinin daha doğru olduğu konusunda herhangi bir tartışmaya girmeden hava hukukunun fiziksel olarak yeryüzünden itibaren hangi noktada başladığı ve atmosferde nerede bittiği konusunda net bir sınır çizmek gerekir, atmosferin dikey sınırlarını belirlemek uluslararası alanda doğabilecek uyuşmazlıklara büyük yarar sağlayacaktır.zira NASA nın (National Aeronautics and Space Administration) ilk hukuk müşaviri Johnson, 1959 yılında yaptığı konuşmada, atmosferin dikey sınırının hesaplanması konusunda kendilerini aceleye sokacak bir durum olmadığını belirtmiştir. 2 Aynı Johnson, hemen iki sene sonra yaptığı konuşmada ise, atmosferin dikey sınırının tespit edilmesinde ertelenecek herhangi bir sebep görmediğini belirtmiştir. Johnson a göre atmosferin dikey sınırı, bilim adamlarının tespit edebileceği bir yapıya sahip olmadığı için alttaki devletin tam ve münhasır egemen olduğu bir sistemde, konunun uluslararası bir antlaşma ile suni olarak tespit edilmesi zorunludur. Egemenliğin 1 Hüseyin Pazarcı, Uluslararası Hukuk Ankara 2008 syf:291 2 Aktaran:Colonel Martin Menter,Astronautical Law 96 Hukuk Gündemi 2013/2

2 dikey sınırı tespit edilememekte ancak uçuş emniyeti açısından uçuş yüksekliği sınırları, hava araçları açısından dikkate alınmaktadır. Şöyle ki, hava araçlarının (özellikle uçaklar için) uçuş yüksekliği açısından belli seviye dirençle karşılaşmaları gerekmektedir.havada 80 km den sonra heterosfer bir yapıya geçilmesinin yanında, atmosfer yapısının an ve an değişimi de bir hava aracının en fazla ne kadar yüksekten uçabileceği hususunun standart olarak belirlenememesine yol açmaktadır.hava direnci normal şartlarda yaklaşık 200 km ( feet & 120 mil) yükseklikte kesilir. Bununla beraber, dünyadan gönderilen uydular bu yükseklikte de yörüngeye oturtulabilmektedirler.söz konusu standartlar ICAO (International Civil Aviation Organization) tarafından tespit edilerek birçok devlet tarafından da benimsenmiştir. 3 İşte bu noktada tıkanıklık yaşayan hava hukuku uluslararası alanda tartışma ve çalışmalara sebebiyet vermiştir.ancak burada şunu da belirtmekte konu açısından fayda görüyorum hava hukuku alanında bir çalışma sadece hukukçulara bırakılacak bir alan değildir. Konuyla ilgili gerekli uzmanların ortak bilimsel çalışmaları sonucu ortaya net bir tanım 3 Dr. Reşat Volkan Günel, International Aviation Law, Eylül 2010 konulabilir. Özellikle günün gelişen teknolojik imkanları hava hukukunun sınırlarını, kapsadığı araç ve gereci arttırmaktadır, bu noktada önemli yere sahip olan ve gelecekte ortaya çıkması muhtemel sorunları bilimsel ölçütler çerçevesinde çözüme kavuşturacak uluslararası düzenlemeler yapmak gerekir. Tarihsel açıdan baktığımızda hava hukukuna yukarıdaki tartışmaların odağında ise, çalışmamızın da sorunsalı açısından mihenk taşı olan ve bir Roma özdeyişi (maxim) olarak kabul edilen Cujus Est Solum, Ejus Est Usque Ad Coelum Et Ad Infores ilkesi bulunmaktadır. İlke, arazi sahibinin mülkiyetinin sadece yüzeye değil, onun en dibine ve göğe kadar da uzandığını