Yabancı Doğrudan Yatırımları Artırmak İçin Teşvikler Gerekli ve/veya Yeterli Mi?

Transkript

1 Yabancı Doğrudan Yatırımları Artırmak İçin Teşvikler Gerekli ve/veya Yeterli Mi? Hasan Kaymak 1. Giriş Başlıktaki soru, özellikle gerekli mi kısmı itibariyle, sanki zaten cevabı bilinen bir konu imiş gibi görünse de, bu yazıda sorunun aslında o kadar da kolay cevaplandırılamayacağı düşüncesinden hareket edilmektedir. Alışageldiğimiz cevap, yaklaşık olarak; Elbette yabancı doğrudan yatırımların artırılması gereklidir, çünkü... şeklinde başlar ve bunun için de başta vergisel olmak üzere bazı teşvikler sağlanmalıdır... şekline benzer biçimlerde devam eder. Oysa bu tür açıklamalar, içerdikleri unsurların tümü itibariyle yeniden gözden geçirilmelerini zorunlu kılan tartışmalara konu olmaktadır. Bu tartışmaların bir boyutu doğrudan yabancı yatırımların ülkelerin kalkınması için çok faydalı olduğu kabulünden; bu yatırımların aslında net etkiler dikkate alındığında o kadar da faydalı olmadığı, hatta ulusal ekonomiler üzerinde bozucu, iç piyasa aktörleri açısından yıkıcı etkilere sahip olduğu iddiasına kadar uzanan düşünceleri kapsamaktadır. Tartışmaların diğer boyutu ise yabancı doğrudan yatırımları artırmak için kuvvetli teşvikler sağlanmasının gerekliliğinden; bu teşviklerin bazılarına göre hem gereksiz hem de zararlı olduğuna, bazılarına göre ise gerekli ama yetersiz olduğuna kadar değişen önermelerden oluşmaktadır. Bu makalede öncelikle dünyada yabancı doğrudan yatırımların genel durumu hakkında bilgi verilecek, ardından yabancı doğrudan yatırımların ulusal ekonomilere ne kadar faydalı olduğu sorusuna verilen yanıtlara değinilecektir. Bunlardan sonra ise, yabancı doğrudan yatırımları çekmek için uygulanan teşvikler, yabancı yatırımcıların yatırım kararlarını etkileyen Gelirler Kontrolörü, APK Kurulu Daire Başkan V. 74 Maliye Dergisi Sayı 149 Mayıs Aralık 2005

2 Hasan Kaymak unsurlar ile bu tedbirler ve teşviklerin ekonomik etkileri ve etkinlikleri üzerinde durulacaktır. 2. Genel Olarak Dünyada ve Türkiye de Yabancı Doğrudan Yatırımlar Yabancı doğrudan yatırımların genel durumu hakkında bir fikir edinebilmek için Birleşmiş Milletler Ticaret ve Kalkınma Konferansı nca (UNCTAD) yayımlanan ve son olarak 2004 yılını kapsayan ve dünyadaki yabancı doğrudan yatırım akımları ile ilgili en yeni verileri içeren 2005 Dünya Yatırım Raporu nda yer alan bilgileri kısaca özetlemek yararlı olacaktır. Söz konusu rapora göre 2001 yılında yüzde 41, 2002 yılında yüzde 13 ve 2004 yılında yüzde 12 azalan yabancı doğrudan yatırımlar 2004 yılında 2003 e göre yüzde 2.5 artış kaydetmiştir. Yatırım girişi miktarı ise 648 milyar dolar olmuştur. Bu artış ise yabancı yatırımlarda bir toparlanma işareti olarak yorumlanmaktadır. Yabancı doğrudan yatırım çıkışı ise daha yüksek bir artışla 2003 teki 617 milyar dolar seviyesinden 2004 te 730 milyar dolara çıkmıştır. Bu çalışmada yabancı doğrudan yatırım ifadesi sadece yabancı doğrudan yatırım girişi anlamında kullanılacaktır yılında en yüksek yabancı doğrudan yatırım girişi olan ülke 95.9 milyar dolar ile ABD oldu. ABD yi 78.4 milyar dolar ile İngiltere, 60.6 milyar dolar ile Çin ve 57 milyar dolar ile Lüksemburg takip etti. Birleşme ve satınalma şeklinde yatırımlarda üç yıllık düşüş sürecinden sonra yükseliş görülürken, komple yeni yatırımlardaki artış devam etti. Maliye Dergisi Sayı 149 Mayıs Aralık

3 Yabancı Doğrudan Yatırımları Artırmak İçin Teşvikler Gerekli Ve/Veya Yeterli Mi? 2004 yılında, AB nin 10 yeni üyesinin de dahil olduğu gelişmiş ülkelere yatırım girişi yüzde 14 lük bir düşüşle 380 milyar dolara geriledi. Üye ülkelerin tek tek performansı farklılık gösterse de, bir bütün olarak AB ye yabancı doğrudan yatırım girişi ise 216 milyar dolara düştü. Yeni üye 10 ülkede ise yabancı doğrudan yatırım girişi yüksek hızlı ekonomik büyüme, uygun maliyetli kalifiye işgücünün mevcudiyeti ve birliğe katılımın ardından yabancı doğrudan yatırımlarla ilgili düzenlemelerde belirsizliğin azalması nedeniyle arttı. Japonya ya yatırım 2003 e göre 2004 te yüzde 24 artışla 8 milyar dolara çıkarken diğer gelişmiş ülkelerden Yeni Zelanda, Norveç, İsrail ve İsviçre ye giriş azaldı. Gelişmekte olan ülkelere yatırım girişi ise yüzde 40 artışla 233 milyar dolara ulaştı. Böylece bu ülkelerin küresel yabancı doğrudan yatırımdan aldıkları pay yüzde 36 ya yükselmiş oldu. Gelişmekte olan ülkeler içinde en yüksek giriş alan ülkeler ise; Çin, Brezilya, Meksika ve Singapur. Az gelişmiş ülkelere yönelik yatırım girişi de artış gösterdi, artış oranı ise yüzde yılı için beklentiler de olumlu. Ekonomik büyümenin sağlamlaşması ve yaygınlaşması, kar artışının ve yeni Pazar arayışlarının sürmesi halinde artış hareketinin 2006 da da devam etmesi beklenebilir. Bu beklentileri kuvvetlendiren faktörler arasında şirketler üzerindeki rekabet baskısı, hizmetlerde kıyı ötesine kaymanın devam etmesi, serbestleşmenin sürmesi ve gelişmekte olan ülkelerdeki çok uluslu şirketlerin büyümesi sayılabilir. Yapısal zayıflıklar ile finansal ve kurumsal kırılganlıklarla birlikte bazı gelişmiş ülkelerde büyümenin yavaşlaması, yabancı doğrudan yatırımlar üzerinde olumsuz etki yaratabilecek faktörler olarak görülmektedir. YABANCI DOĞRUDAN YATIRIMLAR (milyon dolar) Dünya Gelişmiş Ülkeler ABD AB Gelişmekte Olan Ülkeler Orta-Doğu Avrupa ve BDT Çin Türkiye Kaynak: 76 Maliye Dergisi Sayı 149 Mayıs Aralık 2005

