İçindekiler. Nejdet Atabek 5-17 Gazete Haberlerinde Etik Standartların Yükseltilmesinde Okur Temsilcinin Rolü

Transkript

1 İçindekiler Nejdet Atabek 5-17 Gazete Haberlerinde Etik Standartların Yükseltilmesinde Okur Temsilcinin Rolü Erkan Yüksel Eskişehir Basını Neden Traj Kazanıyor? Mustafa Şeker Sayfa Düzeni Ekollerinin Estetik ve İçeriğe Etkileri Hürriyet, Star ve Zaman Gazeteleri Örneği - Ömer Özer Medyaya Yönelik Kuramsal Tanımlamalarla İlgili Muhabirlerle Yapılan Saha Araştırması A. Yalçın Kaya Uluslararası İletişimde Bir Sorun Olarak Haber ve Çözüm Önerileri Hüseyin Köse Magazin Medyası ve Gençliğin Nevrotik Evrimi Pop Star, Biz Evleniyoruz, Sevda Masalı v.b. Yarışma Programlarına Eleştirel Bir Bakış Onur Bekiroğlu Sanal Alemin Yerel Aktörleri: Konya Yerel Basını Üzerine Enes Bal Bir Analiz T. Volkan Yüzer Günlük Yaşamda İnternet ve Medya İlişkileri Aydın Ziya Özgür Tür Filmi Olarak Melodramların ve Tv Programlarının Reklam Filmi Yaratıcı ve Yapım Sürecine Etkisi Üzerine Bir Değerlendirme N. Aysun Yüksel Otomobil Reklamlarında Yerleşik Toplumsal Cinsiyet Kalıpları: Türkiye de Yayınlanan Televizyon Reklamları Üzerine Bir Çalışma Çetin Murat Hazar Kişilik ve İletişim Tipleri Mustafa Akdağ Krizden Çıkmanın Yolları: Etkin Bir Kriz İletişimi Erdem Taşdemir Zühal Özel Postmodern Dönem Fotoğraf Sanatında Kendine Mal Etme: Sherman, Morimura, Ungun Halim Esen Gece Yolculuğu Filminde İletişimsizlik ve Yalnızlık Nüket Elpeze Ergeç Ulusal Televizyonlardaki Dini Sohbet Programlarının Anlam ve Görüntü Açısından İncelenmesi Coşgül Yüksel Belgesel Sinemanın Doğruya Ulaşma Yolları Hakan Savaş Doğunun Paradoksu, Batının Özdeşliği ve Çağdaş Anlatı Sineması Canan Uluyağcı Sinemada Anlamın Oluşma Sürecine Bir Örnek: Nerdesin Firuze D. Alper Altunay Video Sanatında Yapı Çözümü: Araç ve Mesaj Olarak Video 240 Yayın Kuralları

2 GAZETE HABERLERİNDE ETİK STANDARTLARIN YÜKSELTİLMESİNDE OKUR TEMSİLCİSİNİN ROLÜ Nejdet Atabek ÖZET Medya kuruluşlarında ve özellikle gazetelerde okur temsilcisi (ombudsman) uygulaması son yıllarda tüm dünyada giderek yaygınlaşmaktadır. Okurların gazete içerikleri hakkındaki şikayetlerini dinleyerek onlara her hafta düzenli olarak yayımlanan okur temsilcisi köşesinde yanıt veren okur temsilcisi, gazete ile okuyucu arasında bir köprü işlevi görür. Bir taraftan okuyuculara yanıt veren diğer taraftan okuyucu şikayetleri ile ilgili olarak gazete çalışanlarını uyaran okur temsilcisinin asıl amacı; gazetede yayımlanan haberlerde etik standartlara uyulmasını, haber yazımında daha az hata yapılmasını, haberlerin daha nitelikli bir şekilde sunulmasını sağlamak ve böylece okuyucu gözünde gazetenin prestijini arttırmaktır. Bu araştırmada, okur temsilciliği kurumunun gazetecilikte etik standartların yükseltilmesine ne ölçüde katkı sağlayabildiği sorgulanmaktadır. Bu amaçla, tarihleri arasında yayınlanmış Milliyet Gazetesi okur temsilcisi köşelerinin tamamı içerik analizi tekniği ile analiz edilmiştir. Elde edilen veriler SPSS 7.10 paket programına aktarılarak araştırmanın amaçları doğrultusunda çözümlenmiştir. Bu araştırmadan elde edilen bulgular, gazetelerde etik standartlar bakımından haber içeriklerini daha nitelikli hale getirmede okur temsilcisinin önemini ortaya çıkarması bakımından büyük bir değere sahiptir. Anahtar sözcükler: Gazetecilik, okur temsilciliği, gazetecilikte etik. THE ROLE OF READERS REPRESENTATIVE IN THE DEVELOPMENT OF ETICAL STANDARTS IN NEWSPAPERS NEWS ABSTRACT The practice of readers representative has become common recently in media establishments and especially in newspapers all over the world. Readers representative who collects the complaints of readers about the content of the newspaper and who answers them in the readers representative column published regularly, functions as a bridge between the newspaper and the reader. The main purpose of the readers representative who answers the readers on one hand and who warns the newspaper staff about the readers complaints on the other hand is to provide ethic standards, decrease the number of errors in news writing, to offer the news in more quality way and thus, to increase the prestige of the newspaper in the readers' eyes. In this study, it is questioned that in what extend the institution of the readers represantative can have contribution to the development of the ethical standards in journalism. To this aim, all of the readers' representative columns published in Milliyet newspaper between 1999 and 2003 were analysed using content analysis technique. The data was analysed using SPSS 7.10 computer program considering the aims of the study. The findings of this study are valuable in terms of revealing the importance of readers representative for the newspapers in improving the quality of news contents in the aspect of ethical standarts. Keywords: Journalism, readers represantative, ethic in journalism. GİRİŞ Okur temsilcisi gazete içeriklerinde etik standartların yükseltilmesi ve okuyucu ile gazete kuruluşu arasında sağlıklı bir bağ kurulmasında önemli işlevlere sahiptir. Okuyucular ile gazete çalışanları arasında bir arabulucu gibi görev yapan okur temsilcisi son yıllarda tüm dünyada olduğu gibi Türkiye de de giderek yaygınlaşmaktadır. Okur temsilcisinin en önemli işlevlerinden biri gazete haberlerinde etik standartların yükseltilmesine katkıda bulunmaktır. O- kurların gazete içerikleri hakkındaki şikayetlerini dinleyerek onlara her hafta düzenli olarak yayınlanan Okur Temsilcisi Köşesi nde yanıt Doç. Dr., Anadolu Üniversitesi İletişim Bilimleri Fakültesi

3 Selçuk İletişim, 4, 2, 2006 veren okur temsilcisi, gazete ile okuyucu arasında bir köprü işlevi görür. Bir taraftan okuyuculara yanıt veren diğer taraftan okuyucu şikayetleri ile ilgili olarak gazete çalışanlarını uyaran okur temsilcisinin asıl amacı; gazetede yayınlanan haberlerde etik standartlara uyulmasını, haber yazımında daha az hata yapılmasını, haberlerin daha nitelikli bir şekilde sunulmasını sağlamak ve böylece okuyucu gözünde gazetenin saygınlığını arttırmaktır. Gazete haberlerinde etik standartların yükseltilmesinde önemli işlevler üstlenebilme potansiyeline sahip olan okur temsilcisinin söz konusu işlevlerini ne ölçüde yerine getirebildiği araştırılması gereken bir husustur. Bu çalışmada, gazete haberlerinde etik standartların yükseltilmesinde okur temsilcisinin oynadığı rol incelenmektedir. Makalede ilk olarak, okur temsilcisinin işlevleri tanıtıldıktan sonra okur temsilciliğinin ortaya çıkışı üzerinde durulmuştur. İkinci olarak, gazetecilikte etik kodların öneminden ve bu kodların uygulanmasına katkısı bağlamında okur temsilcisinin gazete içinde nasıl bir pozisyona sahip olduğundan söz edilmiştir. Üçüncü olarak, okur temsilciliği üzerine literatür taramasına yer verilmiştir. Son olarak da yılları arasında Milliyet Gazetesi okur temsilcisi köşesinde yer alan etik konulu haber eleştirilerinin analizi yapılarak elde edilen bulgular değerlendirilmiştir. OKUR TEMSİLCİSİNİN İŞLEVLERİ Gazete ile okuyucu arasındaki ilişkilerin geliştirilmesinde ve haber içeriklerine yönelik okuyucu şikayetlerinin giderilmesinde okur temsilcisi önemli bir role sahiptir. Gazetelerde okur temsilcisinin kurum içinde haber üretimi sürecinde çalışan gazetecilere ve kurum dışında okuyuculara yönelik olmak üzere ikili bir işlevi vardır. Okur temsilcisi bir taraftan haberlerde adillik, doğruluk ve dengelilik ölçütlerinin yerine getirilmesini sağlayarak kurum içi özdenetim işlevini yerine getirir ve etik standartların korunmasına katkı sağlar. Diğer taraftan da okuyucu şikayetlerini dinleyerek ve onlara uygun yanıtlar vererek gazete için bir nevi halkla ilişkiler görevini yerine getirmiş olur. Okur temsilcisinin gazetede üstlendiği görev çalıştığı kuruma göre bazı farklılıklar göstermekle birlikte genel olarak haber toplantılarına gözlemci olarak katılır, eleştirilerini gazete yönetimine veya ilgili gazete çalışanlarına iletir, her hafta düzenli olarak okur temsilcisi köşesinde okuyucu eleştirilerini yanıtlar veya haber içeriklerine ilişkin bazı sorunlara dikkati çeker. Gazetelerde önemli bir işleve sahip olan okur temsilcileri, üstlendikleri bu kritik görevin gerektiği gibi üstesinden gelebilmek için belirli bir birikime, deneyime ve saygınlığa sahip olmalıdır. İyi bir okur temsilcisi şu özellikleri taşımalıdır (Nauman 2005): 1-Gazetecilik süreçlerini iyi bilmelidir. Bunun için de deneyimli bir muhabir veya editör olmalıdır. Gazetecilerin işlerini nasıl yaptığını, haberi takip ederken ve yazarken neler düşündüğünü anlayabilmelidir. 2-Gazetenin hizmet verdiği okuyucu kitlesinin demografik, tarihi ve coğrafi (bölgesel) özelliklerini kavrayabilmelidir. 3- İnsanlarla gerçekten samimiyetle ilgilenebilmeli, savunma durumuna geçmeden onları dinleyebilmelidir. 4-Başarılı bir okur temsilcisi güçlü bir karaktere sahip olmalıdır ve her okur temsilcisinin başına gelen yalnızlık la baş edebilmek için psikolojik baskılara dayanıklı olmalıdır. Okur temsilcileri görevlerini yerine getirirken kendi kurumlarını ve meslektaşlarını eleştirmek durumunda kalırlar. Bundan dolayı da okur temsilcileri çalıştıkları gazetede kısa sürede dışlanan yalnız bir kişi haline gelirler. The Minneapolis Tribune Gazetesi nin eski editörü Charles W. Bailey e göre Okur temsilcisinin işi kendini, editörünü ve hatta gazetesini yüceltmek veya yermek değildir. Okur temsilcisinin görevi, okuyucunun saygısını yeniden kazanmak veya muhafaza etmektir... Uzun dönemde, halkın bir gazeteye inanmaya, onu okumaya, desteklemeye ve satın almaya devam etmesini sağlayan tek duygu, gazeteye duyduğu saygıdır (Nauman 2005). Milliyet Gazetesi okur temsilcisi Yavuz Baydar, gazetedeki köşesinde (26 Mart 2001:21) okur temsilcisinin üç önemli hedefini şöyle ifade etmektedir: 1- Okur Temsilcisi, kendisini atayan gazete sahipleri açısından bir ürün kalite kontrolcüsü işlevi görür. Patron, ürünü alan müşterinin hangi açıdan şikayetçi olduğu konusunda net bir şekilde fikir sahibi olur. 2- Gazetenin editoryal yönetimi ve muhabirleri, okur temsilciliği sayesinde meslek etiği sınırları içinde hareket etmeye yönlendiri- 6

