Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi Journal of Eskişehir Osmangazi University Faculty of Theology

Transkript

1 Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi Journal of Eskişehir Osmangazi University Faculty of Theology ISSN: Cilt / Volume: 9 Sayı / Issue: 1 Nehcü l-belȃğa da Hz. Muhammed (s.a.s.) Tasavvuru The Imagine of Muhammad in Nahj al-balagha Dr. Öğr. Üyesi İsmail METİN Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi, İslam Tarihi ve Sanatları Bölümü Asst. Prof., Eskişehir Osmangazi University, Faculty of Theology, Depart. of Islamic History and Arts, Eskişehir, Türkiye. dr.ismailmetin@gmail.com Makale Bilgisi / Article Information Makale Türü / Article Type Araştırma Makalesi / Research Article Geliş Tarihi / Received Kabul Tarihi / Accepted Yayın Tarihi / Published 30 Aralık / December Şubat / February Mart / March 2022 Atıf Bilgisi / Cite as: Metin, İsmail. Nehcü l-belȃğa da Hz. Muhammed (s.a.s.) Tasavvuru, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/1 (Mart 2022), İntihal / Plagiarism: Bu makale, en az iki hakem tarafından incelenmiş ve intihal içermediği teyit edilmiştir. / This article has been reviewed by least two referees and scanned via a plagiarism software. Copyright Published by Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi /Eskişehir Osmangazi University, Faculty of Theology Bütün hakları saklıdır. / All right reserved. CC BY-NC 4.0 This paper is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial License Etik Beyanı / Ethical Statement: Bu çalışmanın hazırlanma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyulduğu, yararlanılan tüm çalışmaların kaynakçada belirtildiği ve bu araştırmanın desteklenmesi için herhangi bir dış fon almadıkları yazar tarafından beyan olunur / It is declared by the author that scientific and ethical principles have been followed while carrying out and writing this study; that all the sources used have been properly cited; that no external funding was received in support of the research. esoguifd

2 Metin, The Imagine of Muhammad in Nahj al-balagha Nehcü l-belȃğa da Hz. Muhammed (s.a.s.) Tasavvuru Öz4 Nehcü l-belâğa, Şerîf er-radî (ö. 406/1016) tarafından yazıldığı kabul gören edebî eserlerden biridir. Bu kaynak, Hz. Ali ye atfedilen hutbe, konuşma, vasiyet, mektup, emirnâme ve veciz sözleri ihtiva etmesi bakımından hem Sünnî hem de Şiî inanç kesimleri tarafından önemli görülmüştür. Hz. Ali ye nispet edilen bu eserde siyasî, idarî, askerî, dinî, ahlakî ve daha pek çok konuda insanlara tavsiye ve uyarılarda bulunulmuştur. Bu eserde, çocukluktan itibaren Hz. Peygamber in yanında büyümüş olan Hz. Ali nin, Hz. Peygamber e bakış açısı, onu örnek alması ve konuşmalarında ondan bahsetmesi önem kazanmaktadır. Özellikle Alevî telakki ile birlikte Hz. Ali ve Ehl-i Beyt e dair özdeyişlerde Hz. Muhammed algısı açısından bu eser önemlidir. Bu makalede, Nehcü l-belâğa da Hz. Muhammed (s.a.s.) Tasavvuru konusu ele alınmaktadır. Anahtar Kelimeler: İslam Tarihi, Hz. Muhammed, Hz. Ali, Şerîf er-radî, Nehcü l-belâğa, Tasavvur. The Imagine of Muhammad in Nahj al-balagha Abstract4 The Nahj al-balagha (Nahj al-balāghah) is one of the literary books accepted to be written by Al- Sharif al-radi (406/1016). This work was considered important by both Sunni and Shiite groups in terms of containing the khutbah, speech, testament, letter, order and concise words, attributed to Hazrat Ali. In this work, which is attributed to Ali, advice and warnings were given to people on political, administrative, military, religious, moral and many other issues. In this work, growing up with the Prophet from childhood, Hazrat Ali taking the him as an example and mentioning him in his speeches gain importance. Especially with the Alevi view, in the sayings about Ali and Ahl al-bayt, this work is important in terms of the perception of Muhammad. In this article, the subject of Concept of the Prophet Muhammad (p.a.s.) in Nahj al-balagha is discussed. Keywords: History of Islam, The Prophet Muhammad, Hazrat Ali, Al-Sharif al-radi, Nahj al-balagha, Vision. Giriş Nehcü l-belâğa, Hz. Ali nin hutbe, konuşma, vasiyet, mektup, emirnâme ve özlü sözlerinden oluştuğu iddia edilen önemli bir kaynaktır. Şerif er-radî nin (ö. 406/1015) derlediği eserin birçok tahkikli basımı yapılarak eser üzerine birtakım şerhler yazılmıştır. 1 Eserin Türkçe çevirilerinin en önde geleni Abdülbaki Gölpınarlı nın çevirisidir. 2 Bir diğer önemli Türkçe çeviri ise, Muhammed Abduh un ( ) şerhli yayımını esas alan ve bir mu tezile kelâmcısı ve şair olan İbn Ebi l- Hadîd in şerhinden yararlanılarak yapılan Hz. Ali Nehcü l Belâğa 3 adıyla Adnan Demircan ın 1 Nehcü l-belâğa, Hazırlayan: Şerif er-radî, thk. ve şerh: Muhammed Abduh, (Beyrut: Müessesetü l-maârif 1410/1990). Bu eserin yanında önemli bir şerh de vardır: İbn Ebi l-hadîd (ö. 656/1258), Şerhu Nehci l-belâğa, Ta lik: Hüseyin el A lemî, (Beyrut: Müessesetü l-a lemî li l-matbûât 1415/1995). 2 Hazret-i Ali Nehcü l-belâğa: Hazret-i Ali nin Hutbeleri, Vasiyetleri, Emirleri, Mektupları, Hikmet ve Vecizeleri, Hazırlayan: Abdülbaki Gölpınarlı, (İstanbul: Derin Yayınları 2012). 3 Hz. Ali Nehcü l Belâğa, (Hz. Ali nin Konuşmaları, Mektupları ve Hikmetli Sözleri), Derleyen: Şerîf er-radî, Çeviren: Adnan Demircan, (İstanbul: Beyan Yayınları 2019). Bu çalışmamızda, biz bu çeviriyi dikkate alarak, eserdeki Hz. Peygamber tasavvuru hakkında bilgi vermeye çalışacağız. Esere atıf yaparken kısaca Nehcü l-belâğa yazıp sayfa numarası vermekle yetineceğiz. 526 Journal of Eskişehir Osmangazi University Faculty of Theology

3 Metin, Nehcü l-belȃğa da Hz. Muhammed (s.a.s.) Tasavvuru çevirisidir. Bunun yanında, bir heyet tarafından çevrilen başka bir eser de mevcuttur. 4 Ayrıca, Arapça yayımlanan ve yazar olarak Ali b. Ebî Talib ismi gösterilen başka bir eser daha mevcuttur. 5 Nehcü l-belâğa da yer alan konuşmaların, hitabelerin ve görüşlerin Hz. Ali ye (ö. 40/661) aitliği konusunda iki farklı görüş bulunmaktadır. Bu görüşlerden ilkine göre, metin içeriği Hz. Ali ye ait olamaz. Çünkü nâsih-mensûh, âmm-hâss, muhkem-müteşabih gibi bazı kavramlar o dönem sonrasına ait kavramlardır. Ayrıca kitapta birtakım sahabeye yönelik bazı olumsuz ifadelerin bulunması, vâsi ve vasilikten söz edilmesi, bazı metinlerde ve kafiyelerde söz süsleme gibi edebi sanatlara yer verilmesi, çeviri faaliyetleri sonrası ortaya çıkan yarasa, tavus kuşu, karınca, çekirge gibi canlıların tasviri gibi konular eserin Hz. Ali ye aidiyeti hususunda kuşku uyandırmaktadır. Bunun yanında, eserin Şerif er-radî ye aidiyeti konusunda da tartışmalar bulunmaktadır. 6 Kitabın eksiksiz bir şerhini ortaya koyan İbn Ebi l-hadîd ile hemen hemen bütün Şîa âlimleri sözlerin Hz. Ali ye; bununla birlikte derlemenin ise Şerîf er-radî ye ait olduğu hususunda fikir birliği içindedir. 7 Eserin tamamen Hz. Ali ye ait olduğunu ileri süren bir görüş de bulunmaktadır. Kitabın içeriğinden ve bazı ifadelerden hareketle, metinlerin Hz. Ali nin ağzından çıktığı gibi kaydedildiğini savunmanın tamamen doğru olduğunu kabul etmenin zorluğu yanında, kitabın tamamen uydurma veya Hz. Ali nin görüş ve düşüncelerinden bağımsız oluşturulduğu düşüncesi de isabetli bir yaklaşım olamaz. Eserin hicrî yüzyıllarda yazıldığı göz önünde bulundurulduğunda, Hz. Ali nin bizzat ağzından çıktığı şekliyle korunmasının oldukça zor olacağı dikkate alınmalıdır. Asıl olan bu tartışmalardan ziyade, yazın ve kültür hayatımızda eserin değerinin olması ve toplumsal etkiyi başarabilmesidir. M. Tayyip Okiç ise Nehcü l-belâğa nın Hz. Ali ye aitliği konusunda Şiîlerin herhangi bir tereddütlerinin olmadığını ifade etmektedir. Okiç, eserde Hz. Ali nin şan ve şerefine yakıştırılamayacak bazı sözlerin yer alışı ve diğer taraftan gerek esas ve gerek teknik yönden kabul edilemez hususların bulunduğu yönündeki düşünceleri ifade eden Sünnîlerin, bu eserin bütünüyle Hz. Ali ye ait olamayacağını kabul ettiklerini belirtmektedir. 8 Ayrıca, eserde Hz. Ebû Bekir ve Hz. Ömer gibi bazı sahabîlerin eleştirilmesi ve bunun Hz. Ali gibi fesahat ve belâğatıyla tanınan bir kişinin ağzından çıkmasının mümkün olmayacak derecede edebi 4 Nehcü l Belâğa, Hz. Ali nin Hutbeleri, Mektupları, Emirnameleri ve Kısa Sözleri, çev., Beşir Işık, M. Vesim Taylan, Faruk Bozgöz, (Ankara: Birleşik Kitabevi 1990). 5 Ali b. Ebî Tâlib, Nehcü l-belağa, (İstanbul: Karbon Kitaplar 2016). 6 Nehcü l-belâğa, İsmail Durmuş, Nehcü l-belâğa, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, (İstanbul: TDV Yayınları 2006), 32/ M. Tayyip Okiç, Kültürümüzde Ehl-i Beyt Sevgisi. Hazreti Ali el-murtaza. der. Ömer Menekşe. (Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları 2006), 71. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 527