4 Hasan Kaymak UNCTAD ın çok uluslu şirketler, uzmanlar ve yatırım teşvik kuruluşları ile yaptığı anket sonuçları olumlu beklentilere işaret ederken, bunun bölgeler arasında farklılık arz edebileceğine yönelik düşünceleri de yansıtıyor. Yatırım girişinin artacağı beklentileri özellikle Asya ve Okyanusya için çok güçlü. Yabancı doğrudan yatırımın temel kaynağı gelişmiş ülkeler olmaya devam ederken, gelişmekte olan ülkelerden kaynaklanan yatırımlarda da artış gözlenmektedir. 1 Sektörel bazda ise doğal kaynaklara yönelik yatırımlarda artış bekleniyor. Ayrıca sınır ötesine taşınan hizmetlerle imalat sektörünün diğer önemli yatırım sektörleri olacağı tahmin ediliyor. Gelişmekte olan ülkelerin altyapı yatırımları için önemli miktarlarda finansmana ihtiyaç duymaları nedeniyle, bu alanlarda değişik yatırım türleri kullanmak suretiyle yabancı doğrudan yatırım çekme çabasına girişmelere de beklenmektedir. 2 Beklentilerin iyimserliği elbette YDY ler yönünden potansiyele sahip her ülkenin bu artışı yaşayacağı anlamına gelmiyor. Bu konunun UNCTAD tarafından geliştirilen iki ayrı endeks; Ülkeye Giren YDY Potansiyel Endeksi ile Ülkeye Giren YDY Performans Endeksi arasındaki farklılık ortaya konarak izahı mümkündür: - Ülkeye Giren YDY Performans Endeksi, ülkelerin küresel YDY toplamı içindeki payının ilgili ülkenin GSYİH sının küresel hasıla içindeki payına oranlanması şeklinde hesaplanır. Elde edilen rakamın 1 den fazla olması o ülkenin ekonomik büyüklüğüne oranla daha fazla YDY çektiğini gösterir. Rakamın 1 den küçük olması ise bunun tam tersini. Böylece ülkelerin ne ölçüde YDY girişi aldığı bu endeksle ölçülür. - Ülkeye Giren YDY Potansiyel Endeksi ise ülkeleri reel büyüme, kişi başına düşen milli gelir, toplam ihracat, enerji kullanımı, telefon hatları, cep telefonları sayısı, Ar-Ge harcamaları, zorunlu eğitimde öğrenci sayısı, ülke riski, doğal kaynaklar ihracatı, elektronik ve otomobil parça ve aksesuarlarının ihracatı, hizmet ihracatı ve dahili yabancı doğrudan yatırım stoğundan oluşan 12 değişken yönünden değerlendirerek onların ne kadar YDY çekebilecek özellikte olduğunu tespit etmeyi amaçlamaktadır. Buna göre, Performans Endeksi gerçekleşen yabancı doğrudan yatırım büyüklüğüne, Potansiyel Endeks ise gerçekleştirilebilecek yabancı doğrudan yatırım büyüklüğüne ilişkin bilgiler vermektedir. Her iki endeks sonuçlarının birleştirildiği YDY potansiyeli ve performansı matrisinde Türkiye 2003 yılı itibariyle düşük potansiyelli ve bunu dahi tam olarak gerçekleştirememiş ülkeler grubunda yer almaktadır. 140 ülkeyi kapsayan 1 UNCTAD, 2005, s.xx-xxiii, 3-8, 2 ibid, s.31 Maliye Dergisi Sayı 149 Mayıs Aralık

5 Yabancı Doğrudan Yatırımları Artırmak İçin Teşvikler Gerekli Ve/Veya Yeterli Mi? Ülkeye Giren YDY Performans Endeksi nde Türkiye, döneminde 69 uncu sırada iken döneminde 111 inci sırada yer almıştır. Potansiyel endeksinde ise, Türkiye döneminde 63 üncü sırada iken döneminde 72 nci sıraya gerilemiştir. 3 Türkiye'ye Yabancı Doğrudan Sermaye Girişi milyon dolar 3500, , , , , ,00 500,00 0, * Merkez Bankası verilerine göre 1991 den bu yılın Ağustos ayına kadar (Ağustos dahil) Türkiye ye yaklaşık 17.7 milyar dolar doğrudan yabancı sermaye girişi (diğer sermaye ve gayrimenkul alımı hariç) olmuştur. 4 Türkiye'ye Yabancı Doğrudan Sermaye Girişi milyon dolar Yıl Sermaye Yıl * Toplam Sermaye *İlk sekiz ay. Kaynak: TCMB 3. Yabancı Doğrudan Yatırımların Olumlu ve Olumsuz Yönleri Yabancı doğrudan yatırımların teşvik edilmesinin gerekliliği üzerinde durmadan önce bu yatırımlardan ne gibi faydalar umulduğundan ya da beklenebileceğinden, diğer taraftan da ne gibi mahzurları olabileceğinden kısaca bahsetmekte fayda bulunmaktadır. 3 ibid, s.25,275 4 TCMB 78 Maliye Dergisi Sayı 149 Mayıs Aralık 2005

6 Hasan Kaymak a. Yabancı Doğrudan Yatırımların Faydaları Her ne kadar üzerinde görüşbirliğine varılmamış ise de, yabancı doğrudan yatırımların büyüme ve kalkınma hedeflerini gerçekleştirmek isteyen ülke ekonomilerine faydaları konusunda birbiri ile kısmen ya da tamamen örtüşen ya da birbirini tamamlayan birçok görüş ifade edilmektedir. Yabancı doğrudan yatırımlar, bazı çalışmalara göre, verimlilik ve hizmetlerin kapsamı yönünden büyük oranda olumlu etkiye sahiptir. Rekabetin şiddetli olduğu sektörlerde bu olumlu etki daha da belirgindir. McKinsey Global Institute un Hindistan la ilgili 2001 tarihli bir çalışmasına göre otomotiv sektöründe YDY sınırlamalarının kaldırılması ile oluşan rekabet ve yatırım ortamında verimlilik iki kattan fazla artmış, bu da üretimde aynı oranda artışa yol açmıştır. Bu artışlar istihdamda da daha az bir oranda olsa da yükseliş getirmiştir. 5 Yabancı doğrudan yatırımların, bir başka görüşe göre ise, en büyük faydası ülke halkının hayat standardını yükseltmesidir. Bu ise düşen fiyatlar, daha kaliteli mallar ve ürün ve hizmetler arasında seçim yapabilme imkanı ile olmaktadır. Sektörde ve tedarikçilerde artan verimlilik ve üretim milli gelirin artmasına dolaylı olarak katkıda bulunur. İstihdam yönünden ise bu yatırımların etkisi ya tarafsız ya da olumlu olmuştur. 6 Yabancı yatırımcılar yerel firmaları gerek rekabetin etkisiyle zorlayarak, gerekse birlikte çalıştıklarına transfer etmek ve gerekli teknik bilgileri vermek suretiyle yeni teknolojiyi kullanmaya ve yeni işletme tekniklerini uygulamaya zorlar. Bu da verimlilikte ve üretimde artış getirir. 7 Verimlilikte ve üretimde artış sonucunu Kanada ile ilgili olarak Industry Canada tarafından yayımlanan bir çalışma da teyit ediyor. Çalışmada, Kanada içinde yabancı doğrudan yatırımların artmasının üretim maliyetlerini düşürerek verimliliği artırdığı sonucuna varılmıştır. 8 YDY'ların en önemli faydalarından biri olarak taşma etkisi (spillover effect) bir başka ifadeyle pozitif dışsallıklar ileri sürülmektedir. Buna göre, yatırım için gelen çokuluslu şirketler; Yeni teknolojiler getirerek ve daha sonra yerel firmalarda çalışacabilecek yerel çalışanları eğiterek ülkenin yeni teknik bilgiler edinmesine katkıda bulunurlar. Arz darboğazını ortadan kaldırarak ülke ekonomisinde etkinliğin artırılmasına katkıda bulunurlar. 5 Palmade, et al, s. 2 6 McKinsey&Company, s Lim, s..3 8 Industry Canada Research Publications Program, s.23 Maliye Dergisi Sayı 149 Mayıs Aralık