4 Gazete Haberlerinde Etik Standartların Yükseltilmesinde... (5-17) lir. 3- Okurlar kendilerinin ciddiye alındığını, gazetenin içeriğinde söz sahibi olduklarını düşünürler. OKUR TEMSİLCİSİ KÖŞESİNİN ÖZELLİKLERİ Gazetelerde haftalık olarak yayınlanan okur temsilcisi köşesi, gazetenin diğer kısımlarından kolayca ayrılacak şekilde farklı bir görünüme sahiptir. Okurların, okur temsilcisinin yorumlarına daha iyi adapte olabilmesine olanak sağlayacak şekilde dizayn edilen okur temsilcisi köşesi, hem içerik hem de biçim bakımından dinamik bir yapıdadır. Okur temsilcileri her hafta düzenli olarak yazdıkları köşelerinde eleştirilerde bulunurlar, açıklamalar yaparlar, okuyucunun gazete içeriği hakkındaki şikayetlerini seslendirirler ve bunlara uygun yanıtlar verirler. Okur temsilcileri, okuyucular için çoğu zaman gizemli, bu nedenle de kuşku duyulan bir süreç olan haber toplama sürecinin okuyuculara anlatılmasına yardımcı olurlar. Okur temsilcisi köşesinde ne tür konuların nasıl bir bakış açısıyla ele alınacağı her okur temsilcisine göre bazı farklılıklar gösterebilmektedir. Bu makalenin araştırma kısmında ele alınan Milliyet Gazetesi okur temsilcisi köşesinde araştırmaya konu olan dönemde; okur temsilciliği hakkında çeşitli bilgilendirici yazılara, gazetecilik ilkelerine ve etik konularına ilişkin metinlere, gazetecilik meslek ilkeleri ve etik konulu çeşitli kitapların tanıtımına, gazetenin genel olarak içeriğine ve yayın politikasına ilişkin yazılara ve gazetede yayınlanmış olan haberlere ilişkin çok sayıda haber eleştirisine yer verildiği belirlenmiştir. OKUR TEMSİLCİLİĞİNİN ORTAYA ÇIKIŞI VE GELİŞİMİ Okur temsilciliği dünyada ilk kez Japonya nın başkenti Tokyo da yayımlanan Asahi Shimbun gazetesinde okuyucu şikayetlerini dinlemek ve incelemek için 1922 de kurulan bir komite ile ortaya çıkmıştır. Büyük tiraja sahip diğer bir Tokyo gazetesi Yomiuri Shimbun da gazetenin kalitesini belirli bir çizginin üzerinde tutmak amacıyla 1938 yılında bir komite oluşturmuştur. Günümüzde gazetecilik ile ilgili olarak okuyucu şikayetlerini dinleyen ve her gün editörlerle toplantılar yapan Yomiuri Shimbun daki bu komite 1951 den başlayarak okur temsilciliği komitesi adını almıştır (Lubrano 2005). Pek çok yerde okur temsilciliği uygulamasının kaynağı olarak gösterilseler de aslında ABD ve Kanada da okur temsilciliğinin başlaması görece yenidir. ABD de ilk gazete okur temsilcisi 1967 yılı haziran ayında Kentucky eyaletinin Louisville kentinde yayımlanan The Courier Journal ve The Louisville Times ın okuyucularına hizmet vermek için atanmıştır. Kanada da ise ilk okur temsilcisi 1972 de The Toronto Star gazetesinde göreve başlamıştır. İsveç te ise okur temsilcisi, 1916 da kurulan Basın Konseyi tarafından 1969 da atanmıştır. Bugün dünyada yaklaşık 40 ı ABD de olmak üzere 100 e yakın saygın gazetenin düzenli yazan okur temsilcisi vardır. Ayrıca radyo, televizyon ve internet haber sitelerinde görev yapan okur temsilcileri de bulunmaktadır. Bu basın ve yayın kuruluşları arasında New York Times, Washington Post, Los Angeles Times, Toronto Star, The Guardian, The Observer, Le Monde, El Pais, Investiya, Yomiuri Shimbun, CBC, NPR, MSNBC ve Fransız TV si gibi dünyanın en prestijli gazeteleri ve haber kuruluşları yer almaktadır. Günümüzde okur temsilcisi istihdam eden basın kuruluşlarının sayısı dünyada ve Türkiye de yavaş fakat sürekli bir artış içindedir. Ancak okur temsilcisine sahip gazetelerin sayısının beklentilerin çok gerisinde olduğu da ortadadır. Okur temsilciliği uygulamasının ABD de 1967 de başlamasının ardından basın sektöründe okur temsilciliğinin büyük bir yaygınlık kazanacağı beklentisi en azından sayısal anlamda gerçekleşmemiştir. Örneğin, ABD de 1700 civarında günlük yayımlanan gazete olmasına rağmen bunların pek azı bir okur temsilcisine sahiptir. ABD de 1967 de ilk okur temsilcisi atandıktan sonra 1974 e gelindiğinde dünyadaki okur temsilcilerinin sayısı bir düzineye, 1982 de de birkaç tanesi Kanada da olmak üzere ancak 22 ye ulaşabilmiştir (JaCoby 2005). Dünyada okur temsilciliği hala büyük bir yaygınlık göstererek yüksek sayılara ulaşamamış durumdadır. Ancak, 2000 yılı itibariyle ABD de tiraj bakımından ilk 100 arasında yer alan gazetelerin 27 sinde birer okur temsilcisi 7

5 Selçuk İletişim, 4, 2, 2006 bulunmaktadır. İlk 25 gazete içinde ise okur temsilcisi bulunduranların oranı yüzde 44 dür (Lubrano 7 Ağustos 2000:20). Türkiye de 37 ulusal düzeyde yayınlanan ve 2323 yerel düzeyde yayınlanan olmak üzere toplam 2360 gazete bulunmaktadır (X. Yerel Medya Eğitim Semineri, 2004). Sadece ulusal düzeyde yayınlanan Milliyet, Hürriyet ve Sabah gazetelerinin okur temsilcisine sahip olduğu düşünüldüğünde Türkiye de de okur temsilcisi bulunduran gazetelerin sayısının son derece az olduğu görülür. Ancak, dünyadaki eğilime paralel olarak okur temsilcisi bulunduran bu gazetelerin de uzun yıllar itibariyle Türkiye de en yüksek tirajlara sahip ve en saygın gazeteler arasında yer aldıkları vurgulanmalıdır. TÜRK BASININDA OKUR TEMSİLCİLİĞİ Türk basınında okur temsilciliği son yıllarda özdenetim yoluyla gazetelerde etik standartlara uyulmasını sağlamanın bir yolu olarak gündeme gelmiştir. Bu anlamda Türkiye nin ilk okur temsilcisi Yavuz Baydar 22 Mart 1999 da Milliyet Gazetesi nde göreve başlamıştır. Daha sonra 19 Mart 2002 de Doğan Satmış Hürriyet Gazetesi nde aynı görevi üstlenmiştir. Baydar ın 5 Kasım 2004 de Sabah Gazetesi ne yine okur temsilcisi olarak geçmesiyle uzun yıllar ortalamasına göre Türkiye nin en yüksek tirajlı üç gazetesi de okur temsilcisine sahip olmuştur. Milliyet Gazetesi nde boşalan okur temsilciliği görevini ise emektar gazeteci Derya Sazak üstlenmiştir. Okur Temsilcileri Örgütü nün (ONO) 1999 da gerçekleştirdiği Chicago Konferansı nda Milliyet Gazetesi nin bu örgüte üyeliği oybirliği ile kabul edilmiştir. O dönemde yaklaşık 70 kadar saygın basın kuruluşunun temsil edildiği ONO ya ilk kez bir Türk gazetesi okur temsilcisi Yavuz Baydar ile girmiştir. Milliyet Gazetesi 2001 yılında da okur temsilcisi Baydar ile Okur Temsilcileri Örgütü nün yönetim kurulu üyeliğine seçilmiştir. ONO genel kurulu, İstanbul da düzenlenen konferansında Milliyet Gazetesi okur temsilcisi Yavuz Baydar ı Okur Temsilcileri Örgütü nün başına getirirken kendi tarihinde de bir ilke imza atmıştır. Böylece Okur Temsilcileri Örgütü ONO nun başına ilk kez ABD li ve Kanadalı olmayan bir okur temsilcisi seçilmiştir. ÖZDENETİM KURUMU OLARAK OKUR TEMSİLCİLİĞİ VE GAZETECİLİKTE ETİK Gazetecilikte etiği genel etik kurallarından soyutlamak mümkün değildir. Ancak her meslekte olduğu gibi gazeteciliğin de kendine özgü etik ilke ve kuralları vardır. Gazetecilikte geçerli olması istenen temel ahlak kurallarının yazıya dökülmesi genellikle meslek örgütlerinin kurulmasıyla başlamıştır lü yılların başında kurulmaya başlayan sendikalar, dernekler gibi mesleki örgütler yayınladıkları bildirilerde temel mesleki ahlak kurallarından söz etmişlerdir. Daha sonraki yıllarda gazeteler de sadece kendi kurumlarını ve çalışanlarını bağlayan, gazetecilik mesleğiyle ilgili, kendilerine özgü ahlak kuralları saptama yolunu izlemişlerdir (Alemdar 1990:24-25). Dünyadaki uygulamalarına bakıldığında iletişim etiğine ilişkin kuralların iletişim sektöründe çalışan kişi ve kurumların katılımıyla (meslek çalışanları, medya sahipleri, sendikalar gibi) ve bunların bir araya gelerek kurdukları örgütler aracılığıyla belirlendiği görülür. Etik ilkelerin temel amacı, bir mesleği icra edenlere yol göstermek, en doğru, en iyi davranışın ne olduğunu, neyin tercih edilmesi, nelerden sakınılması gerektiğini söylemektir (İrvan 1999:125). Gazetecilik mesleğini daha saygın, onurlu ve güvenilir bir meslek haline getirmeyi amaçlayan bu ilkeler, gazetecilerin haber toplama ve aktarma aşamasında izlemesi gereken süreçleri de açıklamaktadır. Bu süreçlere ilişkin ilkeleri kabaca üç gruba ayırabiliriz: 1- Haber kaynaklarıyla ilişkileri düzenleyen ilkeler. 2- Habere konu olan kişilere ilişkin ilkeler. 3- Haber toplama yöntemlerine ilişkin ilkeler (İrvan 2003:53-55). Gazeteciler için konulan ahlak yasalarından doğrudan yararlanan kesimler arasında da okuyucular, haber kaynakları ve haberin aktörleri yer alır (Girgin 2000: ). Gazetecilikte mesleki etik kurallarına ve ilkelerine işlerlik kazandırmak hukuk ve özdenetim olmak üzere iki şekilde gerçekleştirilmektedir (Bülbül 2000:i). Özdenetim, mesleki saygınlığı sağlamak, doğru, güvenilir haber vermek, 8