4 Metin, The Imagine of Muhammad in Nahj al-balagha üsluba aykırı bazı ifadelerin bulunması, bu eserde yer alan bilgilerin Hz. Ali adına uydurulduğu 9 izlenimi de vermektedir. Nehcü l-belâğa, her ne kadar Hz. Ali ye nispet edilse de Hz. Ali nin vefatından yüzyıllar sonra yazılması, içerik, üslup ve muhteva olarak farklı olması nedeniyle bunun doğru olmadığını düşünmekteyiz. Bunun yanında, Nehcü l-belâğa nın herhangi bir hadis, tarih ya da fıkıh kitabı olmadığını da göz önünde bulundurmak gerekir. Bu eserin içinde bulunan metinlerin ve rivayetlerin sıhhati konusunda ise, bunların Şiîlik duygusunun yönlendirmesiyle oluştuğunu ve bir kısmının sübjektif yorumlara dayalı türden rivayet olduğunu dikkate almak durumundayız. Aslında biz burada eserin Hz. Ali ye aitliği konusundan ziyade, bu eserdeki Hz. Muhammed algısı üzerinde durmak istiyoruz. Metinde geçen ifadelerin Hz. Ali ye ait olup olmadığı tartışmaları bir yana, kitabın içeriğinin ve edebî kapasitesinin önemli hale geldiği görülmektedir. Çünkü Hz. Ali, İslam tasavvuf düşüncesini derinden etkilemiş bir sahȃbîdir. Onun ilmi, ahlakı, zühd ve takvası, yani ibadet hayatına verdiği önem, sûfiler tarafından örnek alınmış ve bu gelenek halinde nesilden nesile devam edegelmiştir. Bu bağlamda gerek Âhî, Bektâşî dervişleri, gerekse diğer tarikat erbabınca Hz. Ali ye Şâh-ı Velâyet ve Sultânü l-evliyâ lakapları uygun görülmüştür. 10 İslam tarihinin en önemli şahsiyetlerinden biri olan Hz. Ali, Hz. Peygamber ile yakın akrabalığı, ilk Müslümanlardan olması, cesur ve fedakâr bir kahraman olmasının yanında, Hâşimoğulları kabilesinin Hz. Peygamber sonrası temsilcisi konumunda görülmüştür. Bu yüzden Hz. Ali nin hayatı, şahsiyeti, kahramanlıkları, konuşmaları ve tavsiyeleri önem kazanmıştır. Kendisine nispet edilen Nehcü l-belâğa adlı eserdeki Hz. Peygamber vurgusu bu anlamda oldukça dikkate değer bir konudur. 1. Hz. Peygamber le Yakınlığı Hz. Ali (Alî b. Ebû Tâlib, ö. 40/661), inancı, ahlakı, cesaret ve korkusuzluğu, kahramanlığı, ibadet hayatı ve yöneticiliği ile Hz. Peygamber in yanında büyümüş ve onu örnek almış bir kişidir. Bunun yanında, Hz. Peygamber; Hz. Ali nin hem amca oğlu hem kayınpederi, eşi Hz. Fâtıma nın babası ve çocukları Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin in de dedesidir. Aynı zamanda ilk Müslümanlardan olan Hz. Ali, hayatta iken daima Hz. Peygamber in yanında olmuş ve pek çok defa övgüsüne mazhar olmuştur. 9 Avni Erdemir-Hasan Yerkazan, Hadis Tarihinde ve Edebiyatımızda Hz. Ali nin Vecizeleri, Mehmed Âsım Efendi ve Sünûhât-ı Haydariyye si, ed. Halil İbrahim Haksever (Ankara: Sonçağ Yayınları, 2019), Osman Eğri, Kültürümüzde Ehl-i Beyt Sevgisi, Ehl-i Beyt Sevgisi, der. Ömer Menekşe (Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2006), Journal of Eskişehir Osmangazi University Faculty of Theology

5 Metin, Nehcü l-belȃğa da Hz. Muhammed (s.a.s.) Tasavvuru Hz. Peygamber in amcası Ebû Tâlib in oğlu olan Hz. Ali nin, doğumu hakkında genel itibariyle kaynaklarda ayrıntılı bilgi bulunmamaktadır. Bununla birlikte, annesi Fâtıma bt. Esed in onu Kâbe nin içinde dünyaya getirdiği nakledilmiştir. 11 Hz Ali nin hayatının çocukluk ve gençlik dönemlerine ilişkin olarak mübalağalı anlatımların yer aldığı Şiî kaynaklardaki bilgiler istisna edilirse, bu dönemlere ait pek fazla malumatın olmadığı görülmektedir. İslam ı kabulü sonrası ile ilgili olarak kaynaklarda çok fazla rivayet bulunmaktadır. Hz. Peygamber, amcası Ebû Talib in ailevi durumunu ve geçim sıkıntısını bildiğinden, maddi yükünü azaltabileceği düşüncesi ile ona yardım etmek istemiş ve Hz. Ali yi himayesine almıştır. 12 Hz. Ali nin, Hz. Peygamber in himayesine girdiğinde 5-11 yaşları arasında olduğu rivayet edilmektedir. Hz. Ali nin Müslüman olduğunda on yaşında olduğu belirtilir. 13 Hz. Ali, çocukluğundan itibaren Hz. Peygamber in yanında olmuş, onun terbiyesinde büyümüş, onun peygamberliğini ilk kabul edenlerden biri olarak vefatına kadar onun yanından ayrılmamıştır. Hz. Ali nin ilk Müslüman erkek olup-olmadığı konusu, tarihçilerin farklı görüş belirttiği bir konudur. Vâkıdî, Hz. Hatice den sonra ilk Müslüman olarak Hz. Ebû Bekir, Hz. Ali ve Zeyd b. Hârise den hangisinin daha önce İslâm a girdiği konusunda farklı görüşlerin bulunduğunu belirtmiştir. 14 Hz. Peygamber in hicretinde fedakârlığı, Hz. Fâtıma (r.ah) ile evliliği münasebetiyle Hz. Peygamber ile yakın akrabalık ilişkileri, Hasan ve Hüseyin in babası olması Hz. Ali nin önemli bir konumda olduğunu göstermektedir. Daha sonraki dönemlerde ise gazve ve seriyyelerde yararlılık ve kahramanlık göstermesi dolayısıyla Hz. Peygamber in övgüsüne mazhar olması oldukça önemlidir. Hz. Ali nin yiğitliği, cesareti ve kahramanlığına birçok örnek verilebilir. Her şeyden önce Hz. Ali, Hz. Peygamber in hicreti esnasında müşrikleri oyalamak için peygamberin yatağında yatarak 15 büyük bir sorumluluk ve cesaret örneği sergilemiştir. Bunun yanında Hz. Ali, Tebük Seferi (9/630) dışında bütün savaşlara iştirak etmiş ve kahramanlık sergilemiştir. Bedir Gazvesi ne (2/624) 11 el-fâkihî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İshâḳ el-mekkî (ö.272/886), Ahbâru Mekke fî Ḳadîmi'd-Dehri ve Ḥadîsihi, nşr. Abdulmelik Abdullâh Dehîş, I-VI, (Beyrut: Dâru Hadar, 1414), 3/ İbn Hişâm, Ebû Muhammed Abdülmelik b. Eyyûb el-himyerî (218/833), es-sîretü n-nebeviyye, (Beyrut, 1391/1971), 1/ ; Belâzürî, Ebü l-abbas Ahmed b. Yahyâ (279/892), Ensâbü l-eşrȃf, thk. Süheyl Zekkar-Riyâd Ziriklî, (Beyrut, 1417/1996), 2/346; Taberî, Ebû Ca fer Muhammed b. Cerir (310/922), Târîhu t-taberî, Tarihü l-umem ve l Mülûk, (Beyrut: Daru l-kütübi l İlmiyye, 1987), I/537; Zehebî, Şemsüddin Muhammed b. Ahmed b. Osman (748/1348), Siyerü A lâmi n-nübelâ, tahk. Beşar Avvad Ma ruf, (Beyrut, 1996), 1/110; Muhammed Hamidullah, İslâm Peygamberi (Hayatı ve Faaliyeti), çev. Salih Tuğ, (İstanbul: İrfan Yay., 1990), I/66, İbn İshâk, Ebû Abdillâh Muhammed b. İshâk (ö. 151/768), es-sîretü n-nebeviyye, I-II, thk. Ahmet Ferid el-mezîdî, (Beyrut: Daru l-kütübi l-ilmiyye, 1424/2004), İbn Sa d, Ebû Abdillah, Muhammed (230/844), et-tabakâtü l-kübrâ, thk. Ali Muhammed Ömer, (Kahire: Mektebetü'l-İshancî 1421/2001), 3/ Hz. Ali nin ilk Müslüman olup olmadığı ile ilgili tartışmalar için ayrıca bkz: M. Hanefi Palabıyık, Mekke Döneminde Hz. Ali, BELGÜ/1 (Mayıs 2015), s Urve b. Zübeyr, Ebû Abdillah el-esedî el-kureşî (94/713), Kitâbü l-meğâzî, thk., cem: Muhammed Mustafa A'zamî, (Riyad: Mektebü't-Terbiyyeti'l-Arabî, 1981), 129. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 529

