İlk Tarih Yöntemi Kitabının Yazarı Bir Düşünür: Samsatlı Lukianos (M.S.2. Yüzyıl)

Transkript

1 İlk Tarih Yöntemi Kitabının Yazarı Bir Düşünür: Samsatlı Lukianos (M.S.2. Yüzyıl) A Thinker Who is the Author of the First Method Book of Historiography: Lucian of Samosata (2nd Century AD) Elif Ayça KARACA ORCID: Makale Türü: Araştırma Dışı (Biyografi) Article Type: Informal Essay (Biography) Chicago: Karaca, Elif Ayça. İlk Tarih Yöntemi Kitabının Yazarı Bir Düşünür: Samsatlı Lukianos (M.S. 2. Yüzyıl). Tarihçi 1, no:3 (Eylül 2021): Özet Herodotos öncesinde dünyadaki bütün olaylar mit, efsane ve destanların bir parçası olarak anlatılıyordu. Herodotos geçmişin parçası olan olayların anlatımlarına mekân ve zaman kavramlarını ekleyerek tarih yazımı dünyevi hale getirdi. Herodotos tan sonra gelen eğitimli kişiler de ona öykünerek tarih kitapları yazmaya başladılar. M.S. 2. yüzyılda yaşamış düşünürlerden hiciv ustası Samsatlı Lukianos tarih yazımındaki sıradanlığa, abartılı anlatımlara ve keyfiliğe son verebilmek için Tarih Nasıl Yazılır? başlıklı bir eser kaleme aldı. Lukianos eserinde, tarihçinin özelliklerini, hangi standartlarda tarih kitabı yazılabileceğini, araştırmada nelere dikkat edilmesi gerektiğini, metnin düzenlenmesinin önemine ve olay anlatımında kullanılan üsluba dikkat edilmesi gerekliliğini örneklerle açıklamıştır. Tarihçiliğin gelişimindeki önemli eserlerinden biri olan Tarih Nasıl Yazılır? başlıklı çalışma aynı zamanda tarih yöntemi (metodoloji) üzerine yazılmış bilinen ilk kitaptır. Makalede Samsatlı Lukianos un hayatı ve eserleri tanıtılmıştır. Ancak makalenin temel amacı Tarih Nasıl Yazılır? başlıklı çalışmayı görünür hale getirerek, tarih yöntemine dair arayışların M.S. 2. PhD Candidate, Hacı Bayram Veli Üniversitesi, elifaycakaraca@gmail.com

2 Elif Ayça Karaca 76 yüzyıldan itibaren başladığını tespit etmektir. Bu çalışmada Tarih Nasıl Yazılır? adlı eserin İngilizce çevirisinden ve Lukianos un hayatını anlatan eserlerden faydalanılmıştır. Anahtar Kelimeler: Samsatlı Lukianos, Tarih Yöntemi, Tarihyazımı, Tarih Nasıl Yazılır? Abstract Before Herodotos, all events in the World used to be recounted as a part of myth, legend, or epic. Herodotos, adding the concepts of time and place to the telling of the events that are those are of the part of the past, made historiography earthly. The literate people who came after Herodotos wrote history books by imitating him. One of the thinkers who lived in the 2nd century AD, the master of satire Lucian of Samosata wrote a book titled How to Write History to put an end to mediocrity, exaggerated relatings, and arbitrariness in historiography. In his work, Lucian explained with examples the characteristics of the historian, in which standards a history book can be written, what should be considered in the research, the importance of the arrangement of the matter, and the diction used in the narrative of the events. How to Write History, one of the important works in the development of historiography, is also the first known book on the method of historiography. In this paper, the life and works of Lucian of Samosata were presented. The main purpose of the article, however, is to make visible the work titled How to Write History and to determine that the seeking for the method of history started from the 2nd century AD. In this article, the English tranlation of How to Write History and the works on the life of Lucian were used. Keywords: Lucian of Samosata, the Method of Historiography, Historiography, How to Write History? Giriş Tarihin babası kimdir? sorusuna birçok kişi duraksamadan Herodotos diye cevap verecektir. Bu durum son derece doğaldır. Çünkü Batı dillerinde tarih bilimini tanımlamak için kullanılan history kelimesi Herodotos un Historia adlı eserinden alınmış ve Romalı Cicero tarafından verilen tarihin babası unvanı genel kabul görmüştür. Ancak tarih biliminin gelişim sürecinde ilk tarih yöntemi (metodolojisi) ve yazım ilkeleri eserini kimin yazmış olduğuna yönelik bir soruya verilecek cevaplar bu kadar net olmayacaktır. Sorunun cevabı, konu ile yakından ilgilenenler dışında çok az insanın daha önce ismini duymuş olma ihtimali olan Samsatlı Lukianos