6 Gazete Haberlerinde Etik Standartların Yükseltilmesinde... (5-17) yorumları inanılır kılmak, okuyucunun güvenini sürdürmek için yapılması ve yapılmaması gerekenlerin bütünüdür. (Alemdar 1990:23). Özdenetim yöntemleri basını özgür, demokratik rejimlerle yönetilen ülkelerde söz konusudur. Basın özgürlüğünün kötüye kullanılmasını ve devletin basına müdahalesini önlemek için, bir başka deyişle özgür, sorumlu ve sorunsuz bir basın için özdenetim anlayışı ve özdenetim kurumları doğmuştur (İçel 1990: 92). Basında özdenetimi sağlamak için oluşturulan kurumlar şu şekilde sıralanabilir (Bülbül 2001: ): 1- Mesleki örgütlerin ve yayın organlarının ilke ve kuralları, 2- Yasal kuruluşlar, 3- Gönüllü ya da ihtiyari kuruluşlar, 4- Okur temsilciliği, 5- Basın konseyi, 6- Dünya Basın Konseyleri Birliği ve 6- Sınır ötesi medya organizasyonları. Gazete haberlerinde etik değerlerin yükseltilmesi için ilgili mesleki kuruluşlar tarafından pek çok etik kod geliştirilmiştir. Ancak etik kodların varlığı ve niteliği tek başına yeterli değildir. Söz konusu etik kodlarda dile getirilen standartların gazete haberlerinde ne ölçüde uygulandığı sürekli bir tartışma konusudur. Gazetelerde kurum içi ve kurum dışı pek çok unsur doğrudan veya dolaylı olarak gazete haberlerinin belirli etik kurallar çerçevesinde yayınlanmasını sağlamaya çalışır. Söz konusu kurum içi unsurlardan biri de okur temsilciliğidir. Gazetelerde özdenetim işlevi gören okur temsilciliğinin gazete haberlerinde etik kurallara uyulmasını sağlamada nasıl bir potansiyele sahip olduğu araştırılması gereken bir husustur. OKUR TEMSİLCİLİĞİ ÜZERİNE ARAŞTIRMALAR Okur temsilciliği konusundaki ilk akademik yayınlar, okur temsilcisi olan gazetelerin sayısıyla ve okur temsilcilerinin sorumluluklarının neler olduğunu ortaya çıkarmakla ilgiliydi (Barnett 1973, Kapoor ve Smith 1979). Bilim adamları Nelsen ve Starck (1974) da okur temsilciliğinin görünümünün 70 li yılların başında bir düzine civarında Amerikan gazetesi tarafından oluşturulduğunu dile getirmiştir. Gazete çalışanlarının okur temsilciliğini nasıl değerlendirdiğini de inceleyen bu araştırmacılar, gazete çalışanlarının okur temsilciliği fikrine önceleri olumlu yaklaşmadıklarını ancak daha sonra okur temsilciliğini destekler duruma geldiklerini ortaya çıkarmıştır. Bernstein ın (1986) Kentucky eyaletinin Louisville kentinde yayınlanan iki önemli gazete olan Courier Journal ve Times ın okurları üzerinde telefonla yaptığı bir anket çalışmasının sonuçlarına göre, bir gazetenin okur temsilcisine sahip olduğunu bilen okuyucular söz konusu gazeteyi daha saygın olarak nitelendirmişlerdir. Ancak bu araştırma, insanlar okur temsilcisi köşesini ne kadar çok okurlarsa gazeteyi de o kadar saygın olarak değerlendirirler şeklinde bir bulguyu destekleyecek sonuçlar ortaya çıkarmamıştır. San Diego da telefonla yapılan bir başka anket çalışmasından elde edilen bulgulara göre de okur temsilcisiyle görüşen ve aldığı yanıttan tatmin olan okurların, okur temsilcisiyle hiç ilişki kurmayan o- kurlara göre gazeteyi algılayışlarının daha pozitif olduğu belirlenmiştir (Hartung, JaCoby ve Dozier 1988). Bir diğer araştırma da okur temsilcisine sahip olan ve olmayan gazetelerin sorunları nasıl çözdüğüyle ilgilidir. Elde edilen bulgulara göre okur temsilcisi olan gazetelerin okuyucuların şikayetlerini çözerken gösterdikleri yaklaşımlar, gazetenin niteliğinin ve saygınlığının daha olumlu olarak algılanmasını sağlamaktadır (McKinzie 1994). Bazı bilim adamları da okur temsilcisinin gazetede etik standartları korumayı gözeten bir basın eleştirmeni mi yoksa halkla ilişkiler görevlisi mi olduğu şeklindeki rol çatışması üzerine araştırmalar yapmışlardır. Ettema ve Glasser (1987) söz konusu rol çatışmasının, okur temsilciliği fikrinin tamamen yaygınlaşmasını engellediğini ileri sürmüşlerdir. Meyers (2001) de araştırmaların okur temsilcisinin halkla ilişkiler görevini yerine getirdiğine ilişkin yeterince kanıt sunduğunu ancak okur temsilcisinin eleştirerek veya öğreterek gazetecilik pratiklerini değiştirme yeteneğine ilişkin aynı ölçüde kanıt bulunmadığını belirtmiştir. Pritchard a (1993) göre bu etkisizlik, gazetecilerin çok büyük bir özerkliğe sahip olmasından ve gazetenin kültürel değerlerinin çok derinlerde yatmasından dolayı gazetecilikteki etik kodların dışsal kontrolünün zorluğundan kaynaklanmaktadır. Wilson, Babcock ve Pribek ın (1997) okur temsilcisinin anonim kaynakların kullanılması- 9

7 Selçuk İletişim, 4, 2, 2006 na tepkisi üzerine odaklanan araştırmasına göre ise okur temsilcisi muhabirlere ve editörlere nötr nasihatlar verebilir ve okuyucu şikayetlerine yanıt vermenin yanı sıra gazetede öğüt veren bir eğitici işlevini yerine getirebilir. Starck ve Eisele (1999) de yaptıkları araştırmada, aynı gazetedeki okur temsilcisinin ve genel yayın yönetmeninin okur temsilciliğinin rolünü ve etkisini nasıl algıladığını sorgulamışlardır. Çalışmadan elde edilen bulgular, daha önceki araştırmalara paralel olarak, okur temsilciliğinin haber üretim sürecinde olumlu yönde bir farklılık ortaya koyacağına ilişkin bulguları destekleyici niteliktedir. Meyers (2001) de okur temsilcisinin gazetede özdenetim işlevini gerektiği gibi yerine getirebilmesini şu iki koşula bağlamaktadır: 1- Okur temsilcisi ödüllendirmede ve disiplini sağlamada tek otorite olmalıdır. 2- Okur temsilcisi, gazete çalışanları arasından biri olmamalıdır. Meyers e göre okur temsilcisinin başlıca görevi haber üretim sürecinde etik bir iklim oluşturmaktır. Bu öyle bir iklimdir ki hem doğruluk, tarafsızlık, haber atlatma gibi gazeteciliğin içsel değerlerini hem de başkalarına zarar vermeme, özel yaşama saygı, yararlılık gibi toplumsal değerleri eşit oranda göz önünde bulundursun ve böylece de etik davranışlar tüm haber üretim sürecinde hakim olsun. ARAŞTIRMANIN AMACI VE YÖNTEM Bu araştırmada, yılları arasında Milliyet Gazetesi okur temsilcisinin okuyuculardan gelen etik konulu haber eleştirilerine karşı nasıl bir tutum sergilediği incelenmektedir. Böylece, okur temsilcisinin gazete haberlerinde etik standartların yükseltilmesine ne ölçüde katkı sağlayabildiği sorgulanmaktadır. Milliyet Gazetesi okur temsilcisi köşesinde 22 Mart aralık 2003 tarihleri arasında yayınlanan haber eleştirilerinin tümünü niceliksel olarak inceleyen bu araştırmada içerik analizi tekniği kullanılmıştır. Araştırmada ele alının dönemde Milliyet Gazetesi okur temsilciliği görevini yürüten gazeteci Yavuz Baydar ın okur temsilcisi köşesinde yer alan metinlerin tümü incelenerek çeşitli kategorilere ayrılmıştır. Bu kategoriler arasında okur temsilciliği hakkında çeşitli bilgilendirici yazılar, gazetecilik ilkelerine ve etik konularına ilişkin metinler, gazetenin genel olarak içeriğine ve yayın politikasına ilişkin yazılar ile çeşitli konulardaki haber eleştirileri yer almıştır. Bu araştırmada sadece okur temsilcisi köşesinde yayınlanan etik konulu haber eleştirileri analiz edilmiştir. Haberlere ilişkin okuyucu eleştirilerinin tahmin edildiği gibi çok değişik konuları ve unsurları kapsadığı görülmüştür. Bu nedenle eleştiri konularına yönelik kategoriler oluşturulmuştur. Haberde etik sorunlar kategorisi içinde karalama, küçük düşürme, aşağılama gibi kişilik haklarına saldırı içeren haberler; umut kırıcı, kışkırtıcı, toplumda korku ve panik yaratıcı haberler; etnik ayrımcılık yapan, uluslar arasında düşmanlığı körükleyen haberler; yayın yasaklarına uymayan ve haklarında yargı kararı kesinleşmeden kişi ve kurumları suçluymuş gibi gösteren haberler; cinselliği ve şiddeti aşırı şekilde vurgulayan haberler, abartılı ve sansasyonel haberler; taraflılık ve yorum içeren haberler, çalıntı haberler ve reklam içerdiği okuyucu eleştirilerinde dile getirilen haberler yer almaktadır. Haber yazımına, bilgi eksiğine ve hatalarına ilişkin sorunlar kategorisi içinde, okuyucu eleştirilerinde haber içeriğinin yanlış aktarıldığı, yeterince ayrıntı verilmediği, aşırı tekrar içerdiği, haber öyküsündeki aktörler arasında hak ve adaletin gözetilmediği, haber değeri olmayan konuların haber yapıldığı; muğlak, kötü ve çirkin yazıldığı; tarih, yer ve isimlerin yanlış verildiği; çelişkili, eksik ve yanlış bilgilere yer verildiği belirtilen haberler yer almaktadır. Dil yanlışları ve yazım hataları kategorisi içinde her türlü yazım ve imla hatalarına, yanlış sözcük kullanımına, yabancı sözcük kullanımına, yer ve isimlerin yanlış yazılmasına, Türkçe nin iyi kullanılmamasına ilişkin okuyucu eleştirisi gelen haberler dahil edilmiştir. Başlık ve içerik uyumsuzluğu kategorisinde, başlığın içeriği yansıtmadığına veya başlık ile haberin uyumsuz olduğuna ilişkin okuyucu eleştirisi alan haberler yer almaktadır. Diğer kategorisi içinde de yukarıda belirtilen kategorilere girmeyen, yenilenmemiş bilgi kullanma, asılsız genellemeler içerme, kaynak belirtmeme gibi nedenlerle okuyucudan eleştiri alan haberlere yer verilmiştir. 10