7 Yabancı Doğrudan Yatırımları Artırmak İçin Teşvikler Gerekli Ve/Veya Yeterli Mi? Stok ve kalite kontrolü ve yerel tedarikçilerin ve dağıtım kanallarının standardizasyonu için gerekli teknikleri ülkeye transfer ederler. Tekellerin piyasa hakimiyetini kırarlar. 9 Bu yatırımlar, ayrıca, iki yönden daha avantajlı bir seçenek sunmaktadırlar: Birincisi, yabancı kreditörlerin ve portföy yatırımcılarının aksine yabancı doğrudan yatırımcılar yatırım yaptığı ülkede daha istikrarlı ve uzun vadeli bir yaklaşım içindedirler. Dolayısıyla, kriz zamanında bu yatırımcıları ülkede tutmak daha kolaydır. İkincisi ise, dış borçlar daha çok tüketimi finanse ederken yabancı doğrudan yatırımlar daha verimli olmaktadırlar. 10 b. Yabancı Doğrudan Yatırım İçin Uluslararası Rekabetin Sonuçları Son yirmi yılda artan hızla daha çok ülkenin açık ekonomiye geçmesi ve piyasaya dayalı politikalar uygulamaya başlaması ile yabancı doğrudan yatırım çekmek amacıyla içine girilen rekabet şiddetini her geçen gün artırıyor. Sermayenin daha da akışkan hale gelmesine yol açan küreselleşmenin getirdiği yabancı sermayeye daha kolay erişim imkanı ve yatırımcıların ülkeleri birbiri ile çarpıştırır duruma gelmeleri de bu süreci adeta körüklemektedir. Bu rekabetin gerek küresel ekonomiye, gerekse tek tek ülkelerin ekonomilerine etkisi konusunda farklı yaklaşımlar mevcuttur. Bu rekabete Pozitif-toplam oyun olarak bakanlar, rekabetin yatırımcılar, hedef ülkeler ve toplumlar için net faydalar ürettiğini öne sürmektedirler. Bu görüşe göre, yatırımcıların mali ya da finansal teşviklerden ziyade yatırım yapacakları ülkelerin siyasi ve makroekonomik istikrar, piyasa erişimi ve uzun dönem büyüme potansiyeli, kalifiye işgücü ve gerekli altyapının mevcudiyeti şeklinde sıralanabilecek temel unsurlarına (fundamentals) önem verdiğinin farkında olan hükümetler beşeri sermaye ve altyapı imkanlarını geliştirmeye ve siyasi ve makroekonomik istikrarı sağlamaya gayret edecektir. Böylece kamu yararı üretecek şekilde eğitim ve benzeri alanlarda beşeri sermayeye yönelik yatırımlar yapılacaktır. Bu yatırımlarla da işgücü ve sermaye verimliliği artacaktır. 11 Negatif-toplam oyun yaklaşımını benimseyenler ise bu rekabetin hükümetleri mahkumların ikilemi (prisoners dilemma) olarak nitelendirilebilecek bir çıkmaza soktuğu görüşündeler. Bu görüşe göre, her ne kadar yatırımcılar teşviklerden ziyade temel unsurlarına önem veriyorlarsa da, sıklıkla hedef ülke yönetimleri ile teşvik pazarlığına girmektedirler. Yani, hükümetler, artırma savaşlarına girmekten kaçınmanın kollektif olarak kendi yararlarına olduğunu bilmelerine rağmen, tek başlarına 9 Blomström, s Nunnenkamp, s Oman, s.15-17, 80 Maliye Dergisi Sayı 149 Mayıs Aralık 2005

8 Hasan Kaymak bu savaştan uzak durmayı da, yatırımların savaştan kaçınmayan başka ülkelere gitmesi riskinden dolayı göze alamamaktadırlar. Oysa 7 nci bölümde de tekrarlayacağımız üzere, bu yarışa girişmek için büyük bir baskı altında kalan hükümetler aslında teşviklerde kullanılan bu kaynakları çok daha faydalı şekilde hatta yabancı doğrudan yatırımları uzun vadede artıracak biçimde beşeri sermayenin kalitesini artırmak için- kullanabilirler. Bir başka sebep ise teşviklerin genellikle zaten gelmiş yatırımcıların aleyhine rekabet avantajı sağlayacak şekilde yeni gelecekleri kayırma temayülünde olmasıdır. Bu ise mevcut yatırımcıları bazı usulsüz yöntemler kullanmaktan ülkeden ayrılmaya kadar değişen uygulamalara itmektedir. Üçüncü sebep ise yoğun teşvik uygulamalarının uzun vadeli düşünen yatırımcılarda teşviklerin sürdürülebilirliği, dolayısıyla hükümet politikasının istikrarı ve güvenilirliği yönünden şüphelere yol açmaktadır. Bu rekabet ayrıca şiddetli rekabet içindeki hükümetlerin çevre, sağlık ve çalışma hayatı gibi bazı önemli alanlarda, yatırımcılara başta maliyetler olmak üzere çeşitli konularda cazip gelebilmek için, gerekli asgari standartlardan taviz vermesine de sebep olmaktadır. Biraz sonra bahsedeceğim çimento sektörü benzeri ağır sanayi yatırımları açısından bu durum sözkonusu olmakta, ev sahibi ülke bu konularda geçerli standartlara uymayan üretim tekniklerine izin vermektedir. Negatif-toplam oyun yaklaşımı teşvike dayalı rekabet ve kurallara dayalı rekabet ayrımı yaparken her iki türde rekabetin de net olarak küresel kayba yol açtığı iddiasındadır. Oysa Pozitif-toplam oyun taraftarları tam aksi görüştedirler. 12 c. Yabancı Doğrudan Yatırımlara Olumsuz Yaklaşımlar Diğer yandan, rekabetten kaynaklanan etkilerinin dışında, yabancı doğrudan yatırımların ülke ekonomisi açısından net olarak yararlı olmadığına, aksine zararlı da olabileceğine dair görüşler de vardır. Örneğin, UNCTAD ın Uruguay roundu sırasındaki Ticaret Programı eski bölüm müdürü Bhagirath Lal Das bu yatırımların getirilerinin temettü, kar, lisans ücreti ve yönetim masrafı gibi adlar altında döviz cinsinden yurtdışına çıkarıldığını, dolayısıyla, eğer yatırım ülkeye döviz kazandırmamışsa, bu döviz çıkışının ciddi olumsuz etkileri olabileceğini belirtmektedir. Lal Das, bunun özellikle ihraç edilebilir ya da ihracat edilebilecek diğer mal ve hizmetlerin üretiminde kullanılabilir veya ithal edilen mal ve hizmetleri ikame edebilir mal ve hizmet üretmek yerine iç piyasayı ele geçirmek için yapılacak yatırımların yolaçacağı bu ödemeler dengesi riskinin yanısıra, yerli yatırımcı ve işletmelerin yabancı yatırımcının rekabet gücüne dayanamaması 12 ibid., s Maliye Dergisi Sayı 149 Mayıs Aralık