3 Samsatlı Lukianos 77 olacaktır. Evet, tarihsel bilginin belirli bir yöntem dâhilinde üretilmesi gerektiğini ilk kez ortaya koyan, bu doğrultuda Tarih Nasıl Yazılır? başlıklı bir eser kaleme alan ilk düşünür Samsatlı Lukianos tur. Her alanda olduğu gibi tarihsel bilgi üretimi de belirli bir süreçten geçerek bazı bilimsel özellikler kazanmıştır. Herodotos un tarih kitabının, günümüzdeki tarih bilgisi elde etme yöntemleriyle kıyaslandığında son derece yetersiz kaldığı görülür. Onu önemli kılan geçmişe ait anlatıları mitoloji ve efsanelerden ayırarak zaman ve mekâna indirgemesi, dünyevi bir noktaya taşımasıdır. Aynı şekilde günümüzdeki bilgi birikimi ile karşılaştırıldığında her ne kadar yetersiz kalsa da Lukianos un kaleme aldığı kitap yöntem bilgisine dikkat çeken ilk eser olması açısından önemlidir. Özellikle tarihçilerin Lukianos u ve onun Tarih Nasıl Yazılır? başlıklı eserini bilmeden tarihsel yöntem bilgisinin nasıl geliştiğine yönelik değerlendirmeler yapması eksiklik olur. Grekçe, meta (ötesi, arkası), hodos (yol, eşik, seyahat) ve logos (düşünce, söylem, mantık) kelimelerinden oluşan metodoloji, belirli bir alanda elde edilen bilimsel bilginin nasıl elde edilmesi gerektiğini belirleyen ilkeler bütünüdür. Metoda karşılık olarak Türkçede usul ve yöntem kelimeleri kullanılmaktadır. Metodoloji, bilginin elde edilme sürecini ve tasnif edilmesini, elde edilen bilginin değerlendirmeye tabi tutulmasını ve sonuçta da bilgiye anlam kazandırılmasını o bilgi alanının kendi içerisinde belirlediği ilkelere göre yapılmasını esas alır. Metodolojiye uymak belirlenmiş bu ilkeler çerçevesinde bilgi üretmek anlamına gelir. Bilgi alanlarının bilimsellik açısından buluştukları asgari şartlar bulunmasına rağmen, her bilgi alanı bilimsel bilgi elde etme yöntemini kendi disiplini içerisinde şekillendirmiştir. Farklı tarihsel dönemlerde ortaya çıkan düşünürler, ortaya koydukları ilkelerle bilimlerin bağlı kaldığı yöntem bilgisinin ortaya çıkmasını sağlamışlardır. Bu açıdan tarih biliminin belirli bir yönteme kavuşması da kendi ihtiyaçları doğrultusunda yüzyıllara yayılan bir süreçte ortaya çıkmış, belirli bir tarihsel bilginin nasıl elde edileceğinden en ilk kez bahseden isim de Samsatlı Lukianos olmuştur. Lukianos, antik çağın çok fazla eser üreten isimlerinden biridir. Kaleme aldığı eserlerden seksenbiri günümüze ulaşmıştır. Tarihçiliğin ilk yöntem kitabını da kaleme alan Samsatlı Lukianos kimdir? Samsatlı Lukianos (M.S. 2. Yüzyıl) Farklı alanlarda birçok eser vermesine rağmen Lukianos un hayatı hakkındaki bilgiler çok azdır. Yaşadığı dönemin yazarları onun hakkında bilgi vermezler. Örneğin Düşünürlerin Hayatları (Lives of Sophist) adlı eserin yazarı Philostratus çağdaşı bütün düşünürlerin hayatlarını eserine taşımasına rağmen Lukianos hakkında bir şey yazmamıştır. Onun bir düşünür ve yazar olarak

4 Elif Ayça Karaca 78 eserlerde adının geçmemesi kasıtlı bir göz ardı edilme durumunun olabileceğini düşündürmektedir. Hristiyanlığın yayılma ve taraftar toplam sürecinde Lukianos Hristiyanlık dışı bir düşünür ve yazar profili ortaya çıkarmıştır. Dönemin şartları açısından değerlendirildiğinde tanrıtanımaz ve dinlere düşman olarak görülen bir düşünürün tanıtılmasının ve fikirlerinin toplum içerisinde yayılmasının mümkün olmayacağı anlaşılacaktır. Bu göz ardı edilmeye rağmen hayatı hakkındaki sınırlı bilgiler yine Lukianos un kaleme aldığı eserlerden elde edilmiştir. Biyografisi hakkında bilgi veren eserlerde Roma İmparatorluğu nun Suriye eyaletine bağlı Samsat ta doğduğu belirtilir. Samsat, Kommagene Krallığının başkentliğini yapmış bir şehirdir. Günümüzde Samsat, Türkiye sınırları içerisinde yer almaktadır ve Adıyaman ın bir ilçesidir. Anne ve babası da Samsat ın yerlisi olan Lukianos Süryani kökenlidir. Eserlerinde de sonradan öğrendiği Grekçeyi diğerlerinden daha ustalıkla kullandığına vurgu yaparak, kendisine bir övünme payı çıkarır. Hangi yılda doğduğu bilinmemekle birlikte M.S. 125 de doğmuş olabileceğine inanılmaktadır. Bunun nedeni Hermotimos adlı eserinin M.S. 165 te yazıldığının ve kendisinin de o yıllarda kırk yaşında olduğunun tespit edilmesidir. Fakir bir aileye doğan Lukianos un bir düşünür ve yazar olarak ortaya çıkması biraz da şaşkınlık verici bir gelişmedir. Babası el işleriyle zar zor geçinen bir zanaatkârdır. Dayıları ise heykelcilikle geçimlerini sağlarlar. Lukianos okul çağına geldiğinde babası eğitim almasını istemez. Dayısının yanına giderek heykelcilik öğrenmesinin ve kısa sürede heykel ustası olarak iyi gelir elde etmesinin daha iyi olacağını düşünür. Babasının arzusu üzerine bir süre dayısıyla birlikte yaşamaya başlar. Ancak dayısı pek de hoşgörülü bir tavır sergilemediği ve kırdığı bir mermer parçası nedeniyle kendisine dayak attığı için Lukianos kaçarak annesine sığınır. Annesinin desteğini alan Lukianos zanaatkârlıktan uzak bir dünya kurmaya karar verir ve hayal ettiği dünyayı oluşturmak için tekrar okul hayatına döner. Yaşadığı bu süreci Rüya (Dream) adlı eserinde duygularını yansıtarak da tasvir eden Lukianos un nerede ve nasıl bir eğitim hayatı geçirdiğine dair bilgi bulunmamaktadır. Yazdığı eserlerden onun gençlik dönemlerinde İzmir ve Efes taraflarında özellikle retorik okullarında boy gösterdiğini öğrenmek mümkündür. Samsat tan çıkan bu gencin o tarihlerde ne yapacağına yönelik tam anlamıyla belirlenmiş bir planı olmadığı da görülür. Konuşma üzerinde uzmanlaşmış okullarda kendisine yer bulmaya çalışması, Grekçeye hâkimiyet sağlama çabasının bir sonucu olmalıdır. İyon şehirlerinde yaşadığı ilk gençlik çağlarında eski Attik konuşmacıları, şairler ve tarihçiler hakkında bilgiler topladı. Tarihe ve tarihçiliğe ilgisi bu dönemlerde ortaya çıktı. Diğer taraftan hukuk ile de ilgilendi. Bu doğrultuda eğitim de aldı. Grek şehirlerinde geçirdiği günlerde Sofistlerle tanışması hayatında önemli bir dönüm noktası oldu. Hukuk adamı olmayı bir kenara bırakarak hayatını gezgin bir konuşmacı olarak kazanmaya karar verdi.