8 Gazete Haberlerinde Etik Standartların Yükseltilmesinde... (5-17) Okur temsilcisinin gazetesindeki haberlerde etik standartların yükseltilmesinde nasıl bir işlevi olduğunu ortaya çıkarabilmek için haberde etik sorunlar başlığı altında toplanan okuyucu eleştirileri detaylı olarak incelenmiştir. Araştırmada içerik analizi için kullanılan kodlama cetveli etik konulu haber eleştirilerinde şu soruların yanıtlarına ulaşılacak şekilde düzenlenmiştir: Haber eleştirileri kimlerden geliyor, haberlerin hangi bölümleriyle ilgili, eleştirilen haber kaç hafta önce yayınlanmış, hangi sayfada yer alıyor ve okur temsilcisinin eleştiriler karşısındaki tutumu nedir? Ayrıca, okur temsilcisinin etik bakımdan eleştirilen haberlerle ilgili olarak nasıl bir yol izlediği; okuyucuya yanıt verirken kaç kez eleştiri konusu haberleri yazan gazetecilerin ve gazetedeki çeşitli haber birimlerinden sorumlu editörlerin görüşlerine yer verdiği incelenmiştir. Etik bakımdan eleştirilen haberleri yazan gazetecilerin kendilerine yöneltilen eleştiriler karşısında nasıl tepki verdiği, söz konusu eleştirileri haklı bulup bulmadıkları ve verdikleri somut yanıtlar da saptanmıştır. Milliyet Gazetesinin bu araştırma için gerekli sayıları Anadolu Üniversitesi kütüphanesi gazete arşivinden elde edilmiştir. İncelenen dönemde Milliyet Gazetesi nde yayınlanan 237 okur temsilcisi köşesi üzerinde araştırma yapılmıştır. Milliyet Gazetesinde her hafta pazartesi günleri yayınlanan okur temsilcisi köşelerine 13 kez ilgili gazete sayısı kütüphanede olmadığı, ilgili sayfa yırtıldığı veya o hafta gazetede okur temsilcisi köşesine yer verilmediği için ulaşılamamıştır. Araştırmaya konu olan dönemde, Milliyet Gazetesi okur temsilcisi köşesinde yayınlanan toplam 495 haber eleştirisi incelenmiştir. Elde edilen veriler SPSS 7.10 paket programına aktarılarak araştırmanın amaçları doğrultusunda çözümlenmiştir. Bu çalışma, Türk basınında okur temsilcisinin işlevlerini ortaya çıkarmaya yönelik ilk araştırma olması bakımından önemlidir. Araştırmadan elde edilen bulgular ışığında okur temsilciliği kurumunun gazete haberlerindeki etik sorunlara yanıt oluşturabilme potansiyeli sorgulanmıştır. Bu araştırmadan elde edilen bulgular gazetecilikteki etik standartların yükseltilmesi yönündeki arayışlara katkıda bulunması bakımından büyük bir öneme sahiptir. BULGULAR VE YORUM Bu araştırmada incelenen dönemde Milliyet Gazetesi okur temsilcisi köşesinde 495 i haber eleştirisi olmak üzere toplam 795 metin değerlendirilmiştir. Tablo 1 de de görüldüğü gibi yayınlanmış bir haberle ilgili yazılar, bir başka deyişle haber eleştirileri, incelenen 5 yıl boyunca 495 metinle okur temsilcisi köşesinde en fazla yer verilen yazı türü olmuştur. Bunu içerik ve yayın politikası kategorisi 146, diğer kategorisi 88, okur temsilciliği kategorisi 43 ve gazetecilik ilkeleri ve etik kategorisi de 23 metin ile takip etmiştir. Tablo 1: Yılları Arasında Milliyet Gazetesi Okur Temsilcisi Köşesinde Yayınlanan Metinlerin Konularına Göre Dağılımı Konular TOPLAM Sayı Sayı Sayı Sayı Sayı Yayınlanmış bir haberle Okur temsilciliğiyle Gazetecilik ilkeleri ve etikle Gazetenin içeriği ve yayın politikasıyla Diğer TOPLAM Milliyet Gazetesi okur temsilcisi köşesinde yer alan haber eleştirilerinin hangi konularda yapıldığı incelendiğinde birinci sırada 197 metin ile haber yazımına ve bilgi hatalarına ilişkin sorunlar ın yer aldığı görülmüştür. Bu kategoriyi 139 metinle haberdeki etik sorunlar, 70 11

9 Selçuk İletişim, 4, 2, 2006 metinle diğer, 57 metinle dil yanlışları ve yazım hataları ve 32 metinle de başlık ve içerik uyumsuzluğu kategorilerinin izlediği saptanmıştır (Tablo:2). Tablo 2: Milliyet Gazetesi Okur Temsilcisi Köşesindeki Haber Eleştirilerinin Konularına Göre Dağılımı Eleştirinin Konusu TOPLAM Haberdeki etik sorunlar Haber yazımına ve bilgi hatalarına ilişkin sorunlar Dil yanlışları ve yazım hataları Başlık ve içerik uyumsuzluğu Diğer TOPLAM Araştırmada, haberdeki etik sorunlar a ilişkin olarak toplam 139 haber eleştirisini kimlerin yaptığına da bakılmıştır. Bu eleştirilerin 124 ünün okuyucu dan, 5 inin haber konusu kişi veya kurum dan, 4 er tanesinin haber kaynağı ve diğer kategorisine giren kimselerden ve sadece 2 sinin okur temsilcisi nden geldiği belirlenmiştir (Tablo:3). Açıkça görüldüğü gibi gazetede yer alan haberlere ilişkin etik boyutlu eleştirilerin %90 a yakını okuyuculardan gelmektedir. Bir başka deyişle okuyucular, gazetenin haberlerinde etik standartları yerine getirmesinin en büyük takipçisi durumundadır. Tablo 3: Milliyet Gazetesi Okur Temsilcisi Köşesindeki Etik Konulu Haberleri Eleştirenlerin Kimliği Eleştiri Kimden Etik Konulu Haberler Geliyor Sayı % Okuyucu Haber konusu kişi veya kurum Haber kaynağı Okur temsilcisi Diğer TOPLAM Milliyet Gazetesi okur temsilcisi köşesinde yer alan haber eleştirilerinin etik konusunda eleştirilen haberlerin hangi bölümleriyle ilgili olduğu incelendiğinde, 62 eleştiriyle içerik kategorisinin birinci sırada yer aldığı belirlenmiştir (Tablo:4). Bunu sırasıyla fotoğraf, başlık ve içerik, manşet, diğer, başlık ve spot kategorileri izlemiştir. Tablo 4: Eleştiriler, Etik Konusunda Eleştirilen Haberlerin Hangi Bölümleriyle İlgili Eleştiri Haberin Hangi Bölümüyle İlgili Etik Bakımdan Eleştirilen Haberler Sayı % Manşet Başlık Spot İçerik Fotoğraf Başlık ve içerik Diğer TOPLAM Okur temsilcisi köşesinde etik konusunda eleştirilen haberlerin, gazetede ne kadar önce yayınlandığına bakıldığında, 74 (%53.2) haberin bir hafta önce ve 47 (%33.8) haberin de iki hafta önce yayınlandığı görülmüştür. Üç haftadan önce, üç haftadan daha fazla ve belirtilmemiş kategorilerinin ise sadece toplam 18 de (%13.0) kaldığı belirlenmiştir (Tablo:5). Bu bulgulardan yola çıkarak, Milliyet Gazetesi okurlarının çoğunluğunun gazetelerinin haberlerindeki etik sorunlarla ilgili eleştirilerini hemen gönderdiğini, %87 sinin ise eleştirilerini en geç iki hafta içinde yaptığını söyleyebiliriz. Bir başka deyişle, gazetenin okuyucuları haberlerdeki etik sorunlar karşısında eleştirilerini hemen okur temsilcisine ileterek duyarlı bir tutum sergilemektedirler. 12

10 Gazete Haberlerinde Etik Standartların Yükseltilmesinde... (5-17) Tablo 5: Milliyet Gazetesi Okur Temsilcisi Köşesinde Etik Konusunda Eleştirilen Haberlere Yapılan Eleştirilerin Tarihlerine Göre Dağılımı Eleştiri Konusu Haberin Yayımlandığı Tarih Etik Konulu Haberler Sayı % 1 hafta önce hafta önce hafta önce haftadan daha fazla Belirtilmemiş TOPLAM Milliyet Gazetesi okur temsilcisi köşesinde haberlerde etik sorunlar a ilişkin yapılan eleştiriler, eleştirilen haberlerin yayınlandıkları sayfalara göre de incelenmiştir. Haber eleştirilerinin en çok 55 (%39.6) tane ile birinci sayfada yayınlanmış haberlere yönelik olarak yapıldığı belirlenmiştir. Bunu 38 (%27.3) ile belirtilmemiş ve 26 (%18.7) ile de diğer kategorilerinin izlediği saptanmıştır. Gazetenin eklerinde, spor sayfasında, iç sayfalarda, ekonomi sayfasında ve arka sayfada yayınlanmış haberlerine yönelik etik konulu eleştirilerin sayısı ise sadece toplam 20 (%14.3) tanedir (Tablo:6). Tablo 6: Etik Konusunda Eleştirilen Haberlerin Yayımlandıkları Sayfalara Göre Dağılımı Eleştirilen Haber Hangi Sayfada Etik Bakımından Eleştirilen Haberler Sayı % Birinci sayfada Gazetenin eklerinde Spor sayfasında Ekonomi sayfasında Arka sayfada İç sayfalarda Belirtilmemiş Diğer TOPLAM Araştırmada, Milliyet Gazetesi okur temsilcisinin köşesinde yayınladığı etik konulu haber eleştirileri karşısında nasıl bir tutum sergilediği de incelenmiştir. Okur temsilcisi, köşesinde yer verdiği etik konulu haber eleştirilerinin 70 ini (%50.4) haklı bulurken 21 ini (%15.1) kısmen haklı ve sadece 26 sını (%18.7) haksız bulmuştur. Okur temsilcisinin etik konulu haber eleştirilerinin 20 si (%14.4) karşısında da tarafsız ya da görüş belirtmiyor şeklinde bir tutum takındığı belirlenmiştir (Tablo:7). Bu bulgular ışığında Milliyet Gazetesi okur temsilcisinin etik konulu haber eleştirileri karşısında savunmacı bir tutum sergilemediği, aksine haberlerdeki etik sorunları okuyucu eleştirilerinden yararlanarak en aza indirme gayreti içinde olduğu ileri sürülebilir. Tablo 7: Etik Bakımdan Eleştirilen Haberlere İlişkin Olarak Okur Temsilcisinin Yaklaşımı Okur Temsilcisinin Yaklaşımı Etik Bakımdan Eleştirilen Haberler Sayı % Eleştiri haklı Eleştiri Haksız Eleştiri kısmen haklı Tarafsız ya da görüş belirtmiyor Okur temsilcisinin kendi eleştirisi TOPLAM Milliyet Gazetesi okur temsilcisi etik bakımdan eleştiri konusu olan haberleri hazırlayanların kimliklerini 104 (%74.8) kez açıklamazken sadece 28 (%20.1) kez açıklamıştır (Tablo:8). Görüldüğü gibi okur temsilcisi, gazete haberlerindeki etik sorunlara yönelik okuyucu eleştirileri karşısında anlayışlı bir tavır sergilerken eleştiri konusu haberleri hazırlayan muhabirlerin kimliklerini açıklamaktan sakınmıştır. Bu durumun okur temsilcisinin aynı kurumda çalıştığı meslektaşlarını teşhir etmeme ya da küçük düşürmeme kaygısından kaynaklandığı açıktır. Bir başka deyişle okur temsilcisi, bir taraftan haberlerdeki etik sorunları eleştirilerden yararlanarak düzeltmeye çalışırken diğer taraftan da haberleri yazan gazeteci meslektaşlarına karşı kırıcı olmamaya ve çalışma ahengini korumaya gayret göstermektedir. 13