6 Metin, The Imagine of Muhammad in Nahj al-balagha çıkarken iki sancaktan birini Hz. Ali taşımıştır. Uhud Gazvesi nde (3/625) ise daima Hz. Peygamber in yakınında bulunmuş 16 ve kendisini siper etmiştir. Hendek Gazvesi (5/627) ve Hayber in fethinde (7/628) göstermiş olduğu civanmertlik ve kahramanlıklar dillere destan olmuş ve yüzyıllardır edebi eserlere de konu olmuştur. Özellikle Hayber Seferi ne çıkarken beyaz renkli sancağı taşıması, birçok teke tek mücadeleye girişmesi ve hepsinde düşmanını öldürmesi 17 ve sonrasındaki kahramanlıkları sonucu Hayber in fethedilmesi sonucunda Hz. Ali ye Hayber Kalesi nin Fȃtihi denilmiştir. Hz. Ali nin çocukluğuna yaptığı göndermeler ve Hz. Peygamber ile yakınlığına ilişkin vurgular Nehcü l-belâğa da şu ifadelerde ortaya çıkmaktadır: Akrabalık, yakınlık ve özel konum yönünden Resûlullah a (s) karşı durumumu biliyorsunuz. Daha çocukken beni kucağına aldı, bağrına bastı, yorganıyla örttü, vücuduna dokundurdu ve güzel kokusunu bana koklattı. Yiyeceği çiğner, sonra ağzıma koyardı. Herhangi bir sözde yalan söylediğimi ya da bir işte saçmaladığımı görmedi. Sütten kesildiği zamandan beri Allah, meleklerinden en büyüğünü (Cebrail) ona yaklaştırdı. Gece-gündüz onu, asalet yoluna ve âlemin ahlakının güzelliklerine götürüyordu. Ben de deve yavrusunun annesinin izini takip ettiği gibi onu izliyordum. Her gün benim için ahlakından bir bayrak kaldırıyor ve ona uymamı emrediyordu. Her yıl Hira ya gidiyordu. Onu sadece ben görüyordum; benden başka kimse onu görmüyordu. O zaman İslam da Resûlullah (s), Hatice ve üçüncüleri olarak benden başkasını bir araya getiren bir ev yoktu. Vahyin nurunu görüyor, nübüvvet kokusunu kokluyordum. Ona (s) vahiy indiğinde Şeytan ın çığlığını işittim. Ey Allah ın Resûlü! Bu çığlık nedir? diye sordum Resûlullah (s), Bu Şeytan dır. Allah a ibadet edilmesinden dolayı ümidi kırıldı. İşittiğimi işitiyor, gördüğümü görüyorsun. Ancak peygamber değil, vezirsin. Sen hayır üzeresin dedi Hz. Peygamber in Gönderildiği Ortam Kitap önsözünde, Allah a hamd ve senâdan sonra Hz. Peygamber den Rahmet peygamberi, imamların imamı, ümmetin kandili, keremin aslından ve köklü asaletin soyundan seçilen, köklü övgünün dikildiği yer ve verimli yüceliğin dalı olan Resûlüne şeklinde salât ve selamla bahsedilir. 19 Er-Radî ye göre, Hz. Ali nin sözlerinde Peygamberî sözden bir koku vardır. 20 Burada geçen Peygamberî sözden bir koku ifadesi ile çocukluktan itibaren Hz. Peygamber in yanında büyümüş olan Hz. Ali nin, bütün davranışlarında, sözlerinde ve yaşantısında Hz. Peygamber i örnek alması kastedilmiştir. 16 Vâkıdî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ömer (207/822), Kitâbü l-meğâzî, I-III, thk: Marsden Jones, (Beyrut: Müessesetü l-a lemî li l-matbûât, 1989), I/ Urve b. Zübeyr, Kitâbül-Meğâzî, 197; Vâkıdî, Kitâbü l-meğâzî, 2/654, Nehcü l Belâğa, Nehcü l Belâğa, Nehcü l Belâğa, Journal of Eskişehir Osmangazi University Faculty of Theology

7 Metin, Nehcü l-belȃğa da Hz. Muhammed (s.a.s.) Tasavvuru Söz konusu eserde Hz. Ali, öncelikle genel olarak peygamberlik kavramı ve misyonu üzerinde durmaktadır. Ona göre, Allah elçilerini onlara tahsis ettiği vahiy ile göndermiştir. İnsanlara mazeret bırakmak suretiyle onların lehine kesin delil oluşmasın diye, peygamberleri mahlûkatına karşı kendi varlığının ve kudretinin delili olarak takdim etmiştir. Nehcü l-belȃğa da Hz. Ali, insanlara peygamberleri ve özellikle son peygamber Hz. Muhammed i anlatmıştır. Peygamberlerin özellikleri, neden gönderildikleri, ne şekilde davrandıkları ve Allah a bağlılıkları gibi hususlarda muhataplarını bilgilendirmiştir. Allah, insanları peygamberleri aracılığıyla ve doğruluk diliyle hak yoluna davet etmiştir. Bundan sonra sözlerine şöyle devam eder: Bilmiş olun ki Allah, mahlûkatın her halini açığa çıkardı. O, kullarının iyi korunan sırlarından ve kalplerinde gizlediklerinden habersiz değildir; ancak (peygamberler göndermesi), Onların hangisinin daha güzel amele sahip olduğunu sınaması içindir. 21 Böylece sevap mükâfata; cezalandırma da suça denk olacaktır. 22 Allah bütün peygamberlerini kuvvet sahibi, kararlı, kanaatkâr ve gözleri ve kulakları acı ile dolduran bir fakirlikle göndermiştir. Hz. Ali ye göre, şayet peygamberlerde güç yetirilemeyen bir kuvvet, etrafında insanların boyunlarının uzandığı bir hükümranlık olsaydı o zaman bu durum, insanların ibret almasında daha az, kibirlenmelerinde ise daha çok tesirli olacaktı. Allah peygamberlerine tâbi olunmasını, kitaplarının tasdik edilmesini, kendisine itaat edilmesini, emrine boyun eğilmesini, itaatine teslim olunmasını, işlerin sadece O nun rızası için olmasını ve başka şeyden bir şüphe karıştırılmamasını istedi. 23 Nehcü l-belâğa da, Hz. Peygamber in gönderildiği ortam ve gönderiliş gayesi hakkında bazı ifadeler ve betimlemeler mevcuttur. Bu ifadelere göre Hz. Peygamber, insanların o dönemde dinin ipinin koptuğu, kesin bilginin sütunlarının sarsıldığı, aslın karıştığı, işin dağıldığı, çıkışın daraldığı, kaynağın kör olduğu, çeşitli fitnelerin içinde olduğu bir dönemde gelmiştir. Burada, Dinin ipinin kopması ifadesiyle kastedilenin Hep birlikte Allah ın ipine sımsıkı yapışın; bölünüp parçalanmayın 24 ayetinde zikredilen manevi birliktelik olduğu görülmektedir. İpin kopmasından kastın ise, Müslümanlar arasındaki birlik ve beraberliğin yara aldığı, hatta birbirlerine düşerek fitne ortamlarına zemin hazırlandığı vurgulanmış olabilir. Bu yüzden, şüpheleri bertaraf etmek, apaçık deliller getirmek, ayetlerle sakındırmak ve azapla korkutmak için tanınmış dinle, kendisinden nakledilen hidayete ulaştıran işaretle, yazılı kitapla, ışıldayan nurla, parıldayan ışıkla ve açık olan emirle gönderilmiştir. 25 Yine Yüce Allah, Hz. Peygamber i nurla göndermiş, onu seçmek suretiyle öne çıkarmış, sapkınlığı sağa sola kovuncaya kadar yırtıkları onunla yamamış, 21 Hûd, 11/7; Mülk, 67/2. 22 Nehcü l Belâğa, Nehcü l Belâğa, Âl-i İmrân, 3/ Nehcü l-belâğa, 37. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 531