5 Samsatlı Lukianos 79 Grek okullarında retorik eğitimine, mantık ve gramer ile birlikte büyük önem veriliyordu. Retorik gerçekte konuşmacının zekâsını ve her türlü aracı kullanarak karşısındaki ikna etme sanatıydı. Özellikle hukuk davalarında avukatların kullandığı bir yöntemdi. Lukianos bir felsefeci veya ahlakçı değildi. O, tam anlamıyla bir hiciv ustasıydı ve bu özelliğini konuşmalarında kullanarak hayatını kazanmayı başaran biri olmuştu. Bir süre İyon ve Grek şehir devletlerinde konuşmalar yaptı. Daha sonra yönünü İtalya ya çevirdi. Bir süre Roma da ikamet etti. Gittiği her yerde alkışlarla ve övgülerle karşılanıyordu. Hicivdeki başarısı ona belirli bir ün de kazandırmıştı. Daha kalıcı başarılar peşinden koşan Lukianos Roma dan Galya ya (Fransa) geçti. Beklediği başarıyı Galya da elde etti. Lyon daki retorik okulu dönemin en meşhur ve önemlilerindendi. Bir süre Lyon ve diğer önemli retorik merkezlerinde kabul ve saygı gördü. Kırk yaşına kadar Fransa da kaldı. Ani karar değişikliği ile ailesinin yaşadığı Samsat a döndü. Birkaç yıl Antakya da retorik ustası olarak hayatını kazanmaya çalıştı. Yine radikal bir kararla ailesini Atina ya taşınmaya razı etti. Geri kalan hayatının büyük bir kısmını geçireceği Atina da ailesiyle ikamet etmeye başladı. Ancak bu onun arayışlarını durdurmadı. Atina da iken kendisini tamamen felsefeye verdi. Yine muhtemelen bu dönemde tarihçilerin eserlerini de daha detaylı incelemeye başladı. Kendisi gibi hareketli biri için hicivden uzak, durağan düşünsel bir yaşam ona oldukça sıkıcı gelmiş olmalı. Kısa sürelerle Atina çevresindeki önemli merkezleri ziyaret etmeye devam etti. M.S. 165 te ziyaret ettiği Olimpiya da Hristiyanlıktan döndüğü için yakılanlarla karşılaştı. Bu karşılaşma onun dinlere olan bakış açısını ve dinlerle ilgili hicivsel metinler oluşturmasında etkili oldu. Lukianos un uzun süre nelerle uğraştığına dair herhangi bir bilgi bulunmamaktadır. Hayatının sonlarına doğru retorikten diyaloga döndüğü ve diyalog yoluyla gençlik yıllarında kendilerinden çok etkilendiği sofistleri hicvetmeye başladığı görülür. Bu dönemde yalan ve yalancılık gibi insanları aldatmayı hedefleyen davranış şekilleri üzerinde durmaya ve bunları da hicvetmeye başladı. Sofistlerden ayrılan, felsefeyle de bir türlü bir araya gelemeyen Lukianos, diyalog olarak kurgulanmış olan eserleriyle düşüncelerini yayma yoluna gitti. Eserlerinde felsefecilerin tutarsızlıklarına, retoriklere, toplumun aksak yönlerine, inançların temelsiz olduğuna, insan ruhunun karanlık yönüne ve insanların erdemden uzak davranışlarına yer verdi. M.Ö. 2. yüzyıldan itibaren Grek toprakları Roma İmparatorluğunun hâkimiyetine girmişti. Atina da yaşayan Lukianos da doğal olarak bir Roma vatandaşı idi. Lukianos, Roma İmparatoru Commodus tarafından bir Roma vatandaşı olarak Mısır da devlet dairesinde görevlendirildi. Davaların mahkemelerde işleyiş düzenini kontrol ediyor, mahkemeler ile bu işe bakan devlet dairesi arasında aracılık yapıyordu. Yine kendi yazdıklarına göre görevini oldukça önemli ve saygın buluyordu. Bu görevde gösterdiği başarı nedeniyle daha yüksek makamlara atanabileceğini umuyordu. Beklediği gibi yüksek bir makama atanıp atanmadığı hakkında bir bilgi bulunmayan

6 Elif Ayça Karaca 80 Lukianos un hangi yılda hayatını kaybettiği de meçhuldür. Tahminler M.S. 195 veya 200 yılları arasında hayatını kaybetmiş olabileceği yönündedir. Lukianos un Özellikleri Roma vatandaşı olmakla birlikte bir doğulu olması ve doğulu kimliğine rağmen Grek toplumunda yer edinmeye çalışması Lukianos un kişiliğini ve onun kültürel yapısını belirleyen etkenler olmalıdır. Onaltı yaşına kadar Samsat ta kaldığı ve daha sonra eğitim için İyon şehirlerine gittiği tahmin ediliyor. Grekçe ve retoriğe odaklanan Lukianos un matematik bilgisinin zayıflığı eserlerine de yanmıştır. Daha çok mitoloji ve tarih ile ilgilenmiştir. Mitolojiye olan ilgisi nedeniyle sık sık Homeros a atıf yapmıştır. Diğer taraftan büyük düşünür ve tarihçilerin eserleri üzerinden bilgiler paylaşmak da sevdiği bir yazım yöntemi olmuştur. Söz ve yazı arasında yaptığı seçimde yazıyı tercih etmiş ve yazılarında konuşmacıları eleştiren bir düşünür noktasına gelmiştir. Lukianos, Attik Grekçesine üst düzeyde hâkimdir ve zaman zaman olayları kelime oyunlarıyla eğlenceli ya da hiciv içeren bir anlatıma büründürebiliyordu. Abartılı, gerçek dışı anlatımlara tepki göstererek tarihçilerin veya retoriklerin bu tür anlatımları gerçekmiş gibi halka anlatmalarına tepki gösteriyordu. Bu tepkisini abartılı, fantastik öğelerle süslediği Gerçek Tarih (True History) başlıklı çalışmasında ortaya koydu. Bu eser Gulliver in Maceraları, Alice Harikalar Diyarında veya Baron Munchausen in Hikâyeleri gibi anlatıların öncüsü durumundadır. Lukianos hem pagan hem de Hristiyanlığın Tanrı inancını kabul etmez. Dinlerin gereksiz anlatılar olduğunu belirtir. Eserlerinde tanrıları ve doğaüstü varlıkları hicveder. Yazdıklarıyla Pagan inanışın zayıflamasında pay sahibi olmuştur. Ancak doğaüstü güçlere olan inanç eksikliği onun Hristiyanlarla bir araya gelmesini de engellemiştir. Hristiyanlığın hâkim olduğu dönemde rağbet görmemesinin ve hatta adının neredeyse unutturulmaya çalışılmasının nedeni de tanrıtanımaz bir düşünür olmasıdır. Lukianos her ne kadar dönemin biyografları tarafından göz ardı edilse de yazdığı onlarca eserle varlığını günümüze kadar taşımıştır. Onun eserleri M.S. 2. yüzyıl insanının nasıl yaşadığını, neler düşündüğünü, nelerle mücadele ettiğini ve Hristiyanlığın toplumda nasıl yer bulduğunu anlatan birinci elden kaynaklardır. Samsatlı Lukianos un Eserleri Lukianos un irili ufaklı 150 kadar eser kaleme aldığı tahmin edilmektedir. Günümüze bunların seksenbiri ulaşmıştır. Bir süre Roma da yaşadığı göz önünde tutulursa Latince bildiği şüphesiz olan Lukianos, Roma hâkimiyeti altında ve bir Roma vatandaşı olarak yaşamasına rağmen

