ENTELLEKTÜEL SERMAYENİN FİRMA PİYASA DEĞERİ ÜZERİNE ETKİSİ VE İMKB DE İŞLEM GÖREN ŞİRKETLER ÜZERİNDE BİR ARAŞTIRMA

Transkript

1 T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İŞLETME ANA BİLİM DALI MUHASEBE FİNANSMAN BİLİM DALI ENTELLEKTÜEL SERMAYENİN FİRMA PİYASA DEĞERİ ÜZERİNE ETKİSİ VE İMKB DE İŞLEM GÖREN ŞİRKETLER ÜZERİNDE BİR ARAŞTIRMA (YÜKSEK LİSANS TEZİ) Danışman Doç. Dr. Raif PARLAKKAYA Hazırlayan Halil AKMEŞE KONYA/2006

2 I İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER... I ÖZET...IV ABSTRACT...V TABLOLAR LİSTESİ...VI ŞEKİLLER LİSTESİ...VII KISALTMALAR...VIII GİRİŞ... 1 BİRİNCİ BÖLÜM ENTELLEKTÜEL SERMAYENİN TANIMI VE UNSURLARI 1.1. BİLGİ YÖNETİMİ Bilgi Yönetimini Ortaya Çıkaran Temel Unsurlar Bilgi Ekonomisinin Özellikleri ENTELLEKTÜEL SERMAYE Entellektüel Sermaye Kavramının Gelişimi Entellektüel Sermayenin Tanımı Entellektüel Varlığın Tanımı Entellektüel Sermayenin Ölçülmesinin Önemi ENTELLEKTÜEL SERMAYENİN UNSURLARI İnsan Sermayesi İnsan Sermayesinin Unsurları Yaratıcılık Mesleki Yeterlilik Sosyal Beceriler İşletmelerde İnsan Sermayesinin Rolü Yapısal (Organizasyonel) Sermaye Entellektüel Mülkiyet Hakları Patentler Telif Hakları Ticari Markalar ve Ticaret Unvanı Araştırma Geliştirme Sözleşme ve Lisanslar Üretim ve Proses Akışları Müşteri Sermayesi... 23

3 II İKİNCİ BÖLÜM ENTELLEKTÜEL SERMAYENİN ÖLÇÜMÜ VE YÖNETİMİ 2.1. ENTELLEKTÜEL SERMAYENİN ÖLÇÜLMESİ ENTELLEKTÜEL SERMAYE ÖLÇÜM METOTLARI Direkt Entellektüel Sermaye Metotları Teknoloji Anketi Ağırlıklandırılmış Patentler Kapsayıcı Değerleme Metodolojisi Değer Kâşifi Entellektüel Varlık Değerlemesi Toplam Değer Yaratımı Gelecek Muhasebesi Piyasa Kapitalizasyon Metotları Piyasa Değeri / Defter Değeri Tobin in Q Oranı Yatırımcı Piyasa Değeri Varlıkların Getirisi Metotları İnsan Kaynakları Muhasebesi Ekonomik Katma Değer Hesaplanmış Maddi Olmayan Değer Bilgi Sermayesi Kazançları Entellektüel Katma Değer Katsayısı Kurumsal Karne Metotları Skandia Kılavuzu (Skandia Navigator) Entellektüel Sermaye Endeksi Maddi Olmayan Varlıkları İzleme Norton ve Kaplan ın Kurumsal Karnesi ENTELLEKTÜEL SERMAYE YÖNETİMİ ENTELLEKTÜEL VARLIKLARI DEĞERLEME YAKLAŞIMLARI Maliyet Yaklaşımı Piyasa Yaklaşımı Gelir Yaklaşımı Opsiyon Yaklaşımı... 52

4 III ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ENTELLEKTÜEL SERMAYE İLE FİRMA PİYASA DEĞERİ İLİŞKİSİ VE ENTELLEKTÜEL SERMAYENİN FİRMA PİYASA DEĞERİNE ETKİSİ ÜZERİNE İMKB DE İŞLEM GÖREN FİRMALAR ÜZERİNDE BİR ARAŞTIRMA 3.1. FİRMA DEĞERİ FİRMA DEĞERİNİ ETKİLEYEN UNSURLAR Firma İçi Unsurlar Firma Dışı Unsurlar Sermaye Yapısına Yönelik Uygulamalar Temettü Politikaları ve Yatırımcılarla İletişim FİRMA DEĞERİ VE ENTELLEKTÜEL SERMAYE İLİŞKİSİ ENTELLEKTÜEL SERMAYENİN FİRMA PİYASA DEĞERİ ÜZERİNE ETKİSİ ÜZERİNE İMKB DE İŞLEM GÖREN FİRMALAR ÜZERİNDE BİR ARAŞTIRMA Araştırmanın Yöntemi Veriler ve Değerlendirmesi Sonuç ve Değerlendirme KAYNAKÇA... 74