8 Metin, The Imagine of Muhammad in Nahj al-balagha hakla mücadele edene onunla saldırmış ve onunla zorluğa boyun eğdirmiştir. 26 Burada yer alan Hz. Ali nin Peygamber algısının Allah Rasûlü tarafından da karşılık bulduğunu söyleyebiliriz. Hz. Ali, Allah Rasûlü nü nasıl ve hangi pencereden görüyorsa Hz. Peygamber de Hz. Ali den bu yönünü ön plana çıkartarak bahsetmiştir. Hz. Peygamber in uyarıcı olarak gönderildiği zaman ve mekânın tasvirinin yapıldığı bu eserde, Arap toplumunun İslam öncesi kötü bir anlayış üzere oldukları, kötü bir yurtta yaşadıkları, kayaların ve zehirli yılanların arasında ikamet ettikleri, bulanık su içtikleri, kötü yemekler yedikleri ve birbirlerinin kanlarını akıtıp akrabalık ilişkilerini kestikleri anlatılmaktadır. 27 Yine Hz. Peygamber, peygamberlerin gönderilmediği ve dillerin birbirleriyle çekiştiği bir dönemde gönderilmiştir. Peygamberlerin hemen peşinden gönderilmesiyle vahiy tamam olup mühürlenmiştir. 28 Hz. Ali ye göre, Hz. Peygamber in gönderildiği ortam, insanların şaşkınlık içerisinde, dalâlette olmaları ve fitneden dolayı yollarını kaybettiği, arzularının peşinde sürüklendiği, kibrin kendilerini hataya sürüklediği ve tutarsız insanların olduğu bir zemindi. İnsanlık bu deprem 29 ve cehalet kaynaklı belalardan şaşkınlık içindeydi. Böyle bir süreçte Allah O nu peygamberlerin olmadığı fetret döneminde, amelde sürçmenin ve ümmetlerden cehaletin olduğu bir devirde göndermiştir. 30 Benzer şekilde Hz. Ali ye göre Allah, Hz. Peygamber i, peygamberlerin ağacından, ışığın oyuğundan, yücelik perçeminden, Bathâ nın, 31 göbeğinden, karanlığın lambalarından ve hikmetin kaynaklarından seçmiştir. 32 Alevî-Bektâşîlerin Hakk-Muhammed-Ali nuru aşkına cemlerde çerağ uyandırma erkânı yürüttükleri görülmektedir. Cemlerde çerağ (kandil) uyandırmanın amacı, mü minlerin gönlünde Allah, Muhammed ve Ali nûrunun, bâtın çerağının uyandırılması ve böylece gönüllerin Allah ın vahdâniyet, sır ve hikmetlerini kavramaya, anlamaya ve hissetmeye hazırlanmasıdır. 33 Hz. Peygamber öncesi Arap toplumunun yerilerek anlatıldığı Nehcü l-belâğa da Hz. Ali, kendi yaşadığı Peygamber sonrası dönemden de şikâyetçi bir tavırla söz etmektedir. Kendi yaşadığı 26 Nehcü l-belâğa, Nehcü l-belâğa, Nehcü l-belâğa, Burada deprem kelimesinden kastedilenin Müslümanların ve insanlığın Hz. Peygamber sonrası yaşamış olduğu sosyal, dini ve siyasal değişim ve zorluklar olduğunu düşünmekteyiz. 30 Nehcü l-belâğa, Çoğulu Bitâh olan Bathâ kelimesi, Mekke de bir bölge adı olarak geçmektedir. Bitâh-ı Mekke şeklinde kullanılır ve bu bölgede oturan kişi ve guruplara Kureyşu l-bitâh denilir. Bkz. Yâkût el-hamevî. (Beyrut: Dâru Sâdır, 1397/1977): 1/ Nehcü l-belâğa, 117. Mu cemü l-büldân. C. I-V. 33 Erişim adresi: (Erişim 16 Ekim 2021). 532 Journal of Eskişehir Osmangazi University Faculty of Theology

9 Metin, Nehcü l-belȃğa da Hz. Muhammed (s.a.s.) Tasavvuru dönemi inatçı bir çağ ve nankör bir zaman dilimi olarak belirten Hz. Ali, bu zamanda iyilik yapanın kötülük yapmış sayıldığını, zalim olanın ise daha fazla serkeşlik yaptığından bahsetmektedir. Bütün bunların sonucunda ise, insanın bildiklerinden yararlanamadığı, bilmediklerini sormadığı ve büyük felaketten korkmadığı görülmektedir. 34 İslam öncesi Arap toplumunun içinde bulunduğu durumu açıklayan Hz. Ali, Hz. Peygamber in aydınlatıcı bir nurla, açık delillerle, zahir yolla ve hidayete erdiren kitapla gönderildiğini belirtir. Hz. Peygamber in ailesi, ailelerin en hayırlısı, ağacı en hayırlı ağaçtır. Dalları mutedil, meyveleri sarkmıştır. 35 Doğumu Mekke de, hicreti Medine yedir. Orada zikri yücelmiş ve sesi yükselmiştir. Allah onu yeterli bir delille, şifa veren bir öğütle ve düzelten bir davetle göndermiştir. Onunla bilinmeyen kanunları ortaya çıkarmış, bidatleri onunla kontrol altına almış ve ayrıntılı hükümleri açıklamıştır. 36 Hz. Peygamber in Allah tarafından insanları putlara tapmaktan alıkoyması, Şeytan a itaatten Allah a itaate yönelmeleri için gönderildiğini belirten Hz. Ali, Kur an-ı Kerim in bu maksatla gönderildiğini vurgular. 3. Hz. Peygamber e Yakınlık ve Halife Seçimi Nehcü l-belâğa da, Hz. Ali nin zaman zaman Hz. Peygamber ile yakınlığına vurgu yaparak kendisini övdüğünü görmekteyiz. Arkadaşlarına yaptığı bir konuşmada Ben, fıtrat üzere doğdum; imanda ve hicrette öne geçtim şeklindeki ifadesi bunu göstermektedir. Ayrıca, Hâricîler e yaptığı bir konuşmada, Allah a iman etmiş olmasından ve Hz. Peygamber ile birlikte katıldığı cihatlardan bahsederek kendisine yapılan Kâfir ithamının ne kadar mantık dışı olduğunu belirtmektedir. 37 Yine kendisi ile Hz. Peygamber i karşılaştırarak Allah ım! Ben, ilk yönelen, işiten ve icabet edenim. Beni namazda sadece Resûlullah (s) geçmiştir 38 demiştir. Hadis literatüründe Hz. Ali ile ilgili çok hadis zikredilir. Bunlardan birisi; Mü min Ali yi sever, münafık Ali ye buğz eder 39 hadisidir. Eserden hareketle Hz. Ali nin Hz. Peygamber ile yakınlığını halife seçiminde de referans gösterdiğini görmekteyiz. Nitekim Hz. Osman a biat edildiğinde yapmış olduğu bir konuşmada 34 Nehcü l-belâğa, İlmin onlardan alınmasının kolaylığını ifade etmek üzere kinayedir. Bkz. Nehcü l-belâğa, 171, 262 no lu dipnot. 36 Nehcü l-belâğa, Nehcü l-belâğa, Nehcü l-belâğa, Ahmed b. Hanbel, Müsnedü l-imâm Ahmed b. Hanbel, nşr. Şuayb el-arnaût v.dğr., I-LII, (Beyrut: er-risâletü lâlemiyye, 1436/2015) 2/7. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 533