belirtmektedir. Burada kullanılan usque ad coelum ifadesi bazı metinlerde göğe kadar 4 bazı metinlerde cennete kadar 5 şeklinde yer almaktadır. Ne var ki bu ilke de Roma hukukuna ait hiçbir öz metinde bulunmamaktadır. Söz konusu cümle, 13.yy. glassatorlarından Accursius un, Digest VIII.2.1 in üzerinde yaptığı çalışmada, kendi el yazısıyla aldığı bir nottur. Ancak deyim, bir eşya hukuku 4 up to the sky Black s Law Dictionary, 4th Ed.,1951, even to the heaven Curzon, Richards, The Longman Dictionary of Law, /2 Hukuk Gündemi 97

3 ilkesi olarak defalarca mahkemeler tarafından dile getirilmiş ve 17.yy. sonrası büyük kanunlaştırma hareketlerinde öncelikle Avrupa mevzuatına ve oradan da Anglo Sakson içtihatlarına, öğretinin de desteğiyle yerleşmiştir. Mahkeme içtihatları; hava sahasında mülkiyetin kapsamı sorunu, bir çok kez mahkemelerin önüne gelmiştir.ancak bu kararlarını, havacılık öncesi ve sonrası şeklinde ikiye ayırmak gerekir.çünkü havacılığa ilişkin politik ekonominin hukuki sonuçları gibi mahkeme kararları da buna bağlı farklı paradigmalarda verilmiştir. Havacılık dönemi öncesi mahkeme içtihatlarına baktığımızda karşımıza 17.yy.da görülmüş iki dava çıkmaktadır.1589 ve 1610 yıllarında İngiltere de görülmüş bu davalarda, komşu arazilerin üzerindeki binaların mimari yapısı sebebiyle sahip olduğu sarkıkların komşu araziyi havadan geçmesi, taşkın yapı kabul edilerek, ihlal kararlarına hükmedilmiştir.her iki davada da arazinin iki boyutlu olmadığı belirtilerek cujus est solum ejus est usque ad coelum ilkesi vurgulanmıştır yılında ise İngiliz mahkemeleri, 6 Penruddock s Case, 77 Eng.Rep.210 (1598);Baten s Case, 77 Eng. Rep. 810 (1610);Edward Coke, The First Part of the Institutes of the Laws of England, 15th ed., London, E. And R. Brooke, 1794, 1:4a; Blackstone, Commentaries on the Laws of England, 18. ilk defa balonlara atıfta bulunmak suretiyle bir karar vermiştir. Şöyle ki; bir İngiliz vatandaşı olan arazi sahibi, evinin çatısına büyükçe bir tahta yerleştirmiştir. Bu tahta parçası sadece birkaç parmak komşu araziyi ihlal etmekle beraber komşu araziyi gölgede bırakarak güneş ışığını almasını engellemektedir. Mahkemenin hakimi, gölge yapmanın ihlal olup olamadığı hususunu değerlendirirken, balonları örnek göstererek bu yönden bir ihlalin abartılı olacağını belirtmiştir. 7 Havacılık dönemi sonrası mahkeme içtihatlarında ise, uluslararası havacılık hukuku öğretisinde, arazi sahibinin hava sahasındaki mülkiyet hakkına ilişkin iki önemli davaya sıkça atıfta bulunulur.bunlardan ilki, swetland ve Curtiss havayolu şirketi davasıdır. Davada davacı, Ohio-Cleveland bölgesinde 54 hektar büyüklüğünde bir arazi sahibidir. Davacı, komşu arazide kurulan havaalanına karşı, hava araçlarının verdiği rahatsızlıktan ve arazisinin üzerinden hukuk dışı olarak geçilmesinden ötürü davacı olmuştur. Mahkeme, 1926 tarihli Hava Ticaret Kanunu na (Air Commerce Act) uygun olarak çıkartılmış Federal yönetmelikte bulunan hava trafik kurallarına göre hukuk dışı geçiş iddiasını reddetmiştir. Kararın gerekçesinde, adı geçen yönetmelikte 150 metreden 7 Pickering v. Rudd, 177 Eng. Rep.70 (1815) 98 Hukuk Gündemi 2013/2