5 IV ÖZET Günümüz ekonomi anlayışında bilgiye ve bilgi tabanlı varlıklara verilen önemin artması sonucu entellektüel sermaye ve entellektüel sermayenin değerlemesinin önem kazanması ve bu konuda yapılmış çalışmaların az oluşu, bu çalışmanın konu edilmesinin temel sebebidir. Çalışmada entellektüel sermayenin unsurları şimdiye kadar yapılan çalışmalar ışığında tanımlanmaya çalışılmış, temel ölçme ve değerleme yöntemleri incelenip değerlendirilmiştir. Ayrıca, entellektüel sermayenin firmaların piyasa değeri üzerindeki etkisi İMKB de işlem gören firmaların piyasa değeri/defter değeri oranları kullanılarak sektörlerin entellektüel sermaye seviyeleri analiz edilmiştir. Elde edilen sonuçlar çerçevesinde Türkiye de entellektüel sermayenin, şirketlerin piyasa değeri üzerinde etkili olup olmadığı ve etkisinin büyüklüğü açıklanmaya çalışılmıştır. Anahtar Kelimeler: Entellektüel Sermaye, Entellektüel Varlık, İMKB, Piyasa Değeri/Defter Değeri

6 V ABSTRACT The contemporary economy which is based on knowledge and knowledge based assets caused the increase of interest on the measurement and valuation of this sort of assets. The insufficiency of studies in this subject and the attempt of clarifying this subject for the Turkish researchers and practitioners are main reasons of this study. This study tries to identify the components of intellectual capital by literature review and explain the measurement and valuation tools most used by interested parties. Moreover the impact of intellectual capital on the corporations quoted by Istanbul Stock Exchange (ISE-IMKB) and its magnitude are probed. Among the others, market value to book value method is chosen due to its simplicity. The main and sub sectors listed by IMKB are compared for the last five years from 2001 to The information gathered from the collected data from IMKB publications is analyzed and It is tried to be explained if the intellectual capital is effective on the market values of the quoted corporations or not and the magnitude of effect. Keywords: Intellectual Capital, Intellectual Asset, IMKB, Market Value to Book Value

7 VI TABLOLAR LİSTESİ Tablo 1.1: Temel Entellektüel Sermaye Unsurlarının Özet Karşılaştırması...11 Tablo 1.2: Farklı Yaklaşımlarca Benimsenen, Müşteri Sermayesi Alt Unsurları...24 Tablo 2.1: Teknoloji Anketi Entellektüel Sermaye Unsurları...29 Tablo 2.2: Maddi Olmayan Varlıkların Değerlerinin Hesaplanması...35 Tablo 2.3: Entellektüel Sermaye Endeksi Kategorileri Hiyerarşisi...40 Tablo 3.1: İMKB de Listelenmiş Sektörlerin Yılları Arası PD/DD Oranları...61

8 VII ŞEKİLLER LİSTESİ Şekil 1.1: Temel Bilânço Eşitliğinde Entellektüel Varlıkların ve Entellektüel Sermayenin Gösterimi....9 Şekil 1.2.: Entellektüel Sermayenin Unsurları...14 Şekil 2.1: Skandia nın Piyasa Değeri Şeması...38 Şekil 2.2: Skandia Kılavuzu Unsurları Şekil 2.3: Entellektüel Sermaye Endeksi Şeması Şekil 2.4: Sveiby nin, İşletmenin Piyasa Değeri Yaklaşımı...41 Şekil 2.5: Kurumsal Karne Ölçüm Unsurları...44 Şekil 2.6: Gelir Seyri Eğrisi...51 Şekil 3.1: Dow Jones Industrial Index Şirketlerinin Yılları Arası Ortalama PD/DD Oranları...59 Şekil 3.2: 35 Sektörün 5 Yıllık Ortalamasının Karşılaştırmalı Çubuk Grafiği Şekil 3.3: Madencilik Sektörü Yılları Arası PD/DD Oranları...63 Şekil 3.4: İmalat Sanayi Yılları Arası PD/DD Oranları Şekil 3.5: Elektrik Gaz ve Su Sektörü Yılları Arası PD/DD Oranları Şekil 3.6: İnşaat ve Bayındırlık Sektörü Yılları Arası PD/DD Oranları Şekil 3.7: Toptan ve Perakende Ticaret Otel ve Lokantalar Yılları Arası PD/DD Oranları...67 Şekil 3.8: Ulaştırma Haberleşme ve Depolama Sektörü Yılları Arası PD/DD Oranları...68 Şekil 3.9: Eğitim, Sağlık, Spor ve Diğer Sosyal Hizmetler Sektörü Yılları Arası PD/DD Oranları...69 Şekil 3.10: Mali Kurumlar Yılları Arası PD/DD Oranları...70 Şekil 3.11: Teknoloji Sektörü Yılları Arası PD/DD Oranları....71