10 Metin, The Imagine of Muhammad in Nahj al-balagha Biliyorsunuz ki, ben halifelik için başkalarından daha çok hak sahibiyim 40 demiştir. Bir konuşmasında ise bu konuyu hikâye ederek şöyle anlatmaktadır: Dediler ki: Resûlullah ın (s) vefatından sonra Sakîfe toplantısının haberleri Müminlerin Emirine (Hz. Ali kastediliyor) ulaşınca, Ensar ne dedi? diye sordu. Bizden bir emir, sizden bir emir olsun dediler cevabını alınca, Onlara karşı Resûlullah ın (s) onların iyilerine iyilik yapılmasını ve kötülerinin ise bağışlanmasını vasiyet etmesiyle delil getirmediniz mi? diye sordu. Bunda onların aleyhine nasıl bir delil var ki? dediler. Müminlerin Emiri, Eğer emirlik onlarda olsaydı onlar hakkında vasiyette bulunulmazdı dedi. Sonra Kureyş ne dedi? diye sordu. Onlar da Kendilerinin Resûlullah ın (s) ağacı olmalarıyla delil getirdiler dediler. Müminlerin Emiri ise Ağacı delil getirdiler ama meyveyi ihmal ettiler dedi. 41 Halifelik konusunda, imametin (yöneticiliğin) Kureyş in hakkı olduğunu düşünen ve savunan Hz. Ali bunu şöyle ifade eder: İmamlar Kureyş ten olup 42 Hâşim in obasına dikildiler, imamet onlardan başkasına uygun olmadığı gibi, başkasının yönetici olması da uygun olmaz. 43 Bu konuşmadan anlaşıldığı üzere, Hz. Peygamber in vefatı sonrası onun defin işleriyle ilgilenen ve halife seçim süreçlerinin dışında kalan Hz. Ali, daha sonra yaptığı değerlendirmede Ağaç metaforundan hareketle kendisinin daha öncelikli olduğuna vurgu yapmaktadır. Bu yakınlığın daha sonra Sıffîn Savaşı nda taraftarlarına yaptığı konuşmada tekrar edildiğini görmekteyiz. Arkadaşlarını Muâviye yanlılarına karşı savaşa cesaretlendirirken Biliniz ki, Allah ın gözetimi altındasınız ve Resûlullah ın (s) amcasının oğluyla berabersiniz şeklindeki uyarıları bunu göstermektedir. 44 Ali yalan söylüyor dedikleri için Iraklıları yerdiği bir konuşmasında ise Kime yalan söylemişim? Allah a mı? O na ilk inanan kişiyim! Yoksa Peygamberine mi? Onu ilk tasdik edenim 45 diyerek kendisinin ilk inanan kişi olduğunu belirtmektedir. Hz. Ali nin, sadece kendisiyle Hz. Peygamber in yakınlığını ön plana çıkarmadığını görmekteyiz. Hz. Osman ın Müslümanların bir kısmını rahatsız eden bazı uygulamalardan şikâyet etmeleri üzerine, konu Hz. Ali ye taşınmış, aracı olarak da Hz. Ali, Hz. Osman a bu eleştirileri iletmiş ve ona şöyle hitap etmiştir: Bizim yaptığımız gibi sen de Resûlullah la (s) arkadaşlık yaptın. Ebû Kuhâfe oğlu (Hz. Ebû Bekir i kastediyor) ya da Hattâb ın oğlu (Hz. Ömer) hak ile amel etmekte senden öncelikli değillerdi. Sen, akrabalık 40 Nehcü l-belâğa, Nehcü l-belâğa, Bu konu ile ilgili bir değerlendirme için bkz. Mehmet Said Hatiboğlu, Hilafetin Kureyşliliği; İslâm da İlk Siyasî Kavmiyetçilik, (Ankara: Kitâbiyât 2005). 43 Nehcü l-belâğa, Nehcü l-belâğa, Nehcü l-belâğa, Journal of Eskişehir Osmangazi University Faculty of Theology

11 Metin, Nehcü l-belȃğa da Hz. Muhammed (s.a.s.) Tasavvuru ilişkisi sebebiyle Resûlullah a (s) onlardan daha yakınsın. Resûlullah la, onların sahip olamadıkları sıhriyete nail oldun. 46 Konu imamet ve devlet başkanlığına geldiğinde Hz. Ali nin Hz. Peygamber ile akrabalığa çokça vurgu yaptığını göz önüne aldığımızda, Hz. Osman ile Hz. Peygamber in akrabalığının bu konuda gündeme getirilmemesi oldukça düşündürücüdür. 4. Hz. Peygamber Hakkındaki Görüşleri ve Onun Örnekliği Konusu Hz. Ali, genel olarak bir peygamber tasviri ortaya koymaktadır. Ona göre peygamberler, Allah ın en iyi yere bıraktığı, hayırlı yere yerleştirdiği, temiz bir soydan gelen kimselerdir. 47 Hz. Peygamber in soyu, soyların en hayırlısı, ailesi de ailelerin en hayırlısıdır. Çünkü Hz. Ali ye göre o, kutsal bir yerde dünyaya gelmiş, asaletle büyümüştür. O, sakınanın önderi, hidayete erenin basiretidir. Aydınlığı parlayan bir kandil, nuru yükselen bir alev, ışıltısı parıldayan bir çakmaktır. Sîreti istikamet, sünneti olgunluk, sözü hak ile batılın arasını ayırıcı, hükmü ise adalettir. 48 Hz. Ali, öncelikli olarak Hz. Peygamber in Allah ın emrini yerine getiren bir kulu ve elçisi olduğunu vurgulamaktadır. 49 En yüce salâtın ve en büyük bereketin Hz. Peygamber üzerine olmasını dileyen Hz. Ali, misyon ve tebliği açısından Hz. Peygamber in son peygamber olduğunu belirterek, vazife ve sorumluluklarını yerine getirdiğini söyler. Ona göre Hz. Peygamber, kapanmışları açan, hakkı hakla ilan eden, batılların galeyanını defeden ve dalâletlerin hamlelerini bertaraf edendir. Aynı zamanda onun gözünde Hz. Peygamber, yüklendiği görevi hakkıyla yerine getiren, Allah ın rızasını gözeterek bu konuda geri adım atmayan, kararlı ve zayıflık göstermeksizin vahyi anlayarak, ahdini koruyarak ve Allah ın emri gereğince hareket ederek sorumluluğunu yerine getiren bir kimsedir. 50 Hz. Peygamber in ateş isteyenin meşalesini tutuşturan, gece yolunu kaybedenin yolunu aydınlatan bir kişiliğe sahip olduğunu dile getiren Hz. Ali, kalplerin fitnelere daldıktan sonra onunla hidayete erdiğini vurgular. Çünkü Hz. Ali ye göre Hz. Peygamber, kendisine güvenilen Emîn bir kimse, gizlenmiş ilminin hazinedarı, kıyamet gününde şahit, Allah ın hak ile insanlara gönderdiği bir elçidir. 51 Hz. Peygamber in ikamet ettiği yerin en hayırlı ikamet; kökünün esenliğin yayıldığı yerdeki en şerefli kök olduğunu vurgulayan Hz. Ali, iyilerin kalplerinin Hz. Peygamber e yöneltilmiş olduğunu söyler. Yine Allah, Hz. Peygamber ile kinleri gömmüş, düşmanlıkları söndürmüş, 46 Nehcü l-belâğa, Nehcü l-belâğa, Nehcü l-belâğa, Nehcü l-belâğa, Nehcü l-belâğa, Nehcü l-belâğa, 78. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 535