4 yukarıda yapılan uçuşların düzenlendiğinden bahisle bu mesafe ve üzerinden uçuşlarda, özel kişilere ait arazi mülkiyetinin üzerinden hukuka uygun olarak uçuş yapılabileceği belirtilmiştir. İkincisi, ABD ve Causby davasıdır. 8 Anılan davada, davacı Bay Causby nin ABD de sahibi olduğu tavuk çiftliğinin yanına, II. Dünya Savaşı sırasında eğitim uçakları için üs yapılmıştır. Bu süre içinde uçakların meydana getirdiği yüksek ses tavukların ölmesine neden olmuştur. Causby, üssün kaldırılması ve ölen tavuklarından kaynaklanan maddi kaybın tazmini talebinde bulunmuştur. Bu dava sonucunda, mahkeme, tazminata hükmetse de cujus est solum ejus usque ad coelum ilkesinin modern hukuklarda hiçbir yerinin kalmadığına işaret ederek bu konudaki tartışmalara son vermiştir. Öğretide ise, havacılık öncesi hava sahasında mülkiyete ilişkin olarak mahkeme kararlarının tartışmalarına dönemin Oxford Üniversitesi Hukuk Fakültesi Profesörü Frederick Polluck un Haksız Fiil Hukuku adlı eserinde bir son nokta koyduğu kabul edilmektedir. 9 Polluck, hangi yükseklikte olursa olsun bir başkasının arazisinin üzerinden geçmenin, aynı şekilde altından geçmek gibi ihlal olduğunu belirtmiştir. Polluck, başkasının arazisinin üzerinden balonla geçerken zarar verilmemesi halinin, dava açmamak için önemli bir neden olabileceğini belirtmiş ama bunun salt hukuki kuramla ilgisinin bulunmadığını vurgulamıştır. Her gün bir çok kişi zarar vermeden başkasının arazisini ihlal etmektedir ancak her ne olursa olsun bu bir ihlaldir. 10 Amerikalı hukukçu Charles C. Moore, hava sahasına ilişkin havacılıktan doğan hukuki problemleri ilk defa ortaya koyan tarihe geçmiş hukukçu olarak, Anglo-Amerikan hukuku bağlamında hukuk dergisine yazdığı kısa notlarında, toprağa sahip olanın, toprağın üzerindeki hava sahasına da herhangi bir yükseklik sınırı olmadan sahip olduğunu belirtmiştir. 11 Diğer yandan New York Hukuk Fakültesi Profesörü Reeves, iki ciltlik Eşya Hukuku eserinde arazi sahibinin ölçüsüz bir şekilde, dünyanın merkezinden sonsuz uzaya kadar hak sahibi olduğu görüşünü ifade 8 United States v. Causby, 1946, 328 U.S.256, 66 S. Ct Banner, Who owns the sky?, Frederick Pollock, The Law of Torts, London, Stevens and Sons, 1887, Charles C. Moore, Aerial Navigation, Law Notes ,87. etmiştir.her kim toprak altından bir kilometre kazarak arazi tabanından ilerlerse ya da her kim binlerce metre yukarıdan hava aracı ile arazimin üzerinden geçerse, ihlal nedeniyle suçlu ya da haksız olacaktır. Öğreti bir görüş birliği içerisindedir. Belli dönemler havacılık sektörünün gelişimindeki etki ve mahkemeler üzerindeki baskı görüş birliğini sendeye uğratsa da mülkiyet hakkı ihlali genel kabul gören kuraldır. Uluslararası hava hukukunda yapılan çalışmalara dönemsel açıdan baktığımızda, 6 Mayıs 1889 yılında Uluslararası Havacılık Kongresi Paris te, Brezilya, Fransa, Meksika, Büyük Britanya, Rusya ve Amerika Birleşik Devletlerinin katılımıyla düzenlenmiştir. 