9 Yabancı Doğrudan Yatırımları Artırmak İçin Teşvikler Gerekli Ve/Veya Yeterli Mi? nedeniyle yatırım ya da faaliyette bulunamaması riskinin olduğundan bahsetmektedir. 13 Nitekim, son olarak belirtilen riske ilişkin Belçika imalat sanayi firmaları yönünden yapılan somut bir araştırmada yabancı yatırımların yerli firmaları piyasaya girmekten vazgeçirdiği hatta pazardan çıkmaya sevk ettiği sonucuna varılmıştır. 14 Yabancı doğrudan yatırımların büyümeye katkıları da o kadar tartışmasız değildir. Nitekim örnek niteliğinde iki ayrı çalışmada tamamen zıt sonuçlara varılmıştır: OECD Kalkınma Merkezi nce yayımlanan ve Soto tarafından yapılan 2000 tarihli ve Capital Flows and Growth in Developing Countries başlıklı bir çalışma, büyümeye olumlu etkisi yönünden yabancı doğrudan yatırımların dış borca kıyasla daha faydalı olduğu tezini destekleyen bir sonuca ulaşmıştır. Bu çalışmaya göre, yabancı doğrudan yatırımlar ile büyüme arasında pozitif korelasyon var iken borç nitelikli kaynak girişi ile büyüme arasında negatif korelasyon olduğu belirtilmiştir. 15 Bu çalışma sonuçlarını çürütür nitelikte bir çalışma Hausmann ve Cortes in 2001 tarihli ve Will the FDI Boom Bring More Growth? başlıklı seminer çalışmasıdır. Bu yazarlar, kendi çalışmalarında yabancı doğrudan yatırımların büyüme etkilerinin kısa ve uzun vadeli borçlarla gerçekleşen girişlerin büyüme etkilerinden daha zayıf olduğunu belirtmişlerdir. 16 Lim de her ne kadar yabancı doğrudan yatırımların pozitif taşmalarının (spillovers) olduğu konusunda hemfikirlik oluşmuşsa da bu hemfikirliliğin bu faydalara ilişkin nedensellik konusunda geçerli olmadığını ifade etmektedir. 17 Aslında, belirsiz ve bazen de çelişkili sonuçlara varan çalışmalar yabancı doğrudan yatırımların homojen bir olgu olmadığını göstermektedir. 18 Bir başka itiraz noktası ise bugün sermayenin sınırsız dolaşımını olmazsa olmaz koşul olarak gösteren gelişmiş ülkelerin kendi ekonomilerinin gelişme sürecinde yabancı yatırımlara pek de hoşgörülü davranmadıklarıdır. Örneğin, ABD de ekonominin anahtar sektörlerinde ulusal hakimiyetin kaybedilmesini önlemek için bağımsızlık ile 20 nci yüzyılın ortaları arasında federal ve eyalet düzeyinde birçok yasal düzenleme yapılmıştır. Bir defasında, ABD nin 7. Başkanı Andrew Jackson yarı-merkez bankası niteliğindeki Second USA Bank ın kuruluş yasasının yenilenmesini veto etmiş, gerekçe olarak da, bankanın hisseleri ağırlıklı olarak yabancı bir 13 Lal Das 14 De Backer, et al. (2002), s.3 15 Soto, s.7 16 Nunnenkamp, s.29, 17 Lim, s.3 18 Nunnenkamp, s Maliye Dergisi Sayı 149 Mayıs Aralık 2005

10 Hasan Kaymak ülkenin vatandaşlarının eline geçse ve bizde talihsizlik eseri bu ülke ile savaşa girsek, durumumuz ne olur? Paramızı yönetmeleri, kamu paralarını almaları, binlerce vatandaşımızı kendilerine bağımlı tutmaları, düşmanın donanma ve askeri gücünden daha tehlikeli ve korkunç olur şeklinde açıklamıştı. 19 Burada Finlandiya örneğini vermeden geçmemek gerekir. Finlandiya 19 uncu yüzyılın sonlarına kadar Avrupa nın en fakir ülkelerinden biri idi. Bugün ise en zenginlerinden biri olmuştur. Bu duruma gelişi ise etkileyici hızda büyüme gerçekleştirmesidir. Chang ın aktardığına göre döneminde bugünün 16 zengin ülkesinden sadece Japonya Finlandiya nın elde ettiğinden daha büyük bir yıllık ortalama kişi başına gelir artışı oranına ulaşmıştır. Finlandiya bu dönemde yıllık ortalama kişi başına gelir artışı yüzde 2.6 iken Japonya nın yüzde 3.1 dir. Daha ilgi çekici olan ise Finlandiya nın bu duruma yabancı yatırıma uyguladığı çok katı sınırlamalarla gelmiş olmasıdır de Finlandiya da toprak almak isteyen herhangi bir yabancının (Rus asiller hariç) o dönemde ülkeye hakim olan Çar dan izin alma zorunluluğu, 1883 te madencilik yapmak isteyen yabancılara lisans alma zorunluluğu, 1886 da yabancılara bankacılık, 1889 da demiryollarının yabancılarca inşası ve işletilmesi yasağı ve 1895 te limited şirketlerin yönetim kurulundaki üyelerin çoğunluğunun Finli olması zorunluluğu getirilmiş, daha önemlisi, bunlar 1980 lerin ortalarına kadar geçerli kalmıştır. Rusya dan bağımsızlık kazanıldıktan sonra benzer uygulamalar artmış, yabancı payı yüzde 20 nin üzerinde olan şirketler resmen tehlikeli şirket olarak sınıflandırılmış, dolayısıyla yabancı payı yüzde 20 ile sınırlandırılmıştır lerde kısmi serbestleşme görülmeye başlanmış, şirketlerde yabancı payı sınırı 1987 de yüzde 40 a çıkarılmış ancak Ticaret ve Sanayi Bakanı nın onayına bağlanmıştır. Yabancı yatırımda genel bir serbestleşme ancak AB ye katılıma hazırlık kapsamında 1993 te yapılmıştır. 20 Yabancı şirketlerin ülkeye girdikten sonra uyguladıkları bazı işletme politikaları bir diğer önemli eleştiri konusudur. Yabancı şirketlerin rekabeti önleyici girişimlerde bulunmaları, vergiden kaçınma ve suistimal nitelikli transfer fiyatlandırması yönündeki davranışları bu kapsamda öne çıkan bazı şikayetler. Bunların dışında, bu şirketlerin kimi zaman çimento sanayi gibi kendi ülkelerinde sağlık ve çevre mülahazaları çerçevesinde yapamadıkları bazı faaliyetleri gelişmekte olan ülkelere transfer ederek o ülkelerin yaşam ortamını kötüleştirdikleri, çevre koruma konusunda özensiz davrandıkları yönünde benzer endişeler de ileri sürülmektedir. 19 Chang, 20 ibid, Maliye Dergisi Sayı 149 Mayıs Aralık