7 Samsatlı Lukianos 81 eserlerini Latince ile değil Grekçe ile yazmıştır. Tarih Nasıl Yazılır? adlı eserinde yazarların metinlere Latince kelimeler sıkıştırmasını eleştirerek, bu tavrın bir görgüsüzlük olduğunu belirtir. Lukianos un eserleri ilk kez 15. yüzyılda İtalya da fark edilmiş, eserlerinden seçme parçalar ilk kez Floransa da yayınlanmıştır. Lukianos un eserlerinin tamamını içeren külliyat ise İngiltere de yayınlanmıştır. H.W. Fowler tarafından çevrilen yazılar dört cilt olarak 1905 yılında Clarendon yayınevi tarafından Oxford da, editörlüğü T.E. Page tarafından yapılan külliyat ise sekiz cilt olarak 1913 yılında William Heinemann tarafından Londra da basılmıştır. Bu iki kapsamlı çalışma dışında her bir eserin ayrı ayrı veya seçkiler şeklinde yayınlanmasıyla elde edilen geniş bir bibliyografya mevcuttur. Lukianos un bazı eserleri Türkçeye de kazandırılmıştır. Bunlar; Lukianos un Seçme Yazıları 3 cilt (Milli Eğitim Bakanlığı, 1949), Seçme Yazılar (Mitoloji Dünyası Üzerine) (Sosyal Yayınları, 1992), Aleksandros Ya da Düzmece Yalvaç (Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 1997), Dalkavukname (Büyüyen Ay Yayınları, 2016), Tanrıların Konuşmaları (Everest Yayınevi, 2016), Suriye nin Tanrıçası De Dea Syria (Detay Yayınları 2017), Satılık Filozof ile Balıkçı veya Ölüler Canlanınca (Arkeoloji ve Sanat Yayınevi 2012), Prometheus Kafkaslarda (Seçme Diyaloglar) (Alakarga Sanat Yayınevi 2019). Lukianos un İngilizceye çevrilen bütün eserlerinin başlıkları şu şekildedir: 1. Phalaris I, 2. Phalaris II, 3. Hippias (the Bath), 4. Dionysus, 5. Heracles, 6. Amber (The Swans), 7. The Fly, 8. Xigrinus, 9. Demonax, 10. The Hall, 11. My Native Land, 12. Octogenarians, 13. A True Story I, A True Story II, 14. Slander, 15. The Consonants at Law, 16. The Carousal (The Lapiths), 17. The Downward Journey (The Tyrant), 18. Zeus Catechized, 19. Zeus Rants, 20. The Dream (The Cock), 21.Prometheus, 22. Icaromenippus (The Sky-man), 23. Timon (The Misanthrope), 24. Charon (The Inspector), 25. Philosophies for Sale, 26. The Dead Come to Life (The Fisherman), 27. The Double Indictment (Trials by Jury), 28. On Sacrifices, 29. The Ignorant Book Collector, 30. The Dream (Lucian's Career), 31. The Parasite, 32. The Lover of Lies, 33. The Judgement of the Goddesses, 34. On Salaried Posts in Great Houses, 35. Anacharsis (Athletics), 36. Menippus (The Descent into Hades), 37. On Fimerals, 38. A Professor of Public Speaking, 39. Alexander the False Prophet, 40. Essays in Portraiture, 41. Essays in Portraiture Defended, 42. The Goddess of Surrye, 43. The Passing of Peregrinus, 44. The Runaways, 45. Toxaris (Friendship), 46. The Dance, 47. Lexiphanes, 48. The Eunuch, 49. Astrology, 50. The Mistaken Critic, 51. The Parliament of the Gods, 52. The Tyrannicide, 53. Disowned, 54. How to Write History (Historia), 55. Dipsades, 56. Saturnalia, 57. Herodolus, 58. Zeuxis, 59. Pro Lapsu, 60. Apologia, 61. Harmonides, 62. Hesiodus, 63. Scytha, 64. Hermotimus, 65. Prometheus Es, 66. Navigi, 67. Dialogues of the Dead, 68. Dialogues of the Sea-Gods, 69. Dialogues of the Gods, 70. Dialogues