11 Selçuk İletişim, 4, 2, 2006 Tablo 8: Etik Bakımdan Eleştirilen Haberleri Hazırlayanların Kimliklerinin Açıklanması Durumu Haberi Hazırlayanların Kimliği Etik Bakımdan Eleştirilen Haberler Sayı % Muhabirin kimliği açıklanmış Muhabirin kimliği açıklanmamış Diğer TOPLAM Etik bakımdan eleştirilen toplam 139 haberden 95 i (%68.3) sadece okur temsilcisi tarafından yanıtlanırken, 44 ü (%31.7) okur temsilcisinin yanı sıra diğer gazete çalışanları tarafından da yanıtlanmıştır (Tablo 9). Bu eleştirilere okur temsilcisi dışında 19 kez diğer kategorisi içinde yer alanlar (gazetedeki çeşitli bölüm şefleri, uzmanlar vb.), 12 kez muhabir ler, 8 kez genel yayın yönetmeni ve 4 kez de haber müdürü yanıt vermiştir (Tablo:10). Tablo 9: Etik Bakımdan Eleştirilen Haberler İle İlgili Olarak Okur Temsilcisinin Başkalarının Görüşlerine Başvurma Durumu Eleştiri Başkasına Sorulmuş mu? Eleştiri başkasına sorulmuş Eleştiri başkasına sorulmamış Etik Bakımdan Eleştirilen Haberler Sayı % Tablo 10: Okur Temsilcisinin Yanı Sıra Eleştiriyi Yanıtlayanlar Eleştiriyi Yanıtlayanlar Etik Bakımdan Eleştirilen Haberler Sayı % Muhabir Genel yayın yönetmeni Haber müdürü Diğer TOPLAM Milliyet Gazetesi okur temsilcisinin yanı sıra haber eleştirilerine yanıt verenlerin 22 si (%51.2) eleştirileri haksız bulurken, 15 i (%34.9) haklı, 4 ü kısmen haklı ve 2 si ((%4.7) de nötr bulmuştur (Tablo:11). Açıkça görüldüğü gibi okur temsilcisinin dışında etik bakımdan eleştirilen haberlere yanıt verenler, eleştiriler karşısında büyük oranda savunmacı bir tutum sergilemişlerdir. Tablo 11: Etik Bakımdan Eleştirilen Haberlere Okur Temsilcisinin Dışındaki Kişilerin Verdikleri Yanıtların Dağılımı Verilen Yanıtlar Etik Bakımdan Eleştirilen Haberler Sayı % Eleştiri haklı Eleştiri haksız Eleştiri kısmen haklı Nötr TOPLAM Tablo 12: Etik Bakımdan Eleştirilen Haberlere Okur Temsilcisinin Dışındaki Kişilerin Verdikleri Somut Yanıtların Dağılımı Verilen Somut Yanıt Etik Bakımdan Eleştirilen Haberler Sayı % Gazetecinin yaklaşımı ve verdiği bilgi doğru Gazetecinin yaklaşımı ve verdiği bilgi yanlış Gazeteci olarak doğru olanı yaptık Diğer TOPLAM Çalışmada etik bakımdan eleştirilen haberlere okur temsilcisi dışında yanıt verenlerin ne gibi somut yanıtlar verdikleri de incelenmiştir. Elde edilen bulgulara göre bu kişilerden 18 i (%41.9) gazeteci olarak doğru olanı yaptık derken 12 si (%27.9) gazetecinin yaklaşımı ve verdiği bilgi doğru şeklinde yanıt vermiş, 9 u (%20.9) gazetecinin yaklaşımı ve verdiği bilgi yanlış şeklinde görüş belirtmiştir (Tablo:12). Açıkça görüldüğü gibi okur temsilcisi 14

12 Gazete Haberlerinde Etik Standartların Yükseltilmesinde... (5-17) dışında eleştirilere yanıt verenler, eleştiriler karşısında büyük oranda kendilerini haklı görmektedirler. SONUÇ Gazete haberlerinde etik standartların yükseltilmesinde ve okuyucu ile gazete arasındaki ilişkilerin geliştirilmesinde okur temsilcisi önemli işlevlere sahiptir. Okur temsilcisi okuyucunun gazetedeki haberlerle ilgili olarak duyduğu adillik, dengelilik, doğruluk vb. bakımdan endişelerini ve şikayetlerini dinler ve analiz eder. Daha sonra gazete haberlerinin düzeltilmesi veya bu haberlere açıklık kazandırılması için uygun çözümler önerir. Okur temsilcisinin okuyucu şikayetlerini dinleyerek gazete içeriklerini etik ilkelere uygunluğu bakımından irdelemekteki temel amacı okuyucu gözünde gazetenin saygınlığını yükseltmektir. Okur temsilciliğini destekleyen bazı bilim adamları okur temsilciliğinin gazetecilik pratiklerinde değişikliklere yol açacağını ve gazetenin saygınlığının yükseleceğini savunurken diğer bazıları ise okur temsilciliğinin medya örgütlerinde gazetecilik pratiklerini etkilemekten daha çok medya örgütlerinin imaj oluşturmasına ya da başka bir deyişle imaj düzeltmesine hizmet edeceğini ileri sürerler. Burada dile getirilen her iki görüş de belirli ölçüde doğruluk payı içermesine rağmen okur temsilcisi bulunduran tüm gazetelere genellenemez. Çünkü her gazetenin ve buralarda görev yapan gazetecilerin içinde bulunduğu koşular ve kültürel ortam farklı olduğu gibi her okur temsilcisinin görevini yaparken gösterdiği performans ve gözettiği temel öncelikler de aynı değildir. Okur temsilcileri okuyucu ile iyi ilişkiler kurmak, gazetenin halkla ilişkiler faaliyetlerinin gelişmesine ve iyileşmesine katkıda bulunmak, haber içeriklerindeki yazım hatalarının asgariye indirilmesini sağlamak gibi bir takım işlevlerini yerine getirmede belirli bir başarıyı daha kısa sürede ve daha kolay bir şekilde sağlayabilirler. Ancak bir gazetenin saygınlığını arttırmanın en temel koşullarından biri gazete haberlerinde etik standartların korunmasını ve yükseltilmesini sağlamaktır. Dolayısıyla gazetelerde bir özdenetim unsuru olarak görev yapan okur temsilcileri bu temel görevlerinin farkında olarak gazete haberlerinde etik standartların korunması ve yükseltilmesi için bilinçli bir çaba gösterirler. Okur temsilcileri gazete haberlerindeki etik sorunlar konusunda okuyuculardan gelen şikayetleri titizlikle inceleyerek benzeri sorunların bir daha tekrar etmemesi için gerekli önlemleri almayı görev edinirler. Bunu sağlamanın başlıca yolu olarak da gazetenin genel yayın yönetmeninden birim şeflerine ve muhabirlerine kadar gazetedeki tüm gazetecilerin ilgisini bu sorun üzerine çekerek onların gazete haberlerindeki etik standartlar karşısında daha duyarlı olmalarını sağlamaya çalışırlar. Böylece gazetede haber üretim süreci içinde yer alan tüm gazetecileri meslek etiği sınırları içinde hareket etmeye yönlendirirler. Gazetecilik mesleğinin bir gereği olarak gazetecilerin sahip oldukları çok büyük özerklik ve gazeteciliğin kültürel değerlerinin çok derinlerde yatması, haber içeriklerinde etik kodların dışsal olarak kontrol edilmesini güçleştirmektedir. Ancak her şeye rağmen gazete haberlerinde etik standartların yükseltilmesinde okur temsilcisinin sağlayabileceği bir katkı mutlaka olmalıdır ve vardır. Okur temsilciliği görevinin gereklerini yerine getirmek için yeterli birikime, deneyime ve saygınlığa sahip bir okur temsilcisi, belirli bir ölçüde yetkiye de sahip olduğu takdirde gazete haberlerinde etik standartların yükseltilmesine önemli ölçüde katkı sağlayabilir. Milliyet Gazetesi okur temsilcisinin okuyuculardan gelen etik konulu haber eleştirilerine karşı nasıl bir tutum sergilediğini inceleyen bu araştırmada şu bulgulara ulaşılmıştır: Okur temsilcisinin köşesinde yer verdiği haber eleştirileri içinde etik konulu olanlar %36 civarındadır ve bu eleştirilerin % 90 a yakını okuyuculardan gelmektedir. Okuyucular, etik konulu haber eleştirilerinin yarısından fazlasını ilk bir hafta içinde, % 87 sini de en geç iki hafta içinde yapmaktadır. Bu bulgular, okuyucuların haberlerdeki etik sorunlara karşı duyarlı bir tutum sergilediklerinin açık bir göstergesidir. Okur temsilcisinin okuyuculardan gelen etik konulu haber eleştirilerinin yarısından fazlasını haklı bulması, okur temsilcisinin bu eleştiriler karşısında savunmacı bir tutum sergilemediğini, aksine haberlerdeki etik sorunları okuyucu eleştirilerinden de yararlanarak en aza 15

13 Selçuk İletişim, 4, 2, 2006 indirme gayreti içinde olduğunun bir göstergesi olarak görülebilir. Okur temsilcisi söz konusu haber eleştirilerini yanıtlarken okuyucu tarafından etik bakımdan eleştirilen haberleri yazan muhabirlerin isimlerini açıklamaktan da çoğu zaman kaçınmıştır. Bu durum, okur temsilcisinin meslektaşlarına karşı kırıcı olmamaya ve çalışma ahengini korumaya yönelik duyarlılığının bir yansıması olarak yorumlanabilir. Milliyet Gazetesi okur temsilcisi okuyucu eleştirilerine karşı savunmacı bir tutum sergilemezken, bu eleştirileri yanıtlarken görüşlerine başvurduğu diğer gazete çalışanlarının (muhabirler, bölüm şefleri vb.) eleştiriler karşısında savunmacı bir tutum sergileyerek okuyucu eleştirilerini çoğu zaman haksız buldukları belirlenmiştir. Okur temsilcisi dışında söz konusu eleştirilere yanıt veren gazete çalışanları, verdikleri yanıtların yaklaşık % 70 inde doğru olanı yaptıklarını ve gazeteci olarak yaklaşımlarının doğru olduğunu vurgulamışlardır. Bu araştırmadan elde edilen bulgular, okur temsilcilerinin gazete haberlerinde etik standartların yükseltilmesinde önemli bir rol oynayabileceğini ortaya koymaktadır. Okur temsilcileri bu işlevlerini, okuyucudan aldıkları etik konulu haber eleştirilerinden haber üretim sürecinde çalışan gazetecileri haberdar ederek, onların yazdıkları haberlerin duyarlı bir okuyucu kitlesi tarafından sürekli izlendiğini hissettirerek gerçekleştirirler. Okur temsilcileri, bir taraftan okuyucu eleştirilerini anlamaya çalışarak diğer taraftan yazdıkları haberlerde etik konulu eleştirilere maruz kalan gazetecileri şayet varsa hatalarını görmeye ve düzeltmeye teşvik ederek görevlerini yerine getirirler. O- kuyucunun etik konulu haber eleştirilerinden bu şekilde yararlanmasını bilen bir okur temsilcisinin, haber üretim sürecinde etik bir iklimin oluşmasına ve dolayısıyla gazetecilerin motive edilerek haberlerde etik standartların yükseltilmesine önemli katkılar sağlayacağına kuşku yoktur. Okuyucuların gazete haberlerini eleştirmeleri için teşvik edilmeleri ve gazetecilerin de haber üretimi sürecinde etik ilkelere uyma anlamında daha özenli davranmaları yolunda motive edilmeleri bu iş için her bakımdan yeterli bir okur temsilcisini gerekli kılar. Son olarak şunu vurgulamak gerekir ki okur temsilcisi bulunduran gazetelerin sayılarının hızlı bir şekilde artması, okur temsilcilerinin gazete haberlerinde etik standartları yükseltmek yönünde gösterecekleri başarıdan ayrı düşünülemez. KAYNAKLAR Alemdar Z (1990) Oyunun Kuralı, Bilgi Yayınevi, Ankara. Bernstein J M (1986) The Public s View of Newspaper Accountability, Newspaper Research Journal, 8, 1-9. Barnett W L (1973) Survey Shows Few Papers are Using Ombudsmen, Journalism Quarterly, 50, Baydar Y (2001) Okur Temsilcisi 2 Yaşında, Milliyet Gazetesi, 26 Mart, s.13. Bülbül A R (2000) İletişim ve Etik, Damla Matbaası, Konya. Bülbül A R (2001) İletişim ve Etik, Nobel, Ankara. Ettema J S and Glasser T L (1987) Public Accountability or Public Relations? Newspaper Ombudsmen Define Their Role, Journalism Quarterly, 64, Girgin A (2000) Yazılı Basında Haber ve Habercilikte Etik, İnkılap, İstanbul. Hartung B W, JaCoby A ve Dozier D M (1988) Readers Perceptions of Purpose of Newspaper Ombudsman Program, Journalism Quarterly, 65, İçel K (1990) Kitle Haberleşme Hukuku, Beta, İstanbul. İrvan S (1999) Çocukları Konu alan Haberlerde Etik Sorunlar, İletişim Ortamlarında Çocuk Birey Sempozyumu Nisan 1999, Eskişehir. İrvan S (2003) Medya ve Etik, Medya, Sevda Alankuş (ed), Etik ve Hukuk, IPS İletişim Vakfı Yayınları, İstanbul. JaCoby A (2005) The Newspaper Ombudsman: A Personal Memoir Of The Early Days, Kapoor S and Smith R (1979) The Newspaper Ombudsman-A Progress Report, Journalism Quarterly, 56,