11 Yabancı Doğrudan Yatırımları Artırmak İçin Teşvikler Gerekli Ve/Veya Yeterli Mi? Bir başka çokca tartışılan konu da, bu yatırımcıların ülke yönetiminin alabileceği kararlar üzerinde kimi zaman kabul edilebilir seviyenin üzerinde etki sahibi olabilmeleridir. 21 Uzun uzadıya detaylarına girilebilecek bu tartışma ile ilgili olarak bu yazı kapsamında söylenebilecek şey, neticede ancak yüksek maliyetle piyasalardan borç bulabilen, ulusal tasarrufu düşük, ödemeler dengesi ve cari açık açısından sorunlar yaşayan, kaynakları yetersiz olan ya da henüz kaynaklarını verimli kullanılabilir hale getirememiş ülkeler için en az maliyetli tercihin elbette yabancı doğrudan yatırımlar olacağıdır. 4. Yabancı Doğrudan Yatırımı Teşvik Yöntemleri Ülke ekonomisinin içinde bulunduğu şartlar dikkate alınarak yabancı doğrudan yatırımların teşvik edilmesine karar verdikten sonra, bu yönde kullanılabilecek değişik nitelikte teşvik tedbirleri sözkonusu olabilecektir. Bu bölümde bu teşvikler hakkında kısa açıklamalar yapacağız. Bunun için önce teşvik kavramının tanımı ile başlamakta fayda var. UNCTAD ın tanımına göre teşvik; belirli bir kuruluş ya da kuruluş grubuna belirli bir biçimde davranmaya yönlendirmek için hükümetler tarafından ya da hükümetlerin talimatı doğrultusunda sağlanan her türlü ölçülebilir ekonomik avantajdır. Bu avantajlar ya belirli bir yatırımın getiri oranını yükseltmek ya da bu yatırımın maliyet ya da risklerini azaltmak için özellikle tasarlanmış tedbirler içerir. Bunlar altyapı gibi daha geniş kapsamlı ve herhangi bir ayrım içermeyen politikalar, YDY açısından genel yasal durum, ticari faaliyetlere ilişkin hukuki ve mali rejim ve karın serbestçe ülkeden çıkarılması gibi hususları içermezler. Bu sayılanlar her ne kadar yabancı doğrudan yatırımların nerede yapılacağına yönelik kararları etkilese de, teşvik değildirler. 22 Teşvikler getirilirken ülkeye yabancı doğrudan yatırım çekmek (coğrafi teşvik) ya da ülkedeki yabancıların eğitim, yerel tedarik, araştırma ve geliştirme veya ihracat gibi istenen yönde davranılmasını sağlamak (davranış teşviği) amaçlanır. Çoğu teşvik yerli ve yabancı yatırımcı arasında ayrım yapmasa da ikisinden birine yönelik olabilir. 23 Bu amaçlarla uygulanan YDY teşviklerini üç grupta sınıflandırarak başlıklar halinde kısaca açıklamaya başlayalım: o Mali Teşvikler o Finansal Teşvikler o Diğer Teşvikler 21 UNCTAD, 2003, s Gergely, s.8 23 UNCTAD, 2004, s.5 84 Maliye Dergisi Sayı 149 Mayıs Aralık 2005

12 Hasan Kaymak Mali Teşvikler Mali teşviklerin özelliği yabancı yatırımcının vergi yükünün azaltılmasıdır. Bu amaçla çeşitli türlerde teşvikler uygulanmaktadır. Aşağıda kısaca bu mali teşvik türlerinden bahsedeceğim: a. Kara Dayalı Teşvikler Şirketler üzerindeki vergi yükünü azaltarak yapılacak yatırımın net karlılığını artırmak maksadıyla uygulamaya konulabilecek teşvikler arasında kurumlar vergisi oranının düşürülmesi, hesaplanacak verginin azaltılmasına yönelik vergi indirimi imkanı sağlanması, şirketleri belirli bir süre ile sınırlı olarak vergiden muaf tutulması (tax holidays) ya da ifa edilmesi istenen faaliyetle bağlantılı olarak istisnalardan yararlandırılması yer almaktadır. Kurumlar vergisi oranında indirim çok uluslu şirketlere yönelik en yaygın şekilde uygulanan teşviktir. 24 Kurumlar vergisi indirimi ise farklı şekillerde yapılabilmektedir. İndirim imkanı belirli bir firma grubuna tanınabileceği gibi tüm mükellefler için aynı oranda sözkonusu olabilir. Bu iki uç arasında çok değişik alternatifler düşünülebilir. Örneğin, yatırımcının belirli prim ödeyerek satın alacağı ve kendisini vergi rejiminde ileride meydana gelebilecek değişikliklerden muaf tutmasına yarayacak bir istikrar primi opsiyonu söz konusu olabilir. 25 b. Sermaye Yatırımına Yönelik Teşvikler Bu kapsamda hızlandırılmış amortisman ya da yatırım indirimi gibi imkanlar tanınabilir. c. İşgücü Maliyetlerine İlişkin Teşvikler Sıklıkla uygulamaya konulan teşvik türlerinden ikisi de yapılacak yatırımlar sonucunda yeni istihdam edilecek çalışanların sosyal güvenlik primlerinin, kısmen devlet tarafından yüklenilmesi suretiyle, indirime tabi tutulması ile bunların gelirlerine uygulanacak vergiden yapılacak indirim miktarının yükseltilmesidir d. Satışa Dayalı Teşvikler Bu teşvik türünde şirketlerin gerçekleştirdikleri toplam satış miktarına göre kurumlar vergisinden indirim yapılması sözkonusu olmaktadır. e. İthalat Teşvikleri Üretimde kullanılacak sermaye malları, ekipman, hammadde, parça ve girdilerin ithalinde gümrük vergisinden muaf tutulabilir. f. İhracat Teşvikleri İhracattan elde edilen gelirlere ayrıcalıklı muamele edilmesi, özel döviz kazandırıcı faaliyetler ya da mamul madde ihracında gelir vergisi indirimi, ihracat performansına karşılık ülke içi satışlarla ilgili vergi indirimi, ihraç 24 ibid, s.6 25 Morisset ve Pirnia, s.13 Maliye Dergisi Sayı 149 Mayıs Aralık

13 Yabancı Doğrudan Yatırımları Artırmak İçin Teşvikler Gerekli Ve/Veya Yeterli Mi? edilen mallardaki net yerel muhteva dolayısıyla vergi indirimi, ihracatçı sektörlere yurtdışı harcamalar ve sermaye malları amortismanı imkanı, ithal edilen malların ihracı halinde gümrük vergisi iadesi gibi teşvikler bu grup içinde yer alıyor. g. Diğer Masraflara Yönelik Teşvikler Pazarlama ya da promosyon faaliyetleri gibi konularda yapılan bazı özel harcamalara dayalı kurumlar vergisi indirimi yapılması da teşvikler içinde yer alır. h. Katma Değer Teşvikleri Şirketlerin ürettikleri mallardaki net yerel muhteva miktarına göre vergi indirimi, kazanılan net değer üzerinden gelir vergisi indirimi sağlanabilmektedir. 26 Gelişmiş ülkelerde hızlandırılmış amortisman ve kurumlar vergisinde ve diğer vergilerde özel indirimler özel bölgelere mahsus kalan gümrük vergisi iadesi ya da muafiyetine göre daha yaygındır. Gelişmekte olan ülkelerde ise vergi muafiyeti ve iadeleri ile gümrük vergisi istisnaları kurumlar vergisi oranında indirimden sonra çok uluslu şirketlere yönelik en başta gelen teşvik yöntemleridir. 27 i. Yabancı çalışanlar için vergi indirimi Yabancı uyruklu çalışanların gelirlerinin vergilendirilmesinde indirim uygulanması sözkonusu olabilmektedir. Finansal Teşvikler a. Yatırım destekleri Yatırım projelerinin sermaye, üretim ya da pazarlama maliyetlerinin karşılanması için uygulanan doğrudan sübvansiyonlar bu grupta yer almaktadır. b. Kredi ve kredi teminatı destekleri Bu grup içinde ise sübvanse edilen kredilerle kredi teminatları ve teminatlı ihracat kredileri bulunmaktadır. c. Devlet sigortası ve veya risk sermayesi ortaklığı Siyasi karmaşa veya müsadere gibi ticari olmayan risklerle, döviz kuru istikrarsızlığı ve devalüasyon gibi belirli türde bazı risklerin karşılanmasına yönelik daha uygun primlerle devlet tarafından sağlanan sigortalar bir başka teşvik türüdür. Ayrıca, kamunun yüksek ticari risk taşıyan yatırımlara risk sermayesi ile katılımı finanse etmesi de diğer finansal teşviklerdendir. Diğer Teşvikler Yukarıda açıklanan iki grup teşvik içinde yer almayan diğer önemli teşvik türlerinden de bahsetmek gerekir: 26 UNCTAD, 2004, s.6 27 Gergely, s Maliye Dergisi Sayı 149 Mayıs Aralık 2005