8 Elif Ayça Karaca 82 of the Courtesans, 71. Soloecista, 72. Lucius (the Ass), 73. Amores, 74. Halcyon, 75. Demosthenes, 76. Podagra, 77. Ocypus, 78. Cyniscus, 79. Philopatris, 80. Charidemus, 81. Nero. Lukianos her ne kadar farklı görünen konularda eserler kaleme almış olsa da bu eserleri belirli ana konularda tasnif etmek mümkündür. Lukianos bir hiciv ustasıdır ve eserleri genellikle karşıtlık ve uygun bulunmayan değerlerin eleştirilmesi üzerine kurgulanır. Dolayısıyla onun yazıları aynı zamanda eleştiri eserleridir. Hiciv ve eleştiri duygusuyla yazdığı bu eserler şu altı başlık altında sınıflandırılır: 1. Retorik karşıtlığı, 2. Felsefecilere olan karşıtlık, 3. Tanrı ve üstün güç karşıtlığı, 4. Toplum karşıtlığı, 5. Biyografiler, 6. Romantizm içeren yazılar. Kendisi de bir retorik ustası olmasına rağmen hayatının son dönemlerinde söz ile yapılan ölçüsüz ve kuralsız anlatılara tepki göstermiştir. Tarih Nasıl Yazılır? adlı eserini tarih anlatımındaki düzensizliğe tepki için kaleme almıştır. Lexiphanes adlı çalışmasında da çok belirgin olarak retorik eleştirisi yapmıştır. Lexiphanes genç bir konuşmacıdır. Lukianos onun yeni olarak görülen bir yöntemle oluşturduğu bir metni dinler. Ancak sonuna kadar bekleyemez ve Lexiphanes i durdurarak, yaptığı konuşmayı mantıklı bir süzgeçten geçirmesi ve düzenlemesi halinde bir insan varlığı olarak konuşuyor duruma geleceğini söyler. Eser, retoriklerin tutarsızlıklarına yaptığı en büyük eleştiri olarak kabul edilebilir. Eserlerinin bir kısmı da felsefecilere karşıtlık üzerine kurulmuştur. Özellikle Stoacıları ve Kinikleri hedef alır. Hermotimus, Sale of Lives, The Angler, Lapithae, Fugitives, The Twice Accused ve Icaromenippus başlıklı yazıları felsefecileri hicvettiği yapıtlarıdır. Sale of Lives adlı eserinde felsefecilere değer biçer. Biçtiği değer felsefecilerin değersizliğidir. Zeus ile iddiaya giren Hermes oniki felsefeciyi açık artırmada satışa çıkarır. Aristippus, Democritus ve Heracleitus hiç alıcı bulamaz. Diğerleri düşük de olsa bazı alıcılar tarafından tercih edilirler. Felsefecilerin de gereksiz söz yığını ile uğraştığına inanan Lukianos bilginin uygulanabilirliğine değer veriyordu. Fugitives de de Kinikleri (cynic) hiciv yoluyla eleştirmektedir. Lukianos pagan inancın tanrılarını da hicveder. Olimpos Dağı nda kurulmuş Zeus ve ailesinin yaşamının ne kadar komik olduğunu hikâye eden diyaloglar kaleme alır. Dialogues of Gods, Prometheus, Assembly of Gods başlıklı eserlerinde tanrıları konuşturur, tanrılarla dalga geçer. Yine bu eserlerinde güneş, ay ve yıldızların tanrı olarak görülmesini eleştiriye tabi tutar. Lukianos, kendi ifadesiyle saçma öğretilere inanan insanları ve toplumu da alaycı bir yaklaşımla ele alır. Tion, Charon, Cock, Dialogues of Dead ve Parasite adlı eserlerinde toplumdaki zararlı alışkanlıkları hicveder.

9 Samsatlı Lukianos 83 Lukianos un üzerinde durmayı sevdiği konulardan biri de kişilerdir. Tarihsel kişilikleri veya kendi döneminde yaşayan insanları eserlerine taşır. Ancak onları övmek gibi bir tavır içerisine girmez. Ele aldığı insanlar inanç, toplumsal konum ve yaşam şekli açısından hicvedilecek özelliklerdedir. Lukianos un Yöntem Kitabı: Tarih Nasıl Yazılır? Lukianos, abartılı anlatılara, kaba dil kullanımına ve zekâ ile örülmemiş her türlü yazın türüne tepki gösterir. Mesnetsiz, gerçekten uzak anlatıları ilkel bulur. Anlatı ve yazıya yönelik bu bakış açısı tarihçilikle buluştuğunda tarihçiliğin de eleştiriye uğraması kaçınılmazdır. Kendisinden önceki tarihçilerin bir kısmını gerçeklikten kopmuş görür. Özellikle yöneticilere yaranmak, hoş görünmek için tarih kitabı yazan tarihçileri hedef alır. Kaleme aldığı Tarih Nasıl Yazılır? başlıklı eseriyle tarihçiliğin nasıl yapılması gerektiğine dair tespitler ortaya koyar. Verdiği bilgiler günümüzle kıyaslandığında son derece ilkeldir. Buna rağmen Tarih Nasıl Yazılır? tarihçilik alanında yazıldığı bilinen ilk yöntem kitabıdır. Lukianos un kaleme aldığı Tarih Nasıl Yazılır? (How to Write History) T.E. Page in editörlüğünde yayınlanan sekiz ciltlik Lukianos un bütün eserlerini kapsayan külliyatın altıncı cildinde yer almaktadır. Makalede kitabın bu İngilizce çevirisi esas alınmıştır. Orijinali yaklaşık otuzbeş sayfalık bir metindir. Lukianos gerçeklere bağlı kalarak olayları nakletmenin önemini M.S arasında gerçekleşen Part savaşlarını konu edinerek ortaya koymak istemiştir. Roma ordusu Elegeia da yapılan savaşta Partlara yenilir ve bir lejyon tamamen imha edilir. Ancak bu olayı kaleme alan tarihçiler Roma İmparatoruna yaranmak için gerçekleri gizleyerek olayı anlatırlar. Tarihçilerin olay anlatımındaki abartı ve gerçekten uzaklaşmalarına dair birçok farklı örnek de sunan Lukianos bu yaklaşımı ikiyüzlülük olarak gördüğü için tarihçilere öğüt vermek amacıyla Tarih Nasıl Yazılır? başlıklı çalışmasını kaleme alır. Eser kim olduğu bilinmeyen Philo adındaki bir kişiye gönderilen mektup şeklinde yazılmıştır. Lukianos, Philo ya hitap ederek konuya giriş yapar: Ey sevgili Philo, derler ki Kral Lysimachus iktidarında Abdera halkı salgın hastalıktan muzdarip olmuş. Hastalığın belirtileri şunlarmış: İlkönce her biri ateşlenmiş ve hemen başlangıçtan itibaren bu ateş şiddetlenmeye ve kalıcı olmaya başlamış. Yaklaşık yedinci günde değişim olmuş ve hastalananların bazılarının burunlarından kan fışkırmış. Bazıları da sırıl sıklam terlemişler. Hepsi zihnen çok gülünç bir durumda kalmışlar. Nerdeyse tragedya delisi olmuşlar, uyaklı şiirler söyleyip, yaygara yapıyorlarmış. Çoğunlukla Perseus un oyundaki konuşmasını temsil ederek, Euripides in 1 Savaşın tarihi modern kaynaklarda M.S olarak belirtilir.