9 VIII KISALTMALAR CICA Kanada Yeminli Mali Müşavirler Enstitüsü Canadian Institute of Chartered Acccountants DIC Direk Entellektüel Sermaye Metotları Dırect Intellectual Capital Methods MCM Piyasa Kapitalizasyon Metotları Market Capitalization Methods ROA Varlıkların Getirisi Metotları Return on Assets Methods IRS Amerikan iç Gelirler Dairesi Internal Revenue Services PD/DD Piyasa Değeri/Defter Değeri Market Value to Book Value EVA Ekonomik Katma Değer Economic Value Added VAIC Entellektüel Katma Değer Katsayısı Value Added Intellectual Capital VACA Kullanılan Sermaye Katma Değeri Katsayısı Value Added Capital Coefficient VAHU İnsan Sermayesi Etkinliği Katsayısı Value Added Human Capital STVA Yapısal Sermaye Etkinliği Structural Capital Value Added SC Kurumsal Karneler Scorecards

10 IX IAS Uluslararası Muhasebe Standartları International Accounting Standards IASC Uluslararası Muhasebe Standartları International Accounting Standards Comittee AOSM-(WACC) Ağırlıklı Ortalama Sermaye Maliyeti Weighted Average Cost of Capital

11 1 GİRİŞ Değişen ekonomi anlayışıyla birlikte ekonomik üretim faktörlerine, bilgi kavramı da eklenmiş ve bu faktörlerin üretim içindeki ağırlıkları değişmiştir. Üretim, pazarlama, satış ve büyüme sıralaması bilgi ekonomisi geliştikçe yerini buluşçuluk ve pazarlamanın daha önemli olduğu, bir başka deyişle farklı ürünlerin ve farklı metotların daha önemli olduğu, bunları iyi kullanan şirketlerin rekabet avantajı hatta üstünlükleri sağlayarak ekonomik büyümeyi şirket ve ülke bazında sağlayabildikleri bilgi ekonomisine bırakmıştır. Entellektüel sermaye modern toplumlarda rekabet gücünün ve ekonomik büyümenin temel taşı olarak karşımıza çıkmaktadır. Entellektüel sermayenin stratejik planlama ve yönetim açısından artan önemi, bunun ölçülmesi ve değerlemesi gereğini ortaya çıkarmaktadır, ancak entellektüel sermayenin henüz tam olarak tanımlanamaması ve finansal tablolar aracılığıyla sunulamaması bu değerin ne şekilde gösterilebileceği sorununu doğurmaktadır. Şu anda uygulanmakta olan muhasebe, işlerin her geçen gün daha mantık yoğun hale gelmesi sonucu bilgilendirme kabiliyetini büyük ölçüde yitirmiştir. Günümüzde maddi olmayan varlıkların ortalama şirket değerinin yarısından fazlasını oluşturduğu tahmin edilmektedir. Bu zamana kadar yapılan araştırmalar entellektüel sermayenin nasıl en iyi şekilde ölçülebileceği konusunu sonuçlandıramamıştır. Entellektüel sermayeyle ilgili şu anki tartışmalar bir firmanın mantık tabanının ölçülebilmesi için yapılan metodolojik araştırmaların bir parçasıdır. Bu son derece kritik bir konudur, çünkü mantık ve bilgiye dayalı varlıkların (knowledge assets) tabiatının ve değerinin kavramsallaştırılmasındaki başarısızlık, firmaları ve ekonominin tamamını rekabet alanlarında modası geçmiş silah ve taktiklerle savaşmaya mahkûm edecektir. Entellektüel sermayeyle ilgili işletme bazında ve entellektüel sermayenin unsurları bazında çeşitli modeller ortaya konmuştur ancak entellektüel sermayenin firma bazında ölçülmesine yönelik metodolojiler giderek artmaktadır. Bu listenin giderek uzuyor olması aslında konunun karmaşıklığının, bu konuda çalışan araştırmacıların konuyla ne derece ilgilendiklerinin ve çözüm aradıklarının gerçekliğini yansıtmaktadır. Akademisyenler için zor olan ise bu fenomenin çerçevesini belirlemek ve daha özenli bir kavramsallaştırma için mevcut teorileri kullanabilmektir. Çalışmanın amacı, entellektüel sermaye kavramının işletmelerde ne derece dikkate alındığının ve Türkiye de firma değerlemesinde ne derece etkili olduğunun ortaya konmasıdır. Çalışma üç bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümünde bilgi yönetimini ortaya çıkaran temel unsurlara ve bunların temel özelliklerine değinilmiş; entellektüel sermaye kavramı tanımlanarak gelişimi ve ölçülmesinin önemi vurgulanmıştır. Entellektüel