14 Gazete Haberlerinde Etik Standartların Yükseltilmesinde... (5-17) Lubrano G (2000) İşim Özem Elçilik, Milliyet Gazetesi, 7 Ağustos, s.20. Lubrano G (2005) The Organization of News Ombudsmen, newsombudsmen. org/lubrano11.html McKinzie B W (1994) How Papers With and Without Ombudsmen Resolve Disputes, Newspaper Research Journal, 15, Meyers C (2001) Creating an Effective Newspaper Ombudsman Program. Journal of Mass Media Ethics, 15, Nauman AC (2005) News Ombudsmenship: Its History and Rationale, news ombudsmen.org/nauman2.html Nelson D R and Starck K (1974) The Newspaper Ombudsman as Viewed By The Rest of The Staf, Journalism Quarterly, 51, Pritchard D (1993) The Impact of Newspaper Ombudsmen on Journalists Attitudes, Journalism Quarterly, 70, Starck K and Eisele J (1999) Newspaper Ombudsmanship As Viewed By Ombudsmen And Their Editors, Newspaper Research Journal, 20, Wilson S L, Babcock W A ve Pribek J (1997) Newspaper Ombudsmen s Reactions To Use of Anonymous Sources, Newspaper Research Journal, 18, X. Yerel Medya Eğitim Semineri (2004) Açılış Konuşması: Türkiye de Yerel Medya, X. Yerel Medya Eğitim Semineri, Şubat 2004, Kayseri. 17

15 ESKİŞEHİR BASINI NEDEN TİRAJ KAZANIYOR? Erkan Yüksel * ÖZET Yaygın gazetelerin satış rakamlarında yıllardır önemli bir hareketlilik dikkati çekmezken, Eskişehir basınında son iki yıldır neredeyse hem yayınlanan gazete sayısı hem de gazetelerin toplam satış rakamı ikiye katlanmıştır. Bu çalışmada söz konusu değişimin nedenleri gazetecilerle ve gazete yöneticileri ile yapılan görüşmelere dayalı olarak sistematik bir biçimde açıklanmaya çalışılmaktadır. Çalışmada bu nedenler gazete okurlarından ve dış unsurlardan kaynaklanan nedenler, gazete içeriklerinden kaynaklanan nedenler ve yönetim anlayışından kaynaklanan nedenler şeklinde üç ayrı başlıkta açıklanmıştır. Genel olarak gazeteciler arasında tiraj artışının nedenleri konusunda genel bir uzlaşma bulunmazken, kimi konularda görüş ayrılıkları dikkati çekmektedir. Özellikle Eskişehirliler in ilgi ya da merak düzeyinin artması, Eskişehir in gündeminin farklılaşması, İstanbul gazetelerinin Eskişehir e ilgisiz kalması gibi yerel gazeteler dışında gelişen kimi unsurlarla birlikte, gazete içeriklerindeki değişimin de önemli bir rolünün olduğu anlaşılmaktadır. Anahtar sözcükler: Basın, yerel basın, tiraj, gazetecilik. WHY ESKISEHIR DAILIES GET CIRCULATION? ABSTRACT While there is not an important movement in the daily circulation of the national dailies for many years, approximately the number of the daily printed newspapers and the total circulation of the dailies in Eskişehir have been nearly doubled in two years. This study tries to systematically explain the reasons of this development in Eskişehir press depending on the interviews with the journalists and the administrators. These reasons are identified in three different titles in this study, which are the reasons sourced by the readers and the external components, the reasons sourced by the newspaper content, the reasons sourced by the perceptiveness of the administrators. There is no agreement between the ideas about the circulation increase in general. But especially the reasons, which develops outside of the local newspapers, such as increase in the interest or curiosity level of people, the differentiation on the agenda of Eskisehir, the uninterestedness of Istanbul newspapers and the change in the newspaper contents seem to have important role on the circulation increase. Keywords: Press, local press, circulation, journalism. GİRİŞ Gazetecilikte önemli sorunlardan birisi ve belki de en başta gelenlerden birisi tiraj artışının sağlanamamasıdır. Ülke nüfusu her geçen yıl artarken, ülke geneline dağıtımı yapılan yaygın gazetelerin toplam tiraj rakamı önemli bir değişiklik göstermemektedir. Ancak son yıllarda Eskişehir de yerel basının giderek tirajını artırması dikkati çeken bir unsur olarak ortaya çıkmaktadır. Bu tiraj artışının nedenlerinin belirlenmesi, neredeyse kronikleşmiş olan tiraj sorununun çözümü açısından büyük önem taşımaktadır. Son iki yıldır Eskişehir de yayınlanan gazetelerin sayısı ve bu gazetelerin toplam tirajı neredeyse ikiye katlanmıştır. Önceki yıllarla karşılaştırıldığında değeri daha da iyi anlaşılabilen bu değişimin nedenlerinin tanımlanması, bu çalışmanın en temel hareket noktasını oluşturmaktadır. Türkiye de yaygın gazetelerin tirajlarında uzun yıllardır önemli bir değişiklik meydana gelmediği tiraj rakamlarına bakarak ifade edilebilmektedir. Hatta bu durum gazete okurunun, gazeteye küstüğü şeklinde de yorumlanmaktadır (Kocabaşoğlu 1997: 44). Rakamlar, gazete okuma alışkanlığının gerilediğini ortaya koy- * Doç. Dr., Anadolu Üniversitesi leti im Bilimleri Fakültesi

16 Eskişehir Basını Neden Traj Kazanıyor? (18-29) maktadır. Örneğin 1000 kişiye düşen gazete sayısı 1970 lerde 54.5 iken, bu oran 10 aşağı, 10 yukarı şekilde yıllar içerisinde dalgalanmış ancak bu ortalama seviyeyi pek de aşamamıştır (Tutar 1993:35). Daha güncel bir örnek olarak bir hesaplamada bulunulacak olursa örneğin, 2004 yılı tahminine göre, yıl ortası ülke nüfusunun 72 milyon 3 olduğu ve gazete tirajları toplamının da 2004 yıl ortası rakamlarıyla 4 milyon 652 bin olduğu kabul edilirse, 1000 kişiye düşen gazete oranı 64,6 olarak belirlenmektedir (1). Dolayısıyla 1970 lerden bugüne ülkemizde gazete tirajlarında önemli bir artışın görüldüğü söylenememektedir. Yaygın gazeteler gibi yerel gazetelerin önemli sorunlarından birisi de tiraj meselesinde düğümlenmektedir. Ülkede yayınlanan 850 nin üzerindeki yerel gazeteye ait geçerli ve güvenilir rakamlara ulaşmak, yaygın gazetelerinin tiraj rakamlarına ulaşmaktan daha zordur. Gazetecilerin beyanına dayalı olarak toplanan veriler, gazetecilerin kendi ifadesiyle abartılı rakamlardır (Kutlu 2005). Ancak son yıllarda Eskişehir de yayınlanmakta olan gazetelerin sayısı ikiye katlanmış ve gazete tirajlarında da önemli artışlar meydana gelmiştir. Eskişehirli gazetecilerin tamamı gazete sayısındaki artışla beraber, gazete tirajlarında da neredeyse iki kata yakın artış olduğunu ifade etmektedirler. Ülkemizde gazete tirajlarının Eskişehir deki gibi iki yılda iki kata yakın seviyede artışı gibi basında tiraj artışının nedenlerine ilişkin daha önce yapılmış akademik bir çalışma bulunmamaktadır. Genel olarak tiraj artışının nedenleri konusunda Eskişehir basınında gazeteci ya da gazete yöneticilerinin görüşleri de belirli noktalarda odaklanmak yerine oldukça dağınık bir yapı sergilemekte ve hatta kimi açılardan birbiri ile tamamen karşıt görüşler içermektedir. Sonuç olarak bu çalışmada, Eskişehir basınındaki tiraj artışının nedenleri gazeteci ve gazete yöneticileri ile yapılan görüşmelere dayalı olarak gazetecilerin görüşleri bağlamında ele alınmıştır. Eş deyişle araştırma, bireysel görüşme (Karasar 1994: ) tekniğine dayalı olarak gerçekleştirilmiştir. Elde edilen görüşler sistematik bir çerçevede tanımlanmıştır (3). Yerel Basın ve Eskişehir Basını 5187 sayılı Basın Kanunu na göre yerel basın olgusu, yerel ve bölgesel süreli yayınlar bağlamında konu edilmektedir. Bu kavramlarla, tek bir yerleşim yerinde ya da en az üç komşu ilde ya da en az bir coğrafi bölgede yayınlanan yayınlar ifade edilmektedir. Bunlar dışında her coğrafi bölgede en az bir ilde yayınlanan ve ülkenin en az yüzde 70 ine dağıtılan yayınlar ise yaygın süreli yayınlar biçiminde tanımlanmaktadır. Bu yapısı ile ele alındığında Eskişehir de yayınlanan gazeteler Eskişehir yerel basınını oluşturmaktadır. Yerel gazetelerin yaygın gazetelerden en ö- nemli farklılığı, gazetenin dağıtım bölgesinden kaynaklanmaktadır. Yaygın gazeteler olayları ülke ve dünya bazında ele alırken, yerel gazeteler kasaba ya da kentlerinde gerçekleşen olaylarla ilgilenmekte, haber metinlerinde de bu sınırlı hedef kitleye seslenmektedir. Dolayısıyla yaygın gazetelerde, Eskişehir halkını ilgilendiren bir konu haber olamamakta ya da bir kaç satırlık metinle geçiştirilmekte iken, bu konu yerel gazetelerde geniş bir biçimde ele alınmaktadır. Buna karşın yerel gazeteler ise, ülkeyi ve dünyayı ilgilendiren konulara daha az yer ayırmaktadır. Girgin in ifadesine göre (1997:61-62) Türkiye de 876 yerel gazetenin 407 si illerde ve 469 u ilçelerde yayınlanmaktadır. Bunların 588 inin tirajı binden azdır. 10 binin üzerinde tiraja sahip dört gazetenin ikisi de Bursa da yayınlanmaktadır. Bu gazetelerin 330 u günlük, 319 u ise haftalıktır. 342 si bir aile şirketi tarafından yönetilmektedir. 247 si elle, 342 si makineyle ve 274 ü bilgisayarla dizilmektedir. 146 yerel gazete yalnızca bir kişi tarafından ve 227 gazete de iki kişi tarafından hazırlanmaktadır. Bu sonuçlara göre Girgin, yerel gazeteleri iki ayrı gruba ayırmaktadır: Bunlardan ilki her tür koşulda gazetecilik yapmaya çalışan idealistler ve diğeri ise resmi ilan gelirlerinden yararlanmak isteyen matbaacılar. Tarihsel gelişim açısından bakıldığında yerel basının öncüsü konumundaki ilk gazeteler, Osmanlı döneminde yayınlanan vilayet gazeteleri olarak gösterilebilmektedir (Girgin 1997:17-19). Yerel gazetelerin Osmanlı döneminde özellikle ikinci Meşrutiyet in ilanından 19