10 Elif Ayça Karaca 84 solo tragedyası Andromeda yı seslendiriyorlarmış. Hepsi solgun, çelimsiz ve Tanrıların ve insanların tiranı Aşk Tanrısı diye haykırına yedinci gün tragedyacılarıyla şehir dolup taşmış. Bir hastalıkla başlayan çılgınlık halinin ortaya çıkardığı durumu tasvir ederek konuya giriş yapan Lukianos, bu çılgınlığın sorumlusunun Archelaüs olduğunu söyler. Çünkü o dönemde çok popüler olan Archelaüs, Abdera halkına Andromeda yı oynamıştı. Oyunu izleyen halk hastalığı tiyatrodan kapmış, yataklarından çıktıklarında da bu tragedyanın bir parçası olmuşlardı. Andromeda halkın hafızasını ele geçirmiş ve Medusa nın başını tutan Perseus bunların beyinlerinde uçuşup duruyormuş. Lukianos bu hikâyeyi elbette boş yere anlatmaz. Eğitimli insanları ve tabii ki tarihçileri yakalandıkları ateş ve hezeyan halinden düşünme özelliklerini kaybeden Abdera halkına benzetir. Karşılaştırma yapmak gerekirse, okur-yazarların büyük çoğunluğu şimdi Abdera hastalığının etkisindeler. Tragedya oynamıyorlar. Düşkün olanların yazıp çizdiklerine sarılmak yerine aklı başında olanların yazdıklarına bağlı kalsalardı akıl kaybını daha az yaşarlardı. Hayır, mevcut durum ortaya çıktığından beri -barbarlara karşı savaş, Ermenistan daki felaket ve devam eden zaferler- neredeyse herkes tarih yazıcılığı yapıyor. Hatta bunlar başımıza birer Thucydides, Herodotos ve Xenophones kesildiler. Tek hamlede bu kadar çok tarihçi peydahladığına göre savaş her şeyin babasıdır sözü çok doğru görünüyor. Lukianos yine arkadaşı Philo ya seslenerek amacının tarih yazmak olmadığını, çünkü tarih yazmanın zor bir iş olduğunu, kendisinin bu işe girişebilecek kadar cesur olmadığını anlatarak tarihçiliğe soyunan sıradan insanları şu şekilde eleştirir: Bunların çoğu yaptıkları iş için yemek, görmek ya da yürümek için yapılacak tavsiyelerden daha fazlasına ihtiyaç duymazlar. Maalesef bunlar kelimeleri bir araya getirebilen herkesin kolay ve basit bir şekilde tarih yazabileceğini düşünüyorlar. Sevgili arkadaşım, senin de tarihin tembelce ve emek sarf etmeksizin yapılacak bir iş olmadığını benim kadar iyi bildiğinden eminim. Thucydides in bahsettiği kalıcı eser üretilecekse tarih yazımında büyük bir düşünce gücüne ihtiyaç vardır. Tarihçilik yapmanın özellikli bir iş olduğuna vurgu yapan Lukianos, bu yolda ilerleyenlere tavsiyelerde bulunmak istediğini belirtir ve şu şekilde devam eder: Tavsiye iki şekilde çalışır: Bize neyi nasıl seçeceğimizi ve nelerden kaçınacağımızı öğretir. Bu durumda ilk olarak bir tarih yazarının özellikle özgür olabilmesi için hangi yanlışlardan kaçınması gerektiğini belirterek başlayalım. Daha sonra tarihçiyi ileriye taşıyacak, doğru yoldan ayrılmamasını için neleri kullanması gerektiğinden; yani nasıl başlaması, malzemeyi nasıl düzenlemesi, neleri

11 Samsatlı Lukianos 85 dışarıda bırakması, neleri detaylı anlatması, yüzeyselliği en iyi nasıl kontrol edebileceği, olayları nasıl anlatacağı ve kelimeleri nasıl bir araya getireceği konularından bahsedelim. Bu ve benzer konular daha sonra işlenecektir. Fakat şimdi bayağı tarihçilere yapışıp kalan kusurlara değinelim. Hemen bütün yazım türlerinde bulunan sözcük seçimi, yöntem, anlam ve diğer bütün kötü işçilikleri hikâye etmek vakit alacak ve ele aldığımız konuya uygun olmayacaktır. Tarih yazımındaki hatalara gelince, benim sürekli okumalarımda tespit ettiğim benzer hataları, tabi bütün yazılanlara dikkat kesilirsen sen de gözlemleyebilirsin. Fakat hatalı yöntemlerle yazılan tarihlerden örnekler sunmak şu anda hiç de yersiz olmayacaktır. Lukianos, olay anlatımlarından koparak yöneticileri ve generalleri öven, kendilerine ait olanları aşırı derece yücelterek, düşmanı kötüleyen tarihçilerin tarih yazımı ile övgücülük arasındaki farkı bilmediklerini söyler. Tarih yazımında nasıl gerçeklikten koparak, yalnızca övgüye yer veren anlatım şekline örnekler verir. Bazılarının tarihi insanları eğlendirmek için yazdıklarına bazılarının da fayda sağlamak için kaleme aldıklarına dair iki farklı tartışmanın devam ettiğini, ancak tarihin fayda sağlamaya yönelik olduğunu belirtir. Ona göre tarih gerçeklerden doğan bir anlatım tarzıdır. Eğer gerçekler anlatılırken anlatım eğlenceli hale getirilebiliyorsa yazılan tarihsel olaylar elbette ilgi çekecektir. Ama hiçbir şekilde eğlenceli olma durumu gerçeklerin önüne geçmemelidir. Tarihin gerçekleri anlatmasının önemi göz önünde tutulursa eğlenceli anlatım yapılmaması durumu göz ardı edilebilir. Lukianos, bu tespitlerden sonra abartılı, gerçek dışı anlatımlara örnekler verir. Özellikle büyük tarihçi olarak tanımladığı Thucydides i taklit ederek tarih kitabı yazanlardan bahseder, yaptıkları hataları sıralar. Lukianos un kötü tarih eserlerinde var olduğunu tespit ettiği hatalar şunlardır: 1. Gerçekleri anlatmamak, 2. Birilerini övmek için olayları abartmak, 3. Olayları eğitimsiz, sıradan bir insanın kullandığı dil ve üslup ile anlatmak, 4. Hangi konuların anlatılacağı hakkında bilgi sahibi olmamak, anlatılması gereken konulardan koparak ilgisiz konulara yönelmek, 5. Döneme ait terminolojiyi ve özellikle yer adlarını doğru kullanmamak, 6. Metin anlatımında duygusal, şairane kelimelere yer vermek, 7. Tarih anlatısında ana konuya geçmeden önce girişi gereksiz yere uzun tutmak, ana konuyu gerektiğinden az ele almak, 8. Anlatıda mantıklı bir kurguya sahip olmamak, olayları rastgele anlatmak. 9. Olayların mantıklı olup olmadığını tespit etmeden anlatmak. Lukianos yukarıda belirtilen hatalara örnekler vererek etkili bir şekilde tarih yazımında yapılan hataları göz önüne serer. Lukianos kötü olanı tespit ettikten sonra iyi bir tarihçinin nasıl olması gerektiğine dair tespitlerini ortaya koyar. İyi bir tarihçinin siyaset bilme ve kendini ifade edebilme kabiliyeti olmak üzere iki temel özelliğinin olması gerektiğini ifade eder. Bu özelliklere sahip olan tarihçinin aynı zamanda özgür düşünceli, kimseden beklentisi olmadan olayları