18 Mayıs 1899 Lahey de toplanan ve özellikle uluslararası hukukun gelişmesine önemli katkıları olan toplantıların ilkidir. Barış ve silahsızlanma konularını ele almak üzere 26 ülkenin katılımıyla yapılmıştır. Bu konferansta kabul edilen üç sözleşme ve üç bildirge 31 Temmuz 1899 da imzalanan sonuç bildirgesinde toplanmıştır. 15 Haziran 1907 yılında toplanan ikinci konferans ise 44 ülkenin katılımıyla gerçekleşmiştir. Bu konferansta savaş hukuku konusunda çok önemli gelişmeler kaydedilmiştir. Bu iki konferansın uluslararası hukuk açısından önemi şu noktalardadır. 1- Hukukun evrenselliği ve eşitliği 2- Soyut hukuk konusunda ilk düzenlemeler 3- Uluslararası hukukun yasallaştırılması (Kanunlaştırılması) 4- Devletler arasındaki uyuşmazlıkların barışçı çözümü için komisyonlar ve örgütler kurulması Uluslararası havacılık hukuku, bu konferanslarla gelişimini sürdürmüş ve bir anlamda sivil havacılık hukukunun oluşmasına yardımcı olmuştur tarihi uluslararası havacılık hukuku konferanslarının başlangıcıdır. Tüm bu hızlı ve teknolojik gelişmelerin ışığında Fransa nın çağrısı ile Dışişleri Bakanlığında Türkiye dahil 20 ülkenin katılımıyla yapıldı. Dört komisyon oluşturuldu bunlar; ülke kanunları, idari ve teknik, gümrük ve hava ulaşımı üzerineydi da ilk defa Paris te Hava Ulaşım Kuralları imzalandı. Alınan kararların başında Havacılık Kuralları Uluslararası Komisyonu (İnternational Commission on Air Navigation ICAN) kurulması kararlaştırılmıştı Paris konferansında temellerini attığı, sonradan ICAO adını alacak bu kurumun 2013/2 Hukuk Gündemi 99

5 başına Fransız Albert Jean François ROPER 12 getirildi.fransız Hükümetinin girişimi ile ilk defa Özel Hava Hukuku Uluslararası Konferansı düzenlendi tarihleri arasında gerçekleşen toplantıda, havayollarının sorumlulukları incelendi. Bu konferans sonunda özel hukuk oluşturma çalışmaları yapıldı ve sonunda bir protokol ile komite oluşturuldu ve konferansın gözetiminde çalışmasına karar verildi.kurulan komitenin adı Comite International Technique d Experts Juridiques Aeriens, (C.I.T.E.J.A) olarak belirlendi tarihinde Madrid de İber-Amerikan Hava Ulaştırma Konferansı yapıldı. Tüm katılımcıların eşit oy hakkına sahip olduğu ve üst geçiş hakkının ilk olarak tanındığı konferanstır tarihinde Kübada 6. Pan-Amerikan Konferansı toplandı. Havana konferansı özellikle özel ticari uçuşlar için yarar sağladı. Ticari Havacılık Konferansı kuralları ilk defa burada imzalandı Kasım Aralık 1944 tarihleri arasında uluslararası topluluğun başat üyelerinin rızasıyla ABD nin öncülüğünde 55 devlet, uluslararası sivil havacılık konferansına davet edilmiştir. Konferans ABD nin Şikago şehrinde yapıldığı için literatüre kısaca Şikago Konferansı (Chicago Conferans) ve yürürlüğe girdikten sonra da Şikago Sözleşmesi (Chicago Convention) olarak geçmiştir. İkinci Dünya Savaşı bitmek üzereyken uluslararası topluluğun egemen güçleri arasında, uluslararası sivil havacılığın gelişimi için yapılmış bir konferanstır. Günümüzde de geçerliliğini koruyan uluslararası havacılık alanında bir Anayasal hükme sahip olan sözleşme çeşitli değişiklik ve güncellemelerle modern havacılığı düzenlemektedir. Şikago Sözleşmesinden önce havacılığa ait ve tüm dünya tarafından kabul edilerek uygulamaya konulmuş, bir teknik kurallar mevzuatı ya da hava standartları olmadığı gibi, havacılık kurallarını dünya çapında düzenleyip denetleyecek bir örgüt de yoktu. 