14 Hasan Kaymak a. Düzenleyici işlemler yönünden sağlanan teşvikler Yapılacak yasal düzenlemelerle çevre, sağlık, güvenlik iş hayatı standartlarının düşürülmesi ile bu standartların yüksekliği nedeniyle yatırım yapmakta tereddüt gösteren yatırımcıların endişesi giderilmeye çalışılabilir. Başka bir şekilde, uygulamadaki standartlara uyma konusunda geçici ya da kalıcı muafiyetler in tanınması da bir teşvik aracı olabilir. Benzer biçimde, mevcut düzenlemelerin yabancı yatırımcıların aleyhine değiştirilemeyeceği hüküm altına alınabilir. b. Hizmet destekleri Yabancı yatırımcıya devletçe sübvanse edilmek üzere hususi altyapı tahsis edilerek elektrik, su, iletişim ve taşıma hizmetlerinin ticari fiyatın altında bir maiyetle yatırımcıya sunulması da mümkündür. Ayrıcai finansman kaynaklarının tesbiti, yatırım öncesi araştırmaların yapılması, piyasa, hammadde ve gerekli altyapının mevcudiyetinin araştırılması gibi konullarda sağlanacak yardım dahil yabancı yatırımcılara bu nitelikteki bazı hizmetlerin sübvanse edilerek sunulması söz onusu olabilmektedir. c. Pazar ayrıcalıkları Devlet yabancı yatırımcılardan bazıları ile tercihli anlaşmalar yaparak, piyasayı başka bir firmanın girişine kapatarak, tekel hakları vererek ya da ithalat yoluyla yapılacak rekabete karşı koruma sağlayarak yatırımcıların ülkeye gelmesini koolaylaştırabilir. d. Döviz kuru ayrıcalıkları Yabancı yatırımcılara özel kurlar uygulanması, dış kredilerin kur riskinin ortadan kaldırılması ve kazançlarla sermayenin yurtdışına çıkarılmasında kolaylıklar sağlanması bu yatırımcılar için diğer cazip avantajlar arasında Yatırımcılar Başka Ülkelere Yatırım Kararı Vermeden Önce Nelere Dikkat Ederler? Yabancı Doğrudan Yatırımlarda Belirleyici Faktörler Ülkelerin yabancı doğrudan yatırım çekmek için neler yapabileceklerini yukarıda saydık. Ancak bu konunun esas aktörleri olan yabancı yatırımcıların ne gibi sebeplerle nasıl tercihlerde bulunduklarına da bakmak gerekir. Çok değişik faktörler şirketlerin bir başka ülkede yatırım yapmaya karar vermesinde ve yatırım yapacağı ülkenin hangisi olacağı konusunda kilit rol oynamaktadır. Her şirket gerek kendi iç yapısı ve işletme stratejisi, gerekse kendi ülkesinde ve diğer ülkelerdeki koşullar nedeniyle faaliyet alanını 28 UNCTAD, 2004, s.6 Maliye Dergisi Sayı 149 Mayıs Aralık

15 Yabancı Doğrudan Yatırımları Artırmak İçin Teşvikler Gerekli Ve/Veya Yeterli Mi? genişletme ya da değiştirme yolunu seçmektedir. Özellikle küreselleşmenin dolaşımını kolaylaştırdığı uluslararası sermayenin kitleler halindeki hareketleri, saiklerine dair işaretler taşısa da, çoğu zaman birden çok faktörün etkisini yansıtmaktadır. Birleşmiş Milletler Ticaret ve Kalkınma Konferansı nca (UNCTAD) yayınlanan 2003 yılı Dünya Yatırım Raporu nda, yatırım yapılacak ülkelerle ilgili olarak uluslararası yatırım kararlarını etkileyen faktörler üç grupta toplanmıştır: 29 I. Yabancı Doğrudan Yatırımları Etkileyen Politika Çerçevesi Ekonomik, siyasi ve sosyal istikrar yabancı yatırımcılar için bir bütün olarak önemli bir ön şarttır. Ekonomik istikrar yatırım yapılacak ülkenin mevcut ve gelecekteki ekonomik göstergelerinin ekonomik riskleri uygun yatırım ortamını sağlayacak şekilde en düşük seviyede tutma kabiliyetine sahip olması anlamına gelmektedir. Bir başka deyişle, yatırım ve işletme stratejisini belirlemek isteyen yatırımcıların yatırım yaptıktan sonra hoş olmayan sürprizlerle karşılaşmayacakları konusunda kendilerini güvende hissedecekleri ekonomik ortamdır. Yatırımcıların ekonomik hedeflerine başarıyla ulaşabilmeleri için, kendi planlarını ne kadar iyi uygularlarsa uygulasınlar, başta kur, enflasyon ve faizle ilgili olanlar olmak üzere ekonomik gelişmelerin öngörülebilir sınırlar içinde gerçekleşmesi zorunludur. Doğrudan ekonomik istikrarı etkileyecek diğer iki istikrar unsurundan biri olan siyasi istikrarın özellikle koalisyon hükümetlerinde yaşanan siyasal anlaşmazlıklar, çoğu zaman çelişen veya uygulanamaz hale gelen ekonomik politikalara yol açan farklı politik öncelikler ve popülist uygulamaları kaçınılmaz kılacak şekilde sık tekrarlanan seçimler nedeniyle bozulması ihtimal dahilinde olacaktır. Böyle bir durumun ekonomik gelişmeleri öngörülemez hale getirmesi, tahmin edilenden ve kabul edilebilir seviyeden yüksek risklere yol açması yatırımcıların gözünü korkutan senaryoların başında gelmektedir. Benzer şekilde sosyal istikrarda oluşabilecek herhangi bir bozulma, yapılan yatırımdan hedeflenen getirilerin sağlanması bir yana yatırımın mevcudiyeti ya da faaliyeti konusunda önemli tehditler meydana getirecektir. Toplumsal uzlaşmazlıkların yol açabileceği çatışmaların güvenliği ortadan kaldırması en kötü ihtimaller içinde yer alırken, bundan daha az kötü uzlaşmazlık ortamlarında ise kalifiye eleman istihdam edilememesi, ülke genelinde üretim, pazarlama veya dağıtım faaliyetlerinde bulunulmasına toplumsal grupların muhalefeti gibi sorunlarla karşılaşılacaktır. 29 UNCTAD, 2003, s Maliye Dergisi Sayı 149 Mayıs Aralık 2005