12 Elif Ayça Karaca 86 anlatabilecek cesarette, olayları olduğu gibi anlatan ve gerekirse birçok konuda fedakârlıklar yapabilecek özellikte olması gerektiğini belirterek şöyle bir tarihçi profili çizer: Tarihçi şöyle olmalıdır: Korkusuz, dürüst, özgür, özgür ve gerçek anlatımların taraftarı, azimli olmalıdır. Şair Aristophanes in dediği gibi, inciri incir, yalakı yalak olarak tanımlamalıdır. Tarihçi, olaylara nefret ya da dostluk duygularıyla yaklaşmayan, insanlara karşı ayırımcılık yapmayan, acıma, utanma veya dalkavukluk duygularıyla hareket etmeyen, bir tarafa hak ettiğinden daha fazlasını vermeyen ve herkese eşit davranan tarafsız bir yargıç olan biri olmalıdır. Kitaplarında bir yabancı ve vatansız bir insan olmalıdır. Hür, hiçbir hükümdara bağlı kalmayan, bu ya da şu ne der diye hesap yapmayan fakat yalnızca gerçekleri ifade edebilen biri olmalıdır. İdeal tarihçinin nasıl bir yapıda olması gerektiğini tarif eden Lukianos bu ideal tarihçinin olayları nasıl anlatması gerektiğini de renkli anlatımıyla detaylandırır. Onun üzerinde durduğu en önemli özellik yaşanan olayın bütün yönlerinin görülmesi, tarafgirlik yapılmamasıdır. Düşüncelerini şöyle ifade eder: Doğrudan olayların kendisine gelince, tarihçi bunları rastgele bir araya getirmemeli, çok fazla çaba ve zahmetli bir incelemenin ardından bu olaylar anlatılmalı. Bir olayın görgü tanığı olmayı yeğlemeli. Bu mümkün değilse de birlerinin lehine ya da aleyhine olmak üzer hikâyelerde eklemeçıkarma yapmayan ve olayları tarafsızlıkla anlatanların sözlerine kulak vermeli. Eğer bu şekilde olursa, tarihçi feraset ve ustalığını daha inandırıcı hikâyeler oluşturmak için bir araya getirmiş olacaktır. Tarihçi olayların çoğunu veya hepsini topladığında ilk iş olarak düzenliliğine veya sürekliliklerine bakmaksızın, materyalleri bir bedene kavuşturmak amacıyla onları seri not haline getirmeli. Daha sonra bunları bir düzen içerisinde yerleştiren tarihçi, ele aldığı konuyu uyum, şekil, anlatımın cazibesi ile zenginleştirmeli ve güzelleştirmeli. Kısacası, tarihçi Misyalıların ülkesini ve at yetiştiriciliği yapan Trakyalıları gözleyen Homer in Zeus u gibi olmalı. Tarihçi, savaşa tutuşan Romalıların tarafını da Perslerin tarafını da aynı yüksek bir yerden gözlemeli ve gördüklerini aynı şekilde bize anlatmalı. Cereyan eden savaşın bir bölümüne, süvarilerin bir kısmına ya da yaya ordusuna odaklanmamalı. Şayet Brasidas hücuma kalkmamış ya da Demosthenes onun saldırına karşı koymuyorsa. Öncelikle generallere (ve tarihçi generallerin verdiği tavsiyeleri dinlemeli), plana, yönteme ve savaşın amacına bakmalı. Savaş başladığında sanki dengede tutuyormuş gibi olayların ağırlıklarını ölçmeli, her iki tarafı da gözlemeli, takip ya da geri çekilmenin her ikisine de iştirak etmeli. Bütün bunlar ölçülülük, aşırılık, tatsız ve yetersiz anlatımdan kaçınılarak yerine getirilmeli.