12 Metin, The Imagine of Muhammad in Nahj al-balagha birbirine uzak olanları kardeş eylemiş, yakın olanları ayırmış, zilleti aziz, izzeti ise zelil kılmıştır. Ayrıca Hz. Peygamber in konuşması açıklama, susması ise bir lisan ve bir ifade şeklidir. 52 Burada dikkatimizi çeken bir husus; Hz. Ali, Hz. Peygamber i hangi hususiyetleri ile ön plana çıkartıyorsa ya o konuda Hz. Peygamber in bir iltifatına mazhar olmuştur ya da benzer sözleri kendisi de söylemiştir. Nehcü l-belâğa da Hz. Peygamber, aynı zamanda bir tabibe benzetilerek, insanların kendisiyle tedavi imkânı bulduğu bir kimse olarak değerlendirilir. Bu durum şöyle anlatılır: O, tıbbıyla dolaşan, merhemlerini sağlam yapan ve dağlama aletini ateşte kızdıran bir tabiptir. Tedavisini kendisine ihtiyaç duyan kör kalplere, sağır kulaklara ve konuşamayan dillere uygular. İlacıyla gaflet yerlerini ve şaşkınlık yurtlarını takip eder. 53 Hz. Ali, Müslümanların sadece Hz. Peygamber in söylediklerine itibar etmeleri gerektiğini; çünkü insanların öldükten sonra unutulacağını; fakat onun sözlerinin ebedi kalacağını söylemektedir. Bunu şu şekilde ifade eder: Bizden ölen ölür; fakat o ölü değildir. Bizden çürüyen çürür, fakat o çürümüş değildir. 54 Bu sözle, Hz. Peygamber in Benim (neslim) Ehl-i Beyt im kıyamete kadar devam eder hadisine vurgu yapılmaktadır. Aslında Hz. Ali Bizden ölen ölür; fakat o ölü değildir. Bizden çürüyen çürür, fakat o çürümüş değildir hadisine atıf yaparak dolaylı yoldan Fâtıma-Ali evlatlarının da nesillerinin devam edeceğini vurgulamıştır. Gerçekten tarihe baktığımızda sayısız insanların bu dünyada yaşayıp göç ettiklerini biliyoruz. Onların sözleri de kendileri gibi yok olmuştur; ancak Hz. Peygamber in sözleri/mesajları geçmişte olduğu gibi bugün de, gelecekte de geçerliliğini ve güncelliğini koruyacaktır. 55 Nehcü l-belâğa da yer alan konulardan birisi de Hz. Peygamber in örnekliğidir. İnsanların Resûlullah dan (s) alacağı örneklik hususu şöyle açıklanmaktadır: Dünyanın bölgelerinin ondan alınmış olması, kenarlarının başkalarının altına verilmiş olması, dünyanın sütünü emmekten kesilmesi ve süslerinden soyutlanması senin için dünyayı, onun ayıbını, utanç verici şeylerinin ve ayıplarının fazlalığını yermek için delildir. Bu bağlamda, sadece Hz. Peygamber değil aynı zamanda Hz. Musa, Hz. Davud ve Meryem oğlu İsa da kendilerinden örnekler alınacak peygamberler olarak zikredilir. 56 Başka bir bölümde ise Hz. Peygamber den şöyle bahsedilir: En güzel ve en temiz olan Peygamber ine (s) uy; onda uyan için örnek, teselli arayan için teselli vardır. Kulların Allah katında en sevgilisi peygamberiyle teselli bulan ve onun izini adım adım takip edendir. O, dünyayı dişlerinin kenarıyla kemirdi; ona gözünün ucuyla bile bakmadı; böğrü dünya ehlinin en zayıfı, karnı dünyadan en boş olanıydı. 52 Nehcü l-belâğa, Nehcü l-belâğa, Nehcü l-belâğa, Ali Aksu, Nehcü l Belâğâ da Hz. Ali nin Bazı Tavsiye Ve Uyarıları, C.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, 12/2, (2008), Nehcü l-belâğa, Journal of Eskişehir Osmangazi University Faculty of Theology

13 Metin, Nehcü l-belȃğa da Hz. Muhammed (s.a.s.) Tasavvuru Dünya ona arz edilmiş; ancak onu kabul etmeyi reddetmişti. Münezzeh olan Allah ın bir şeye buğz ettiğini öğrendiğinde o da ona buğz etmiş; bir şeyi hakir gördüğünü öğrendiğinde o da onu hakir görmüştü; O nun bir şeyi küçük gördüğünü öğrendiğinde onu kendisi de küçümsemişti. Eğer biz de Allah ın ve Resûlü nün küçük gördüğünü büyük görmekten başka bir şey olmasa bile, bunlar Allah la ayrılığa düşmek ve Allah ın emrine muhalefet için yeterlidir. 57 Yukarıda açıklanan konulara ek olarak Hz. Peygamber in kişilik özelliklerinin ve ahlaki meziyetlerinin anlatıldığı Nehcü l-belâğa da, onun yemeği yerde yemesi, kölenin oturduğu gibi oturması, ayakkabısını eliyle tamir etmesi, elbisesini kendisinin yamaması anlatılır. Hz. Peygamber, evinin kapısında tasvirleri olan örtü gördüğünde, eşlerinden birisine seslenerek; Ey falanca! Bunu benden uzaklaştır! derdi. Hz. Peygamber, kalbiyle dünyadan yüz çeviren, onun anılmasını nefsinde öldüren, dünyanın geçici bir durak olduğu bilincindeydi. 58 Hz. Peygamber in yaşantısına da değinilen Nehcü l-belâğa da, onun dünyayı kötüleyip küçümsemesi, hor ve hakir görmesi üzerinde durulur. Hz. Peygamber, Allah ın dünyayı kendisinden -isteğiyle- aldığını ve başkasına küçümseyerek bolca verdiğini biliyordu. Bu yüzden kalbiyle dünyadan uzaklaştı, onu hatırlamayı ise kendi içinde öldürdü. Bunun bir sonucu olarak, Hz. Peygamber gösterişli kıyafetler almamak ya da bir makam temenni etmemek için dünyanın süslerinin gözünün önünden kaybolmasını istemiş, müjdeleyici olarak Cennete çağırmış ve sakındırıcı olarak da Cehennemle korkutmuştur. 59 Bu anlatımlardan sonra Hz. Ali, tavsiye olarak Hz. Peygamber e uyulmasını, onun izinin takip edilmesini isteyerek, Allah ın onu kıyamet için alamet, Cenneti müjdeleyen ve ceza konusunda uyaran olarak gönderdiğini söyler. Dolayısıyla ona uyulmalı, onun izinden gidilmeli ve onunla insanları nimetlendirmesinden dolayı şükredilmelidir. Nehcü l-belâğa da, Hz. Peygamber den rivayet edilen hadislerin sahihliği, güvenilirliği ve bidat olup olmadığına dair değerlendirmeler bulunmaktadır. Bu konuda şöyle demiştir: İnsanların elinde hak ve batıl, doğru ve yalan, nâsih ve mensûh, âm ve hâs, muhkem ve müteşâbih, 60 korunan ve kuruntu olan vardır. Resûlullah (s) hakkında kendi döneminde yalan söylendi. Bunun üzerine konuşma 57 Nehcü l-belâğa, Nehcü l-belâğa, Nehcü l-belâğa, Burada zikredilen nâsih ve mensûh, âm ve hâs, muhkem ve müteşâbih gibi kavramların Hz. Ali döneminden sonra ortaya çıkan terminoloji olması nedeniyle Nehcü l-belâğa nın Hz. Ali ye ait olamayacağını iddiasında bulunan kimseler olmuştur. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 537

14 Metin, The Imagine of Muhammad in Nahj al-balagha yapmak üzere ayağa kalkarak, Kim bana bilerek yalan isnat ederse Cehennemdeki yerine hazırlansın 61 buyurdu. 62 Hz. Ali, Hz. Peygamber den hadis rivayet eden kimselerin hepsinin iyi niyetli olamayacağını hatta münafık bir kimsenin de hadis rivayet edebileceğini belirtmektedir. Bu kimselerin Resûlullah ın (s) vefatı sonrası yöneticilik gibi önemli konumlara geldikleri ve dünyaya daldıkları vurgulanır. Bazen de Hz. Peygamber den duyulan hadisin tam olarak ezberlenmeden hata üzere nakledildiği görülmektedir. Yine Hz. Peygamber den bir söz işitilmiş fakat daha sonra bu sözün hükmü kaldırılmış (mensûh), fakat râvi olan kimsenin bu durumdan haberi olmamıştır. Son grupta ise hadis rivayet eden kimseler, bütün bu hususlara özen göstererek Hz. Peygamber den naklederler ki, asıl doğru olan kısım da budur. Yine Hz. Ali ye göre bütün sahabe, Hz. Peygamber e soru soran kimseler değildir. Fakat kendisinin aklına takılan bütün hususları sorduğunu ve bunları ezberlediğini belirtir. 63 Hz. Ali nin, Nehcü l-belâğa da Hz. Peygamber e zaman zaman dua ettiği görülmektedir. Bu dualardan bazıları şunlardır: Allah ım! Gölgende ona geniş yer aç; fazlından kat kat hayır mükâfat ver! Allah ım! Onun binasını bina yapanların binalarından yüksek yap; katında makamını yücelt; onun nurunu tamamla; onu elçi olarak göndermene karşılık şehadeti kabul edilen, sözü razı olunan, doğru konuşma ve ayırıcı yargı sahibi olarak mükâfatlandır! Allah ım! Bizi ve onu, rahat bir hayatta ve sürekli nimet içinde, şehvetlerin isteklerine, lezzetlerin arzularına, huzurun bolluğuna, güvenin sonuna ve şeref hediyelerine nail olarak bir araya getir! 64 Yine Hz. Ali, ateş isteyenin ateşini tutuşturan, yolunu kaybedene işaret ateşi yakan olarak tavsif ettiği Hz. Peygamber i, kıyamet gününde şâhit ve hak ile gelen rahmet elçisi diye adlandırarak şöyle dua eder: Allah ım! Ona adaletinden bir pay ayır! Onu fazlından kat kat hayırla mükâfatlandır! Allah ım! Onun binasını bina yapanların binalarından daha yüksek kıl! Katında onun konak yerini şereflendir; makamını yücelt! Ona derece, yücelik ve fazilet ver! Bizi, utanmayan, pişmanlık duymayan, doğru yoldan sapmayan, ahdi bozmayan, sapıtmayan, saptırmayan ve ayartılmamış insanlar olarak onun topluluğu içinde dirilt! Söz konusu hadisin, diğer hadislerden öncelikli olarak bilinmesinde, lâfzî mütevâtir kabul edilmesi ve hadis rivayeti açısından en çok zikredilen örnek konumunda olması yatmaktadır. Hadis metni için bkz. (Buhârî, İlim 38, Enbiyâ 50, Edeb 109; Müslim, Zühd 72). 62 Nehcü l-belâğa, Nehcü l-belâğa, Nehcü l-belâğa, Nehcü l-belâğa, Journal of Eskişehir Osmangazi University Faculty of Theology