17 Selçuk İletişim, 4, 2, 2006 sonra önemli oranda artışı dikkati çekmiştir. Kurtuluş Savaşı nın öncü gazetesi ise, Mustafa Kemal in 14 Eylül 1919 da Sivas ta çıkarttığı İrade-i Milliye gazetesidir. Sivas Kongresi nin zabıtları ve Mustafa Kemal in bildirileri bu gazetede yayınlanmıştır. Mustafa Kemal daha sonra Ankara da Anadolu nun Sesi ve Hakimiyet-i Milliye gazetelerinin yayınlanmasını sağlamıştır. Kurtuluş Savaşı boyunca Anadolu da yayınlanan gazeteler arasında savaşa öncülük eden, destek verenlerin yanında karşı çıkan yayınlar da olmuştur. Cumhuriyet in ilk yıllarında da Anadolu gazeteleri, siyasi konulara İstanbul gazetelerinden daha çok yer vermiştir (Girgin 1997:29). Çok partili siyasal yaşam yerel basının gelişiminde etkili olmuş ancak daha sonraki yıllarda İstanbul gazetelerinin hakimiyeti giderek perçinlenmeye başlamıştır. (Topuz 2003, Yüksel 1999, İnuğur 1993, İnuğur 1992, Koloğlu 1992, Girgin, 1997, Bodur 1997:43-44, Baraz 1988, Baraz 1989). Ülkemizde yakın zamana ait doğrudan yerel basın tarihini konu alan Girgin in (1997) yüksek lisans tezi dışında bir çalışma bulunmamakla birlikte, basın tarihi konulu çalışmalarda ya da yerel basın üzerine yazılmış kimi eserlerde bu konuya değinmelerde bulunulduğu dikkati çekmektedir (2). Girgin in yorumuyla Osmanlı ve Türk basın tarihi, özgür yayın girişimleriyle bunu engellemek için konulan sınırlamalar ve yasaklamalar manzumesidir (1997:III). Günümüzde yerel basının en başta ekonomik sorunlarla boğuştuğu ve ayakta kalma mücadelesi verdiği dile getirilmektedir. Sorunların konu edildiği ortamlarda en çok haber içeriklerine yönelik etik sorunlar, çalışanların sorunları, ekonomik ve eko-politik sorunlar ve hukuksal sorunlar konuşulmaktadır (Demiray ve ark. 2000: ). Dolayısıyla yerel basının önemli sorunlarından birisi de okur kazanamamak şeklinde özetlenebilmektedir. Ülke genelinde yerel basının okur kazanamadığı ya da gazetecilerin deyimi ile kan kaybettiği dile getirilse de, Eskişehir basınında bunun tersi bir durumla karşılaşılmaktadır. Eskişehir basınında son bir kaç yıldır, hem yayınlanan gazete sayısı anlamında, hem de gazetelerin okuyucu sayısı anlamında sıradışı bir durum ortaya çıkmıştır li yıllarda 13 günlük gazetenin yayınlandığı Eskişehir de bu sayı 1988 e gelindiğinde 4 e düşmüştür (Baraz 1988:4). Ardından kimi yeni gazete denemeleri olmuşsa da bunlar uzun ömürlü olamamıştır. Günümüzde daha önce yayınlanan Sakarya, İstikbal, Milli İrade ve Son Haber gazetelerine ek olarak, yeni yayınlanmaya başlayan İki Eylül, Ak Haber, Yeniden Kurtuluş ve Eskişehir Anadolu gazeteleri ile birlikte bu sayı 8 e çıkmıştır. Yerel gazetelerden Yeniden Kurtuluş ve Akhaber dışındakiler dört renkli yayınlanmaktadır. Eskişehir Anadolu gazetesi 10, diğerleri 25 Yeni Kuruşa satılmaktadır. Normal gazete boyutlarında basılan Sakarya ve İstikbal ortalama sayfa, İki Eylül ve Milli İrade sayfa, Eskişehir Anadolu 12 sayfa, Son Haber 8-10 sayfa, Yeniden Kurtuluş 6-8 sayfa, tabloid boyda basılan Ak haber gazetesi de 16 sayfa şeklinde yayınlanmaktadır. Sakarya, İstikbal, Eskişehir Anadolu gazetelerinin baskı sayıları bir kaç binli rakamlarla ifade edilirken, diğerlerinin baskı sayısının daha az olduğu belirtilmektedir. Genel anlamda ise son birkaç yıl içerisinde Eskişehir basınının iki kata yakın tiraj kazandığı kaydedilmektedir (Aşkun 2005, Kutlu 2005, Taşkın 2005, Hacıoğlu 2005). Eskişehir basının okuyucu kazanmasına ilişkin nedenleri değerlendirmek üzere gazetelerin sorumluları ile yapılan görüşmeler, birbirinden farklı nedenlere dikkat çekmektedir. Bu bağlamda belli başlıklar halinde söz konusu okur ilgisinin nedenleri tanımlanabilmektedir. 1. GAZETE OKURLARINDAN VE DIŞ UNSURLARDAN KAYNAKLANAN NEDENLER Gazetecilerin ya da gazete yöneticilerinin doğrudan etkisi dışında ortaya çıkan unsurları tek bir başlık altında toplamak mümkündür. 1.1 İlgi ya da merak düzeyinin artması Eskişehir in en çok satan yerel gazetesi, Sakarya nın Yayın Danışmanı Prof. Dr. İnal Cem Aşkun, gazete tirajlarında son yıllarda dikkati çeken artışı tanımlarken, şu anda Eskişehir de en fazla Posta gazetesi satılmakta, ikinci sırada da Sakarya gelmektedir. Sakarya nın satış rakamı da yaklaşık 5 binin üzerin- 20

18 Eskişehir Basını Neden Traj Kazanıyor? (18-29) de, 6 bine yaklaşmaktadır diye konuşmaktadır. Tiraj artışının nedenlerini en başta kamuoyunun yerel basına bakışının değişimine bağlayan Aşkun, başka unsurlara da dikkati çekmektedir. Şehir halkına sürekli, Burası İstanbul, Ankara, İzmir değil, burası Eskişehir. Burası da bir Büyükşehir. Burada da önemli olaylar oluyor diyoruz. Eskişehir in sorunlarını gündeme getiriyoruz. Halkı ilgilendiren konuları manşete taşıyoruz. diyen Aşkun, dolayısıyla kamuoyunda yerel olaylara yönelik artan ilginin okuyucuyu gazete satın almaya ittiğini belirtmektedir. Aşkun a göre gazete tirajlarındaki artışın en önemli nedeni kamuoyundaki bu ilgi değişiminden kaynaklanmaktadır. İstikbal gazetesi Yazıişleri Müdürü Murat Taşkın ise, son iki yıl içinde gazete tirajlarının iki kata yakın arttığını belirterek, şu anda 4000 baskı yapıyoruz ve yalnızca 50 iade alıyoruz diye konuşmaktadır. Taşkın, tiraj artışının en önemli nedeni olarak şu görüşleri dile getirmektedir: Eskişehirliler artık benim şehrimde neler oluyor? diye merak etmeye ve onun için yerel gazete satın almaya başladılar. Tiraj artışının kökenine bakıldığında bu olgunun son iki ya da iki buçuk yıllık bir gelişme olduğunu söylemek mümkün. Daha öncesine dayanan bir gelişme değil yani. İnsanlar 10 Yeni Kuruş a yaygın gazeteleri okuyabiliyorlar. Televizyon kanallarında da ülkeye ve dünyaya ilişkin tüm gelişmeleri izlemek mümkün. Ancak Eskişehir de neler olduğunu merak edenlerin yararlanabileceği en önemli kaynak yerel gazeteler. Tiraj artışı da büyük ölçüde yerel olaylara olan merakın artmasına bağlı. Gazeteler bu nedenle artık daha fazla satılıyor. Sakarya gazetesi Reklam Müdürü Hüseyin Akyıldız da güncel olayların tiraj artırıcı etkisine dikkat çekmektedir. Güncel haber önem kazandı. Çok önemli olaylar olduğunda gazetenin satışı artıyor diyen Akyıldız, birinci sayfada ya da manşette yer alan haberin içeriğine göre tiraj rakamının değiştiğini ifade etmektedir. Milli İrade gazetesi Yazıişleri Müdürü Suat Topateş ise gazete tirajlarında bir kıpırdanma yaşandığını; ancak oranların söylenildiği şekilde artmadığını kaydetmektedir. Topateş, halkın güncel olaylara ilgisinin artması özellikle son bir yılda tirajlarda bir kıpırdanma yarattı diye konuşmaktadır. 1.2 Eskişehir in gündeminin farklılaşması Yerel olaylara ilginin arttığını dile getiren Eskişehir Anadolu gazetesi Yazıişleri Müdürü Hakkı Kutlu ise bir başka unsur olarak Eskişehir in siyasal ortamına ve değişen gündemine dikkat çekmektedir. Ülkenin siyasal ortamı ve gündemi ile Eskişehir in siyasal ortamı ve gündeminin giderek farklılaştığını belirten Kutlu, Vatandaş, bizim görmediğimiz bir şeyler oluyor Eskişehir de diye düşünmeye başladıkça yerel gazeteler satılmaya başladı. Büyükşehir Belediyesi nin çalışmaları yaygın gazete ve televizyonlara haber ve yazı konusu olunca, insanlar olup bitenleri merak etmeye başladılar. Yerel gazeteleri de satın almaya, aramaya başladılar. demektedir. Aşkun da bu konuda Büyükşehir Belediye Başkanı Yılmaz Büyükerşen olmasaydı, belki de bu tiraj artışı olmazdı diye gündemin farklılaşma nedenine değinmekte ve şunları dile getirmektedir: Belediyenin faaliyetleri suya sabuna dokunmaya, insanları rahatsız etmeye başlayınca, insanlar, şehirde neler olup bittiğini anlamaya, şikayetlerini yerel gazeteler aracılığıyla dile getirmeye başladılar. İstanbul gazeteleri Belediye nin başarılı icraatlarını haber yaparken, yerel basın halkın şikayetlerini dile getirmeye başladı. İnsanlar Eskişehir de ne olup bittiğini yerel gazetelerden öğrenir oldu. Her geçen gün de halkın şikayetleri arttı. Telefonla, faksla, mektupla yerel gazetelere akın ettiler. Gazete binamız şikayete gelen vatandaşlarla dolup taşmaya başladı. Eskişehir kamuoyunun şehrin değişen gündemine ilgisiz kalmadığının en güzel örneği olarak ulaşım sorununu dile getiren Aşkun, Tramvay bunun en güzel örneğidir. Ulaşım sorununu sürekli yazdık. Tramvay konusunu sürekli haber yaptık. Eskişehirli, şehirleri ile ilgilenme zorunluluğunu hissetti. Şehirde bir şeyler değişmeye başladı. Bu nedenle de yerel haberlere ilgi arttı. diye konuşmaktadır. Hükümet politikaları çerçevesinde yerel yönetimlere verilen ağırlığın arttığını dile getiren Aşkun, Yerel basın halkın tek imkanı haline 21