13 Samsatlı Lukianos 87 Lukianos tarihçinin zekâsının deformasyondan, sahte renk yansıtmaktan ve yanlış sunum yapmaktan uzak; tertemiz, berrak, nesnelerin görüntülerini olduğu gibi gösteren bir ayna gibi olması gerektiğini belirtir. Ona göre; tarihçi gerçekleri anlatmaya odaklanır ve işini bu şekilde yaparsa onun yazdıklarını duyanlar anlatılan olayı sanki görüyormuş gibi olacaklar ve bu durumda da yapılan iş hak ettiği değeri alacaktır. Bu canlılığı sağlamak için de anlatımın düzenli, tutarlı ve konuların birbirini takip etmesi gerektiğinin altını çizer. Anlatımdaki tutarlılığı şu şekilde ifade eder: Bütün her şeyi anlaşılır ve tam yapmalıdır. Ne zaman birinci konuyu bitirirse sanki bir zincir halkası gibi bağladığı ikinci konuyu anlatmaya geçmelidir. Gereksiz boşluklar veya konuyla ilgisiz anlatımların tekrarlanmasından kaçınmalıdır. Her zaman bir ve ikinci konular yalnızca birbirine bağlı bütün olmamalı aynı zamanda tüm metin bir bütün ve birbirine geçmiş halde olmalı. Tarihçinin yazacağı metni birbirine bağlı bir bütün olarak görmesi gerektiğini belirttikten sonra anlatılan kimi konuların kısa kimi konuların uzun olabileceğini, bunu da tarihçinin çok iyi ayarlaması gerektiğini belirtir. Konuşmaların veya efsane gibi gerçek üstü anlatıların tarih metni içerisinde nasıl anlatılması gerektiğine vurgu yapar. Lukianos, yazdığı eserin son paragrafında tarihçilerin eserlerinin kalıcı olması için özgür düşünce ve yaranma çabası olmadan yazılması gerektiğini, gelecek nesillerin okudukları eserlerde bu özelliklere dikkat edecekleri ve bu tür insanları takdirle karşılayacaklarını ifade eder. Kralların ve yöneticilerin isimlerinin kalıcı olamayacağını ama gerçeklere bağlı kalarak eserler verenlerin yüzyıllar boyunca hatırlanacağını şöyle ifade eder: Knidoslu mimarın ne yaptığını biliyor musun? Pharos 2 üzerinde bir kule inşa eder. Bu kule onun o zamana kadar yaptığı işlerin en güzel ve muhteşemiymiş. Kule, çarptıklarında kurtulma imkânları olmayan Paraetonya kayalıklarından sakınmalarını sağlamak için denizcilere yol gösteren fenerle donatılmış. Eserini bitirdikten sonra kendi ismini duvara yazmış ve üzerini alçı ile kapatmış. Alçının üzerine de dönemin kralının adını yazmış. Mimar, kısa sürede kralın adının sıva ile birlikte düşeceğini ve altta kalan kendi adının ortaya çıkacağını çok iyi biliyormuş ki zaten öyle de olmuş ve yazdığı Dexiphanes in oğlu Knidoslu Sostratus, denizlerde yelken açanlar hatırına Kurtarıcı İlahlara sundu cümlesi ortaya çıkmış. Böylece mimar kendi kısa ömrünü ya da anı düşünmemiş. Mimar, yaptığı kule ayakta kaldığı ve ustalığı baki kaldığı sürece günümüze ve geleceğe bakarak işini tamamlamış. Lukianos, iyi yapılan işlerin geleceğe ait olduğunu ve tarihçilerin de bunu göz önünde bulundurmaları gerektiğini anlattıktan sonra son paragrafta yine kalıcı eser bırakmanın önemine dikkat çekerek eserini sonlandırır: 2 İskenderiye açıklarında bir ada.

14 Elif Ayça Karaca 88 O zaman tarih, günün övgüsüne mazhar olmak ve dalkavukluk yapmaktan kaçınılarak gerçeğe bağlı kalma ruhuyla yazılmalıdır. Anlattıklarım tarafsız ve olması gerektiği gibi tarih yazmanın ilkeleridir. Birileri bu anlattığım ilkeleri kullanacak olursa o zaman bunları iyi bir amaç için yazmış olacağım. Eh, olmazsa da fıçımı Cornel tepesinden aşağıya yuvarladım, sayarım. 3 Sonuç Samsatlı Lukianos un Tarih Nasıl Yazılır? çalışması tarihçiliğin nasıl yapılması gerektiğine yönelik olarak kaleme alınan, içinde hiciv ve eleştirileri de taşıyan bir eserdir. Onu önemli kılan ise tarih yöntemi üzerine kaleme alınan ilk kitap olmasıdır. Lukianos un eserinde belirttiği birçok konu günümüzdeki tarih yazıcılığında da geçerliliğini korumaktadır. Tarih yazıcılığının siyasetle iç içe geçmiş olması ve ideolojik tarih yazımı modern dönemin en önemli sorunları olarak varlığını devam ettirmektedir. Lukianos, tarihçiliğin nasıl yapılması gerektiğine dair ilkeler ortaya koymasına rağmen kendisi bir tarih kitabı yazmamıştır. Bunu da gerçek tarihçiliğin büyük emek ve çaba istemesine, kendisinin bu kadar zor bir işi yapmaya cesareti olmamasına bağlamıştır. Yazdığı ilkelerin yol gösterici olmasını umut etmiştir. Kendisinden sonraki tarihçilerin onun eserinden ne kadar yararlandıklarını tespit etmek mümkün değildir. Kuşaklara aktarılan bir eser olması nedeniyle tarih yazımında bir farkındalık ortaya çıkarmış olabileceğini düşünmek mümkündür. Tarih metodolojisi ilgili kimi tartışmalar 17. yüzyıldan sonra ancak gündeme gelebildi. Yeni tartışmaların yönü ise tarihsel anlatının gerçekliğinin nasıl sağlanacağının tespit edilmesine yöneldi. Lukianos un eserinin bu tarz çalışmalardan yaklaşık binbeşyüz yıl önce kaleme alındığı değerlendirildiğinde, eserin tarihçiliğin gelişimi açısından büyük önem taşıdığı daha iyi değerlendirilebilir. Kaynakça Aleksandros Ya da Düzmece Yalvaç (Arkeoloji ve Sanat Yayınları, Dalkavukname, Büyüyen Ay Yayınları, Justus Cobet, The Organization of Times in Histories, Brill s Companion to Herodotus, edited by Egbert J. Bakker, Leiden: Brill Press, Karaca, Taha Niyazi. Tarihçi: Geçmişi Kurgulamak & Kuram-Tasarım-İnşa, İstanbul: Timaş Yayınevi, 2020 Luce, T.J. Greek Historians, New York: Routledge Publishing, Lucian, I-VI, translated by A.M. Hamon, edited by T.E. Page, Cambridge: William Heinemann, Lukianos, Diogenes in çalışan bütün insanlar içinde tek tembel kendisi görünmemek için içinde yaşadığı fıçıyı Cornel tepesinden yuvarlama hikâyesini yine Tarih Nasıl Yazılır? başlıklı eserinde anlatıyor (Harmon, Lucian: How to Write History, VI, 5). Lukianos, eserinin son paragrafında Diogenes in fıçı yuvarlama hikâyesine gönderme yapıyor.

15 Samsatlı Lukianos 89 Lukianos un Seçme Yazıları, 3 cilt (Milli Eğitim Bakanlığı, Prometheus Kafkaslarda (Seçme Diyaloglar), Alakarga Sanat Yayınevi, Satılık Filozof ile Balıkçı veya Ölüler Canlanınca, Arkeoloji ve Sanat Yayınevi Seçme Yazılar (Mitoloji Dünyası Üzerine), Sosyal Yayınları, Selections from Lucian, edited by Charles Richard Williams, Boston: John Allyn, Suriye nin Tanrıçası De Dea Syria, Detay Yayınları Tanrıların Konuşmaları, Everest Yayınevi, The Works of Lucian of Samosata, I-IV, translated by H.W. Fowler, Oxford: Clarendon Press, Translations from Lucian, edited by Augusta M. Campbell Davidson, London: Longmans, Green and Co.,