14 Bu nedenle Şikago Konferansı sonunda imzalanan Uluslararası Sivil Havacılık Sözleşmesi nin 43. Maddesi ile bu nitelikte bir örgüt olan Uluslararası Sivil Havacılık 12 Fransız Hukukçu, Pilot; D Ö ( icao.int/icao/en/biog/roper.htm ) 13 Servet Başol, Havacılık Hukuku ve Kavramı, Kocaeli Üniv.Sivil Havacılık Yüksekokulu-III. Havacılık ve Uzay Konferansı Eylül 2010 Anadolu Üniv. Eskişehir 14 Gönil, Hava Hukuku Notları, 89. Örgütü nün (International Civil Aviation Organization / ICAO) kurulması öngörülmüştür. ICAO 4 Nisan 1947 tarihinde Şikago Sözleşmesi nin yürürlüğe girmesi üzerine sözleşmedeki hükümler çerçevesinde kurulmuştur. 7 Aralık 1944 tarihinde imzalanan Şikago Sözleşmesi yürürlüğe girene kadar (4 Nisan 1947), yine aynı tarihte imzalanan ve 6 Haziran 1945 tarihinde yürürlüğe giren Uluslararası Sivil Havacılık Geçici Sözleşmesi hükümlerince, söz konusu tarihler arasında görev yapacak Geçici Uluslararası Sivil Havacılık Örgütü (PICAO) kurulmuştur. Böylece PICAO, 6 Haziran Nisan 1947 tarihleri arasında ICAO nun selefi olarak görev yapmıştır. ICAO, BM Örgütü ile arasında yapılan anlaşma gereği BM Sözleşmesinin 7. maddesi anlamında, BM nin ihtisas organı statüsündedir. Bu kapsamda ICAO, Şikago Sözleşmesinin 47. maddesi uyarınca ulusal hukuklarda tüzel kişiliğe, BM-ICAO arasındaki antlaşmanın 2. maddesine göre de uluslararası hukuk kişiliğine sahip bir örgüttür. 11 Eylül 2001 saldırıları, sivil havacılık güvenliğini bambaşka bir boyuta taşımıştır. Bu bağlamda iki yeni program ICAO nun faaliyetlerine eklenmiştir. Bunlar; Havacılık Güvenlik Eylem Planı (Aviation Security Action Plan/ ASAP) ve Evrensel Güvenlik Denetim Programıdır (Universal Security Audit Programme / USAP) 15 Özellikle 11 Eylül saldırılarından sonra havacılık alanında bir güvenlik açığı olduğu anlaşılmış bu yönde çalışmalar yapılmıştır yılında ICAO nezdinde toplanan diplomatik konferansta iki yeni sözleşme kabul edilmiştir. Günümüz gelişen teknoloji ve olanaklar ışığında hava hukukunun öneminin gitgide arttığı göz ardı edilemez bir gerçektir. Ülkemizin bulunduğu coğrafi konum açısından hava hukuku önemli bir yer teşkil etmekte fakat buna nazaran hava hukuku alanında yeterli bir çalışma yapılmamakta aynı zamanda kaynak sıkıntısı yaşanmaktadır. Keza yazımı hazırlarken yaptığım kaynak taraması da bunu göstermiştir. Cümlelerime son verirken havacılığın önemine binaen Gazi Mustafa Kemal Atatürk Göklerini koruyamayan uluslar, yarınlarından asla emin olamazlar sözü ile havacılığın ne kadar önemli olduğunun altını çizmiştir. 15 Dr. Reşat Volkan Günel, Uluslararası Havacılık Hukuku Hukuk Gündemi 2013/2