15 Metin, Nehcü l-belȃğa da Hz. Muhammed (s.a.s.) Tasavvuru 5. Hz. Peygamber in Ailesi ve Ehl-i Beyt e Bakış Eserde, Hz. Peygamber in ailesi; sırrının yeri, işinin sığınağı, ilminin heybesi, hikmetlerin kaynağı, kitapların mağaraları ve dininin dağları 66 olarak tasvir edilir. Zira Hz. Peygamber, onlarla belini doğrultmuş ve korkusunu gidermiştir. Bu yüzden hiç kimse Hz. Muhammed in ailesi ile mukayese edilemez. Onlar, dinin temeli, kesin bilginin direğidirler. Aşırıya giden, onların gölgesine sığınır, geride kalan, onlar sayesinde yetiştirilir. Velayet hakkının özellikleri onlarındır, vasiyet ve miras onlardadır. 67 Hz. Peygamber in ailesini ilmin yaşamı ve cehaletin ölümüne benzeten Hz. Ali, onların yumuşak huyluluklarının ilimden kaynaklandığını, susmalarının ise hikmetten olduğunu vurgular. Onlar ne hakka muhalefet ederler, ne de hak hususunda ihtilafa düşerler. Çünkü Hz. Ali ye göre onlar, İslam ın direkleri ve sığınma yerleridir. 68 Ehl-i Beyt hakkında, Kur ân ın seçkin ayetlerinin olduğunu söyleyen Hz. Ali, onların Rahmân ın hazineleri olduğunu, konuştukları zaman doğruyu söylediklerini, sustuklarında ise kimsenin onlardan önce söze başlayamayacağını belirtir. 69 Nehcü l-belâğa da, Hz. Ali tarafından zikredilen ayet-i kerimeler şunlardır: 1. Allah ın Kitabına göre, yakın akrabalar birbirlerine daha uygundur İnsanların İbrahim e en yakın olanı, ona uyanlar, şu Peygamber (Muhammed) ve (ona) iman edenlerdir. Allah mü minlerin dostudur. 71 Muâviye ye gönderdiği bir mektupta, Ehl-i Beytin faziletlerinden bahseden Hz. Ali, savaşın kızışıp insanların (korkudan) çekindiği bir anda Resûlullah ın (s) Ehl-i Beytini öne sürdüğünü, ashabını da kılıçlardan ve mızraklardan onlarla koruduğu belirtir. Bu duruma örnek olarak, Bedir de şehit olan Kureyş kabilesinden Ubeyde b. Hâris i ve Uhud da şehit olan Hz. Peygamber in amcası Hz. Hamza yı, Mu te savaşında şehit olan ve yine Hz. Peygamber in amcasının oğlu sahâbî Ca fer b. Ebû Tâlib i göstermektedir. Burada Hz. Peygamber e yakınlık ve savaşlardaki yararlılık konusunda kendisini de isim belirtmeden ima eden Hz. Ali, kendisiyle ayağının yarıştırılamayacağı bir kişiyle (Muâviye yi kastediyor) kıyaslanmasını ise hayretle karşılamaktadır. 72 Burada ismi zikredilen Ubeyde b. Hâris, Hz. Peygamber den on yaş büyük 561 yılında doğmuş ve Dârülerkam daki faaliyetlerine başlamadan önce Hz. Ebû Bekir vasıtasıyla İslâm ı kabul etmiştir. Onun dokuzuncu Müslüman olduğu zikredilir. Bedir Gazvesi nde Utbe b. 66 Nehcü l-belâğa, Nehcü l-belâğa, Nehcü l-belâğa, Nehcü l-belâğa, el-enfâl, 8/ Âl-i İmrân, 3/ Nehcü l-belâğa, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 539

16 Metin, The Imagine of Muhammad in Nahj al-balagha Rebîa nın karşısına çıkan Ubeyde, Utbe ile yenişemeyip birbirlerini yaralamışlar ve altmış üç yaşındayken aldığı kılıç darbesi yarasıyla iki gün sonra vefat etmiştir. 73 Hz. Ali, ensar ve muhacirlerden şehit olanlar hakkında farklı değerlendirmeler yapmıştır. Mesela, Bizim şehidimiz diye nitelediği Hz. Hamza yı kastederek şehitlerin efendisi ifadesini kullanmış, Cennette uçan, iki kanatlı diye nitelenen kardeşi Ca fer b. Ebî Tâlib i ise övmüştür. Devamında Hz. Peygamber in soy bakımından kendilerinden, fakat onu yalanlayanların karşı taraftan olduğunu; yine Allah ın aslanı dediği Hz. Hamza yı anarak kendilerinden, hilflerin aslanı diye kastettiği Utbe b. Rabî a nın ise karşı taraftan olduğunu belirtmektedir. Oğulları Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin i kastederek Cennet ehlinin gençlerinin efendileri bizden, Mervân b. Hakem i ve çocuklarını kastederek Cehennemin çocukları ise sizdendir demiştir. Kişileri karşılaştırmaya ve değerlendirmeye devam eden Hz. Ali, bu defa da konuyu kadınlara getirmiş, eşi Hz. Fâtıma yı Âlemlerin kadınlarının hayırlısı bizden diye nitelerken; Tebbet Sûresi ndeki ayete telmihte bulunarak, aynı zamanda Ümeyyeoğullarından olan Ebû Leheb in hanımı Ümm-ü Cemîl i ise Odun taşıyan sizden diye vasıflandırmıştır. 74 Bir taraftan Ehl-i Beyti öven Hz. Ali, diğer taraftan da İslam a girişinin sahih olup olmadığına, dine girişlerinde korku ve dünyevî menfaati gözettiklerine gönderme yaparak Muâviye ve taraftarlarını yermektedir. Muâviye ye gönderdiği bir cevabî mektupta bu durumu açıkça şöyle ifade eder: Biz Abdümenâf oğullarıyız, sözüne gelince, biz de öyleyiz. Fakat Ümeyye, Hâşim gibi değildir. Harb, Abdulmuttalib gibi; Ebû Süfyan, Ebû Tâlib gibi; muhacir olan talîk (esaretten salınmış) gibi; nesebi sahih olan sonradan gelip yapışan gibi; gerçeği gösteren, geveze gibi; inanan da ifsat eden gibi değildir (Nehcü l-belâğa, 2019: 275). Hz. Ali, Muâviye nin babası Ebû Süfyân ın durumunu istemeyerek Müslüman olan bir kimse konumunda tutarken, kendisinin ve taraftarlarının doğru yolda olduklarını; Muâviye ve taraftarlarının ise saptırıldıklarını haber vermektedir. Muâviye nin kendisini Talha ve Zübeyr i öldürmekle, Âişe yi kovmakla ve Kûfe ve Basra ya konmakla suçladığını belirten Hz. Ali, bunun Muâviye ve taraftarlarını ilgilendirmeyeceğini söylemektedir. 75 Hz. Peygamber, Mekke nin fethinden sonra Mekke halkına hitaben: Ey Mekke ahalisi! Bugün size ne yapacağım konusunda ne dersiniz ve benden ne beklersiniz? diye sordu. Onlar da hep bir ağızdan: Hayır bekleriz; çünkü sen, kerim bir kardeşin oğlusun. dediler. Bunun üzerine Hz. Peygamber (s) onlara: İzhebû feentümü t-tuleka (Haydi gidiniz! Bugün siz serbestsiniz (hürsünüz)! buyurdu, onları azat etti ve onlara esir muamelesi yapmadı, işte bu nedenle o günkü Mekkeliler Tuleka diye isimlendirildi İbn Sa d, et-tabakâtü l-kübrâ, 3/48-49; Zehebî, Siyerü A lâmi n-nübelâ, I/ Nehcü l-belâğa, Nehcü l-belâğa, Bkz. İbn Hişȃm, es-sîretü n-nebeviyye, IV/54-55; Taberî, Tȃrihü t-taberî, 2/161; İbnü l-esîr, el-kȃmil fi t-tarîh (I-XII) Beyrut, 1982, II/ Journal of Eskişehir Osmangazi University Faculty of Theology