16 Hasan Kaymak Bu istikrar unsurlarının büyük öneminden dolayı bugün dünyada yayınlanan ve yatırımcılara yatırım düşündükleri ülkeler hakkında ön bilgiler veren ülke risk raporlarında ekonomik, siyasi ve sosyal risklere özel ağırlık verilmektedir. Politika çerçevesi içerisinde ikinci bir unsur ülkeye yabancı yatırım girişine ve yabancı yatırımcıların ülkede gerçekleştirecekleri işletme faaliyetlerine yönelik yasal düzenlemelerin niteliğidir. Bu konudaki düzenlemelerle yatırımcıların faaliyetlerine ne kadar serbestlik tanındığı önemli bir eşiktir. Ülkeye girişin bazı şartlara bağlanması (örneğin ancak yerli bir şirketle ortak olunmasının şart koşulması gibi) çok önemli başka avantajlar olmadıkça yabancı yatırımcılar için caydırıcı nitelik taşır. Benzer şekilde, belirli bir coğrafi bölgede faaliyette bulunma ve bazı girdilerin muhakkak yurtiçinden temin edilmesi gibi zorunluluklar ile bazı faaliyet konularında yabancı yatırımcılara sermaye payı açısından sınırlama getirilmesi gibi kısıtlamalar ülkeyi cazip bir yatırım alanı olmaktan çıkarabilir. Özelleştirme politikasının ise hükümetin hem devletin ekonomideki ağırlığı ile ilgili yaklaşımını hem de bununla da ilgili şekilde serbest piyasanın işleyişi ile ilgili tavrını gösterdiği söylenebilir. Ayrıca, ülkeye yabancı sermaye girişini teşvik konusunda hükümetin ne kadar istekli olduğuna dair işaretler de bu politika uygulamasından alınabilir. Elde edilecek kazançlar üzerindeki direkt somut etkisi nedeniyle vergi politikası da gözönünde bulundurulacak bir başka politika çerçevesi unsurudur. Gerek yatırımdan beklenen getirinin net olarak elde edilebilmesine, gerekse net getirinin yurtdışına çıkarılmasına engel teşkil edebilecek bir vergi politikası uygulaması yatırım kararlarına olumsuz biçimde yansıyacaktır. Hedef ülkenin diğer ülkeler ile uluslararası ticaret ve yatırım anlaşması yapmış olması ise olumlu bir nitelik olarak görülecektir. Böylece başka bir pazarı hedeflemiş olsa da yabancı yatırımcılar diğer hususlardaki üstünlüğü nedeniyle hedef ülkede yatırım yapmayı göze alabileceklerdir. Özellikle gümrük birliği ya da serbest ticaret anlaşmaları yapmış bir ülke daha çok tercihe şayan olacaktır. Ülkenin yabancı doğrudan yatırım politikasına paralel bir gümrük politikasına da sahip olması beklenecektir. Aksine bir uyumsuzluk yabancı yatırımcının ülkede faaliyetleri açısından önemli yasal ve ekonomik engeller yaratacaktır. Özellikle faaliyetin niteliği gereği bazı girdileri dışarıdan getirmek zorunda kalacak yatırımcılar, gümrüklerden kaynaklanacak maliyet artışı ya da zaman kaybına özel önem verecektir. Genel olarak yabancı şirketlerin ülke içindeki birimlerine yönelik tutum ve yaklaşımın ayrımcı olması, başta rekabet, satın alma ve birleşmelere Maliye Dergisi Sayı 149 Mayıs Aralık

17 Yabancı Doğrudan Yatırımları Artırmak İçin Teşvikler Gerekli Ve/Veya Yeterli Mi? yönelik politikalar olmak üzere piyasaların işleyişine ve yapısına ilişkin politikaların ticari işleyişe muhtemel etkileri de dikkate alınacak hususlardandır. II. Ekonomik Etkenler Yatırım tercih ve kararlarında diğer iki grup faktörden daha öne çıkan ekonomik etkenler yatırımcıların başka ülkelerde yatırım yapmaya yönelmesine yol açan arayışlardır. Bu arayışlar temel alındığında yabancı yatırımcıları üç kategoride sınıflandırabiliriz: o Pazar arayanlar o Kaynak/varlık arayanlar o Etkinlik arayanlar Bu kategorilendirme yatırımcıların içsel nitelik, ihtiyaç ve eksikliklerinden hareketle hangi ülkeye neden yatırım yapmak isteyecekleri konusunda ışık tutabilir. Ayrıca, bu yönelimler, yatırımcıların hem küresel ekonomik gidişat hem de tek tek ülkelerin ekonomik performansı ve gelecekleri hakkındaki beklentilerini de yansıtır. a. Pazar arayanlar Bu kategorideki uluslararası yatırımcılar için en iyi alternatifler büyük bir pazara ve yüksek kişi başına düşen milli gelire sahip ülkelerdir. Diğer taraftan mevcut haliyle büyük bir pazar olsun ya da olmasın, yüksek büyüme hızına sahip pazarlar da gelecekte doğacak fırsatları değerlendirmek isteyen şirketler geleceğe yönelik planlarında öncelik taşıyacaktır. Bölgesel ve küresel pazarlara erişim imkanını sağlayacak özelliklere sahip bir hedef ülke de bu kategorideki yatırımcılar için değerli bir pozisyondadır. Bazen de belirli bir ülkeye mahsus tüketici tercihleri bu tercihlere yönelik faaliyette bulunan şirketler için hedef pazarı işaret edecektir. b. Kaynak/varlık arayanlar Bu kategorideki firmalar kimi zaman hammadde ihtiyaçlarını güvenli ve düzenli şekilde karşılayabilmek için, kimi zaman da nitelikli işgücü ya da düşük maliyetli niteliksiz işgücü imkanlarından faydalanabilmek için başka ülkelerde faaliyete geçmeyi seçmektedirler. Teknolojik ve yenilikçi markalara, kişilere ve firmalara erişebilmek de bir başka amaçtır. Bu yatırımcılar için ulaşım, enerji ve iletişim imkanlarını sağlayan fiziki altyapı önem taşımaktadır. c. Etkinlik arayanlar Bu firmaların yatırım yapacak başka ülke aramaktaki temel amacı ise üretim başta olmak üzere bütün işletme süreçlerinde verimliliği artırmak ve maliyetleri düşürmektir. Bu amaçla işgücü maliyetinin düşük ve/veya işgücü 90 Maliye Dergisi Sayı 149 Mayıs Aralık 2005

18 Hasan Kaymak verimliliğinin yüksek olduğu, kendi içinde ve diğer ülkelerle arasında ulaşım ve iletişim maliyetlerinin daha avantajlı olduğu hedef ülkeleri seçmektedirler. Bölgesel çapta kurumsal ağların kurulmasına imkan verecek şekilde bir bölgesel entegrasyon anlaşmasına üye olan ülkelerde bu firmaların yatırım hedefi olabilecektir. III. Faaliyet Kolaylıkları Yabancı yatırımcıların tercihlerini etkileyen faktörlerin üçüncü grubunda, yabancı şirketlerin muhtemel hedef ülkedeki faaliyetlerini kolaylaştırmaya matuf pozitif unsurlarla bu faaliyetleri zorlaştıracak negatif unsurlar yer almaktadır. Pozitif unsurların başında potansiyel yatırımcıları ikna etmeye yönelik tanıtım ve rehberlik hizmetlerini de içeren yatırım teşvik programları gelir. Birçok ülkede bu görevi yürütmek üzere yatırım teşvik ajansları kurulmaktadır. Bu ajanslar dünya çapında faaliyette bulunarak yabancı yatırımcılara ülkelerini sağladığı yatırım imkanları hakkında ayrıntılı bilgi vermekte, yatırım öncesi ve sonrasında karşılaşılan zorluklarla ilgili danışmanlık yapmakta, aynı zamanda yatırımcıların ülke yönetiminden yatırımlarına ilişkin beklentilerini yetkili makamlara iletmektedirler. Yatırım teşvikleri de bu kolaylıklar içinde önemli bir yer tutmaktadır. Bu teşviklerin neler olabileceğini önceki bölümlerde açıklamıştık. Yatırım yapılacak hedef ülkede görevlendirilecek yabancı personelin yaşam standardını doğrudan ilgilendiren imkanların varlığı da zaman zaman önemli bir engel teşkil etmektedir. Başarılı bir sonuç elde edebilmek için seçkin personelini hedef ülkeye göndermeyi planlayan bir firma o ülkede personelin ailesine yönelik, başta yabancı dilde eğitim yapan eğitim kurumları olmak üzere gerekli asgari yaşam kalitesinin bulunduğundan emin olmak isteyecektir. Bir mahrumiyet bölgesine personel göndermek pek de ucuza malolmayacak bir seçenektir. Yatırım kararını zorlaştıran unsurlardan en etkilisi ise rüşvet başta olmak üzere yolsuzluğa bulaşılması ya da yasadışı harcamalara zorlanılması ihtimalinin bulunmasıdır. Örneğin ABD deki Yabancı Kötü Uygulamalar Yasası (Foreign Corrupt Practices Act) Amerikan şirketlerinin diğer ülkelerde de yolsuzluğa bulaşmasını, rüşvet vermesini yasaklamıştır. Bu yasa Amerikan şirketlerinin yatırım yapacakları ülkeyi seçerken daha dikkatli davranmalarına yol açmaktadır. Maliye Dergisi Sayı 149 Mayıs Aralık