19 Selçuk İletişim, 4, 2, 2006 geldi. Uygulamaların öğrenildiği, tartışıldığı tek yer yerel gazeteler oldu demektedir. 1.3 Sivil toplum örgütlerinin etkisi Şehirdeki gelişme ve hareketliliğe paralel olarak sivil toplum örgütlerinin de harekete geçtiği ve haber teklifçiliği anlamında önemli bir baskı unsuru haline geldiği bir başka unsur olarak dile getirilmektedir. Aşkun bu durumu şöyle ifade etmektedir: Eskişehir de bağımsız kuruluşlar, odalar, dernekler, sendikalar canlanmaya başladı. Gündeme gelmek için yerel gazetelerle daha fazla iletişime geçme ihtiyacı duydular. Kamuoyu baskısının önemini anladılar. Bunda da yerel basının önemini kavradılar. Daha fazla toplantı yapmaya, açıklamada bulunmaya başladılar. Bu da tirajı artıran bir başka unsur oldu. 1.4 İstanbul gazetelerinin Eskişehir e ilgisiz kalması Şehirde yaşanan olaylara insanların ilgisi artarken, İstanbul gazetelerinin bunlara duyarsız kalması yerel gazetelerin okunurluğunu artıran bir başka unsur olarak ifade edilmektedir. İki Eylül gazetesi Yazıişleri Müdürü Can Hacıoğlu, yerel basındaki tiraj artışında birinci derecede İstanbul gazetelerinde Eskişehir haberlerinin yayınlanmamasının etkili olduğunu savunmaktadır. Aynı şekilde Kutlu da İstanbul gazetelerinin Eskişehir e ilgisiz kalmasını önemli bir unsur olarak vurgulamaktadır. Kutlu, yerel gazete okurlarının İstanbul gazetelerine tepkili olduğunu da ileri sürmektedir. Yerel kamuoyunda İstanbul baskısını ortadan kaldırmaya çalışıyoruz diye yayın politikasını açıklayan Aşkun, İstanbulluların da kendi kentlerine yönelik yerel gazetelere ihtiyaç duyduklarını ve bunun arayışı içerisinde olduklarını dile getirmektedir. Aşkun, Büyük gazeteler, büyük projeler peşindeler. Kentle, kent insanı ile meşgul değiller. Ancak yerel gazeteler kendi kentleri ve kendi kentlerinin insanları ile ilgileniyor. Bunun için de tiraj alıyor. diye konuşmaktadır. Aynı nedene dikkati çeken Sakarya gazetesi Spor müdürü Engin Bayrı ise, Vatandaş artık uyandı. İstanbul basınını, İstanbul haberlerini istemiyor. Kendi haberlerini okumak istiyor diye, benzer yöndeki görüşlerini ifade etmektedir. 1.5 Kültürel seviyenin artması Bir başka unsur olarak Eskişehirlilerin kültürel seviyesinin arttığını savunan Sakarya gazetesi Yazıişleri Müdürü Hakkı Sağlam, kentin kültür seviyesindeki değişime bağlı olarak yerel gazetelerin tiraj kazandığını ileri sürmektedir. Aşkun ise bu görüşe katılmadığını belirtmekte ve şöyle demektedir: Eskişehir öteden beri, Anadolu nun kültür seviyesi yüksek bir kenttir. Aydını bol bir kenttir. Böyle bir kültürel seviye artışını neden olarak göstermek doğru olmaz. Bence diğer nedenler daha önemlidir. Kültürel seviyenin artması o kadar sözü edilebilecek bir neden değildir. 1.6 Hızlı nüfus hareketinin etkisi Eskişehir de yaşanan nüfus hareketlerine işaret eden Aşkun, Eskişehir de hızlı bir nüfus değişimi yaşanmaya başladı. Şehir göç alıp, göç vermeye başladı. Eskişehir e gelen insanlar da yerel gazetelere yöneldi. Yeni okurlar geldi. sözleriyle bir başka unsura vurguda bulunmaktadır. 1.7 Üniversite kenti olmanın etkisi Eskişehir de iki ayrı üniversitenin, eş deyişle Anadolu ve Osmangazi Üniversitelerinin var olması da Eskişehir kamuoyunu hareketlendiren bir unsur olarak tanımlanmaktadır. Aşkun bu konuda şunları söylemektedir: İki üniversite arasındaki mücadele, düzenlenen pek çok etkinlik, şehri ilgilendiren bir çok konunun gündemine gelmesine neden oluyor. Örneğin deprem, imar planı, porsuk çayı, tramvay gibi bir çok konuda üniversiteden açıklamalar yapılıyor. Üniversiteden şehre yönelen mesajların taşıyıcısı da yerel gazeteler oluyor. Üniversite hocaları şehrin sorunları ile ilgilenmeye başladıkça, yerel gazeteler de bu konulara kamuoyunun dikkatini çekiyor. Öğrenciler de faaliyetlerini, eylemlerini yerel gazetelerde görüyorlar. İstanbul basını bunlara yer vermiyor. 1.8 Okur profilindeki değişim Kültürel seviye ile ilişkili görülebilecek bir başka unsur olarak Kutlu, Eskişehir basınındaki okur profilinin değişimine dikkati çekmektedir. Artık yerel gazeteler bayilerden satın 22

20 Eskişehir Basını Neden Traj Kazanıyor? (18-29) alınmaya başlandı. diyen Kutlu, abonelik sisteminden çok bayii satışlarının artmasının gazetelere olan talebin en önemli göstergesi olduğunu dile getirmektedir. Kutlu, Eskiden işyerleri ve kahvehanelerde okunan yerel gazeteler artık evlere girmeye başladı. Bu çok önemli bir gelişme. Okur profilinde de ciddi anlamda bir değişiklik söz konusu. diye konuşmaktadır. Aşkun da artık yerel gazetelerin evde okunmaya başlandığını dile getirmektedir. Sonuç olarak yukarıda sıralanan unsurlar gazetecilerin ya da gazete yönetiminin doğrudan etkisi dışında gelişen unsurlar biçiminde bir araya getirilebilmektedir. Bunun dışında bir de gazetecilerin üzerinde emek verdiği, yayın içeriklerine yönelik kimi unsurlardan söz etmek gereklidir. 2. GAZETE İÇERİKLERİNDEN KAYNAKLANAN NEDENLER Tiraj artışını yayın içeriklerinden kaynaklanan nedenlere bağlayan görüşler ise şöyle sıralanmaktadır: 2.1 Gazetecilik anlayışındaki değişim Yayın içeriklerindeki değişim konusunda öncelikle Kutlu, standart yerel gazetecilik anlayışının değişiminden söz etmekte ve şunları söylemektedir: Gazetecilik anlayışında önemli bir değişim yaşandı. Geçtiğimiz yıl, Anadolu gazetesi olarak bizim yayın hayatına farklı bir anlayışla başlamamız, yeni okurların gazete ile buluşmasına neden oldu. Basına kalite geldi. Yerel gazete okumayanlar, yerel gazete satın almaya başladı. Sadece bizim gazeteyi değil, diğer gazeteleri de merak etmeye başladılar. Diğer gazeteler de tiraj kazandı. Sorumlu, bilinçli ve doğru habercilik anlayışı yerel gazetelere tiraj kazandırdı. Gazetecilerin mesleğe ve haberciliğe bakış açıları değişti yılında yayınlanmaya başlayan Yeniden Kurtuluş gazetesinin Yazıişleri Müdürü Mehmet Göktekin de gazetecilik anlayışındaki değişimi vurgulamakta ve değişimin kabuğu henüz kırılmadı diye eklemektedir. Halkın istediği yönde gazete yapılmaya başlandığını ifade eden Göktekin, Bunda İletişim Fakültesi mezunu arkadaşların da yerel gazetelerde çalışmaya başlaması etkili oldu. Şu anda önceki yıllara göre fakülte mezunu gazeteci sayısında ciddi bir artış var. Bu arkadaşların da biraz etkisiyle; artık daha fazla muhalefet yapan, denetim anlayışının benimsendiği, sorgulama alışkanlığının kazanıldığı bir habercilik tarzı gelişmeye başladı. demektedir. 2.2 Eskişehirspor etkisi İki Eylül gazetesi spor muhabiri Ali İhsan Sarıçoban ise, gazetelerin tiraj artışlarındaki en önemli nedenin Eskişehirspor olduğunu savunmaktadır. Sarıçoban, Tiraj artışlarının yüzde 60 ını Eskişehirspor ile açıklamak mümkündür diyerek şunları söylemektedir: İstanbul gazetelerinde Eskişehirspor haberlerine neredeyse hiç yer verilmemekte, bu durum da Eskişehir gazetelerine olan ilgiyi artırmaktadır. Yerel gazeteler Eskişehir i yalnız Eskişehir de oynanan karşılaşmalarda değil, deplasmandaki karşılaştırmalarıyla da haber yapmakta, takımla ilgili tüm gelişmeleri okuyucuya aktarmaktadır. Eskişehirspor meraklıları da takımları ile ilgili haberleri birinci elden Eskişehir gazetelerinden almaktadır. Aslında Eskişehirspor un ligden düşmesinin de yerel gazetelerin tiraj artışında etkili olduğunu söylemek mümkündür. Takım küme düşünce İstanbul gazetelerinde haber yayınlanmaz olmuş, bu durumda da yerel gazeteler tiraj kazanmıştır. Sağlam ise, Sarıçoban ın iddialı görüşlerinin aksini savunmaktadır. Sağlam, Hayır. Bu doğru değil. Şu anda Eskişehirspor süper lige çıksa, bizim gazete satışımız 1000 daha artar. Tiraj artışının Eskişehirspor kaynaklı olduğunu düşünmüyorum demektedir. Bayrı da Eskişehirspor dan bir şekilde haberi oluyor insanların. Süper ligde olsak İstanbul gazetelerinde daha çok haber çıkar. diye görüşlerini açıklamaktadır. Aynı şekilde Aşkun da Eskişehirspor süper lige çıkarsa tiraj büyük oranda artar diye görüş bildirmektedir. Eskişehirspor un şu anda halkın ilgisini eskisi gibi çekmediğini söyleyen Aşkun, Eskişehirspor taraftar kaybetti. Artık İstanbul takımlarının taraftarları şehirde taraftar dernekleri kurmaya çalışıyor. Eskişehirspor eskisi 23