17 Metin, Nehcü l-belȃğa da Hz. Muhammed (s.a.s.) Tasavvuru Hz. Ali burada Sonradan Müslüman olanlar diye Ümeyyeoğullarından özellikle Muȃviye nin babası Ebû Süfyan a gönderme yapmaktadır. 6. Hâricîler e Karşı Tutumu Aşırı görüşleri ve faaliyetleriyle tanınan dinî, siyasî ve sosyolojik bir oluşum olan Hâricîler e karşı Hz. Peygamber in görüş ve uygulamalarını örnek gösteren Hz. Ali, onların içinde bulunduğu durumu da gözler önüne sermektedir. Tahkim konusunda Eğer bir hususta anlaşmazlığa düşerseniz onu Allah a ve Resûl e götürün (Nisâ, 4/59) ayetini okuyan Hz. Ali, buradaki Resûl e götürmekten maksadın, onun sünnetine uymak olduğunu belirterek, eğer Resûlullah ın (s) sünnetiyle hükmedilirse kendisinin Hâriciler den daha evla olduğunu söylemektedir. 77 Hz. Peygamber hiçbir zaman savaşı gerekçesiz olarak başlatan taraf olmamış, hatta karşı tarafın sebep olduğu savaşların başlangıcında dahi barış için mücadele vermiştir. Ey insanlar! Düşmanla karşılaşmayı temenni etmeyin. Allah tan afiyet dileyin. Onlarla karşılaştığınızda ise sabredin. Biliniz ki cennet kılıçların gölgesi altındadır 78 mealindeki hadis, Hz. Peygamber in bu konudaki tavrını belirlemektedir. 79 Hz. Ali, Hâricîler e karşı yapmış olduğu bir konuşmada Hz. Peygamber dönemindeki bazı uygulamaları örnek göstererek, toptancı yaklaşımın yanlış olduğunu, bütün bir ümmeti günahkâr olarak nitelemenin doğru olmayacağını ve Müslümanların günah işlese dahi İslam toplumundan dışlanamayacağını belirttiği şu konuşması önemlidir: Hata yapıp saptığımı sandığınız için bana karşı çıkıyorsanız, benim sapmam yüzünden neden Muhammed in (s) bütün ümmetinin sapkın olduğunu kabul ediyor, hatamdan sorumlu tutuyor, günahlarım yüzünden onları tekfir ediyorsunuz? Kılıçlarınız omuzlarınızın üzerindedir; onları iyileşme ve hastalık yerlerine koyuyorsunuz. Günah işleyeni günah işlemeyenle karıştırıyorsunuz. Biliyorsunuz ki, Resûlullah (s) evli olup zina eden recmetti; sonra onun cenaze namazını kıldı; ardından ailesini ona vâris kabul etti. Katili kısasen öldürdü ve mirasını ailesine verdi. Hırsızlık yapanın elini kesti ve evli olmayıp zina edene sopa cezası uyguladı; sonra onlara feyden 80 pay verdi; bu fiili işleyenler Müslüman kadınları nikâhladı. Resûlullah (s), 77 Nehcü l-belâğa, Müslim, Ebü l-huseyn b. el-haccac b. Muslim el-kuşeyri (261/875), Sahîhu Müslim, (İstanbul: Çağrı Yay. 1992). Cihad, 6; Ebû Dâvûd, Süleyman b. Eş as Sicistanî, Sünenü Ebî Davud, (İstanbul, 1992), Cihad, 89; Ahmed b. Hanbel, Müsnedü l-imâm Ahmed b. Hanbel, nşr. Şuayb el-arnaût v.dğr., I-LII, (Beyrut: er-risâletü l-âlemiyye, 1436/2015), 2/ Veysel Nargül. İslam Savaş Hukukunun Temel İlkeleri Ekseninde Nehcü l-belâğâ, Milel ve Nihal. 8 (3), (20119, Fey, İslâm devletinin gayri müslim tebaadan aldığı cizye, haraç ve ticaret malları vergilerinin ortak adıdır. Mustafa Fayda, Fey, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. (İstanbul: TDV Yayınları 1995), 12/511. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 541

18 Metin, The Imagine of Muhammad in Nahj al-balagha onları işledikleri suçlardan dolayı cezalandırdı; Allah ın onlar hakkındaki hükmünü uyguladı; ancak İslâm dan olan paylarını engellemedi ve isimlerini İslam ehlinin arasından çıkarmadı Hz. Peygamber Sonrası Hayatı Tasviri ve Fitneler Karşısındaki Tutumu Hz. Ali, Hz. Peygamber in vefatı sonrası İslam toplumunun eskiye dönüş yaptığını, ayrılıklara düştüğünü ve dünya hayatının geçici ve aldatıcı nimetleri karşısında kendinden geçip dinden uzaklaştıklarını anlatır. Bu düşüncesini yine betimleme şeklinde şöyle ifade eder: Allah, Resûlünü (s) yanına alınca, bir topluluk topukları üzerine geriye döndü; görüş ayrılıkları onları mahvetti; dostlara güvendiler; akraba olmayanla ilişki kurdular ve sevmekle emrolundukları sebebi terk ettiler. Binayı inşa edildiği temelinden kaldırıp olması gereken yerden başka yere bina ettiler. Onlar, her türlü günahın madenleri ve her girişenin kapılarıdır. Şaşkınlık içinde, bir o yana bir bu yana hareket ettiler. Firavun un tabilerinin yolundan giderek sarhoşluk içinde kendilerinden geçtiler. Kimisi dünyada ebedî kalacakmış gibi kendini dünyaya vermiş; kimisi de dinden uzaklaşıp ayrılmış. 82 Buradaki topuklar üzerine geriye dönmek ifadesiyle, Muhammed yalnızca bir elçidir. Ondan önce de elçiler gelip geçti. Şimdi o ölür veya öldürülürse gerisin geri dönecek misiniz? Kim geri dönerse bilsin ki Allah a asla bir zarar vermiş olmayacaktır. Allah şükredenleri ödüllendirecektir 83 ayetindeki ilgili kısımlar hatırlatılmaktadır. Hz. Ali nin sadık taraftarı olan meşhur Arap cengâveri Mâlik el-eşter en-nehaî yi (ö. 37/657 [?]) Mısır a vali olarak atadığında, Müslümanların durumunu özetleyen bir mektup göndermiştir. Hz. Ali mektubunda, Hz. Peygamber in vefatı sonrası Müslümanların yönetim hususunda birbirleriyle çeliştiklerini söyleyerek, Arapların bu işi (yönetim işi) Ehl-i Beyt ten koparacağını ve kendisinden uzaklaştıracağını düşünemediğini yazmıştır. Hemen bir kişiye biat etmek için üşüşmelerinin kendisini korkuttuğunu ileri süren Hz. Ali, insanların İslam dan döndüklerini ve Muhammed in (s) dinini yok etmeye davet ettiklerini görünceye kadar kendini (biat etmekten) tuttuğunu ifade etmiştir. 84 Hz. Peygamber sonrası hayatın ve Müslüman toplumun içinde bulunduğu iç açıcı olmayan durumu, Allah ın malının elden ele geçen bir mal, Allah ın kullarının her birinin birer köle, salih insanların ise kendileriyle savaşılan kimseler, fâsıkların ise taraftar haline getirildiği bir dönem olarak adlandırmaktadır. İnsanların ancak maddi çıkar karşılığı Müslüman olduğunu, çevrenin harap olduğunu, şehirlerin ele geçirildiğini ve memleketlerin istila edildiğini belirtmektedir Nehcü l-belâğa, Nehcü l-belâğa, Âl-i İmrân, 3/ Nehcü l-belâğa, Nehcü l-belâğa, Journal of Eskişehir Osmangazi University Faculty of Theology