19 Yabancı Doğrudan Yatırımları Artırmak İçin Teşvikler Gerekli Ve/Veya Yeterli Mi? 6. Teşvikler Yabancı Doğrudan Yatırımı Artırmada Ne Kadar Etkili? Teşviklerin Maliyeti Yararlarını Karşılıyor mu? Konunun en tartışmalı kısmı yabancı doğrudan yatırımları artırmaya yönelik teşvikler ve/veya tedbirlerin işe yarayıp yaramadığı noktasıdır. Bununla ilgili çok farklı görüşler öne sürülmektedir. Bu bölümde öncelikle konuyla ilgili olarak yapılan anketlerden çıkan sonuçlara değineceğiz. Arkasından, bu konuda görüş belirtmiş bazı yazarların açıklamalarına yer vereceğiz. Bu kapsamda yatırımcılar için nelerin daha önemli olduğuna, teşviklerin işe yarayıp yaramadığına ve bu teşviklerin maliyetine ilişkin görüşlere değineceğiz. I. Anketler 1994 te Dünya Bankası nın 173 Japon imalat sektörü yatırımcısı arasında yaptığı ve yatırım yapılabilirlik yönünden hangi özelliklere önem verdiklerinin sorulduğu ankete göre kararlarını etkileyen faktörler önem sırasına göre; pazarın büyüklüğü, işçilik maliyeti ve YDY politikaları şeklindedir. YDY politikaları içerisinde, kazançların ülkeden çıkarılması, yerel içerik ve yerel ortaklık zorunluluğu en önemli caydırıcı unsurlar olarak ortaya konmuştur. Genel olarak teknoloji yoğun sektörler özellikle yerel içerik olmak üzere sınırlandırıcı şartlara en duyarlı olanlardır. Mali ve vergisel teşviklerin ise YDY kararı içinçok az ya da hiç öneme sahip olmadığı anketin dikkat çeken sonuçlarındandır. 30 Mansur un aktardığına göre 1997 de Global Economic Forum tarafından yöneticiler arasında yapılan bir anket, GSYİH ile ölçüldüğü şekilde bir ülkenin pazar büyüklüğünün şirketlerin yatırım kararlarını etkileyen en önemli etken olduğunu gösterdi. Ankete göre önem sıralamasında ikinci gelen faktör ise pazarın beklenen büyümesi. Bunun göstergesi ise ekonomik büyüme oranı. Üçüncü faktör sermayenin ve elde edilen karların yatırım yapılan ülkeden çıkarılmasındaki kolaylık idi. Sermaye hareketleri üzerinde sınırlama uygulamayan ülkeler bu açıdan çekici durumda. İşçilerin verimlilik seviyesi ve çalışma alışkanlıkları ise sıralamada dördüncü gelen faktörler. Beşinci önemli faktör ise altyapı. Anketin en göze çarpan sonucu ise yabancı yatırımcıların kurumlar vergisi oranı ya da vergi muafiyeti, ucuz kredi, destekler ve diğer yatırım teşviği türleri ile fazla ilgili olmadıkları. 31 II. Görüşler: Teşvikler İşe Yarıyor mu? Nunnenkamp: Politika Çerçevesi; Serbestleşme ve Azalan Getiriler Önceki bölümde yatırım kararı almadan önce yatırımcıların gözönünde bulundurdukları hususları belirttik. Bunlar arasında politika çerçevesini 30 Lim, s Mansur, 92 Maliye Dergisi Sayı 149 Mayıs Aralık 2005

20 Hasan Kaymak oluşturan unsurlara da değindik. Sorun şu ki, politika çerçevesinin belirtilen yapıda olması o ülkeye yabancı yatırım girişini garanti etmiyor. Örneğin liberal politikalar izlemeye başlayan ve bu kapsamda çift ya da çok taraflı anlaşmalar yaparak yabancı doğrudan yatırımlara yönelik yaklaşımın daha liberal olmasını ya da bu yatırımların ülkeye girdikten sonra korunmasını teminat altına alan ülkelerin çoğunda yatırım girişi çok küçük kalmıştır. Ülkelerin giderek artan hızla liberalleşmesi yatırımcılarca küreselleşmenin doğal bir sonucu olarak algılanmakta, dolayısıyla yabancı doğrudan yatırıma ilişkin yasal düzenlemelerin liberalleştirilmesi o ülkeler için azalan getiriler anlamına gelmektedir. Bu sonucun tartışmalı bir istisnası özelleştirmedir. Özelleştirmeler gelişmekte olan ülkelerdeki YDY akımı bileşimini iki yönden yapısal olarak değiştirmiştir: Birincisi, özelleştirme, özellikle Latin Amerika da hizmet sektörünü içerdikçe, yabancı doğrudan yatırımların hizmetlerdeki payı arttı. İkincisi, sıfırdan yatırım yerinebirleşme ve satınalmaların önemi arttı. Ancak bu istisnanın durumu da tartışmalıdır. İlk olarak, devlete ait şirketlerin satılması şeklindeki yabancı yatırımın toplam yatırım seviyesini pek de değiştirmediği belirtiliyor. Bu özellikle birleşme ve satınalma şeklindeki yabancı yatırım girişi için geçerlidir. İkincisi, özelleştirmeler rekabet açısından da sorun yaratabilir. Sonuçta devlet tekeli yerini özel tekele terkediyorsa, ticaretin serbestleştirilmesi ve rekabetin temin edilmesi için tekellerin bölünmesi politikası da özelleştirme ile birlikte takip edilmelidir. Özelleştirme lehine olan diğer iki önermeden birincisinde ise, çoğunlukla bir defalık olduğu düşünülen özelleştirme kaynaklı yabancı doğrudan yatırım genellikle satın alınan şirketin rasyonelleştirilmesi ve modernleştirilmesi için ilave yatırım getirecektir. İkincisi, özelleştirme programları hükümetlerin ekonomik reform kararlılığını göstermek gibi dolaylı yollarla yabancı doğrudan yatırım için gerekli ortamı sağlamlaştırır. 32 Ekonomik Etkenler: Geleneksel Faktörler Düşüşte mi? Yatırımcılar için önem taşıyan ikinci grup faktörler olan ekonomik etkenlerin yatırımcıları cezbetme açısından belirleyiciliği daha nettir. Yatırımcılar, kendilerini yatırıma motive eden etkenlere göre, yazının 6-II bölümünde belirtildiği şekilde, üç sınıfa ayırabiliriz. Kaynak arayanlar, pazar arayanlar ve etkinlik arayanlar. Bunlardan ilki olan kaynak arama amaçlı yabancı doğrudan yatırım, her ne kadar tarihte önemli idi ve bazı gelişmekte olan ülkelerde hala önemli bir çekim faktörü ise de, dünya genelinde görece önemi belirgin bir düşüş içindedir. Bu düşüşün sebebi sadece doğal kaynakların dünya üretimi 32 Nunnenkamp, s Maliye Dergisi Sayı 149 Mayıs Aralık