12 2 sermayenin unsurları olan insan sermayesi, yapısal sermaye (örgütsel sermaye) ve müşteri sermayesinin entellektüel sermayeye ne türlü ve ne büyüklükte katkı sağladığı; bunların neler olduğu ve işletmelerin piyasa değerlerine ve işletme başarısına nasıl yansıdığı açıklanmaya çalışılmıştır. İkinci bölümde ise akademisyenler ve uygulamacılar tarafından geliştirilen çeşitli, entellektüel sermaye ölçüm ve değerleme metotları incelenmiş, bu yaklaşımların olumlu ve olumsuz yanları kısmen açıklanmaya çalışılmıştır. Entellektüel sermaye ölçüm metotları, direkt entellektüel sermaye ölçüm metotları, piyasa kapitalizasyon metotları, kurumsal karne metotları ve varlıkların getirisi metotları olarak dört farklı kategoride toplanabilir. Direkt metotlar, teknoloji anketi, ağırlıklandırılmış patentler, kapsayan değerleme metodolojisi, değer kaşifi, entellektüel mülkiyet değerlemesi, toplam değer yaratımı ve gelecek muhasebesinden oluşmaktadır. Piyasa kapitalizasyon metotlarının başlıcaları ise, piyasa değeri/ defter değeri oranı, Tobin in q oranı ve yatırımcı piyasa değeri metotlarıdır. Varlıkların getirisi metotları genellikle entellektüel varlıklardan beklenen ya da gerçekleşmiş nakit akımlarını hesaplamakta ve entellektüel varlıklarla ilgili bir katsayı hesaplamaya çalışmaktadır. Kurumsal karne metotları entellektüel sermayeyi ölçmekten daha çok raporlamaya ve gerekli açıklamaları yapmaya yönelik metotlardır. Skandia kılavuzu, entellektüel sermaye endeksi, maddi olmayan varlıkları izleme modeli, Norton ve Kaplan ın kurumsal karnesi, işletmenin entellektüel sermayesini, entelektüel sermayenin unsurlarını öznel değerlendirmelerle ağırlıklandırarak ölçmeye yarayan metotlardır. Entellektüel varlıkların firma piyasa değerine olan etkisi ve bu varlıkları değerleme ihtiyacı dört temel değerleme yaklaşımını doğurmuştur. Bunlardan maliyet yaklaşımı, varlıkların tarihi maliyetlerine göre değerlemesi anlayışını; piyasa yaklaşımı, varlıkların, piyasada emsal teşkil edebilecek özdeş veya benzer varlıkların emsal değerlemesini; gelir yaklaşımı, varlıklardan sağlanacak gelirlerin net bugünkü değerlerinin hesaplanması anlayışını; opsiyon yaklaşımı ise varlıkların ekonomik anlamda faydalı olma olasılıklarının değerlendirilmesi ve buna bağlı olarak farklı opsiyon pozisyonlarının alınması anlayışını benimsemektedir. Uygun yaklaşımın seçilmesinde ise değerleme amacı büyük önem taşımaktadır. Entellektüel sermayenin değerlemesindeki en belirgin sebep finansal raporlama, entellektüel varlıkların değerlemesindeki en temel sebepler ise uyuşmazlık davaları ve iflastır. Çalışmanın üçüncü bölümünde İMKB de listelenmiş şirketlerin PD/DD oranları temel alınarak kote edilmiş şirketlerin ortalama entellektüel sermaye düzeyleri açıklanmaya çalışılmıştır. Sektörel olarak ele alınan beş yıllık dönem boyunca PD/DD oranlarının seyri ve toplam piyasa değerleri analiz edilmeye çalışılmıştır.

13 3 BİRİNCİ BÖLÜM ENTELLEKTÜEL SERMAYENİN TANIMI VE UNSURLARI 1.1. BİLGİ YÖNETİMİ İktisattaki geleneksel büyüme modellerine göre üretim faktörleri, hasıladan payını rant olarak alan toprak, ücret olarak alan işgücü, ve kar olarak alan sermayedir. Geleneksel iktisattaki büyüme modellerine bakıldığında bazı ortak özellikler görülmektedir. Bu ortak özelliklerin en belirgin olanı büyümenin, sermaye ve işgücü gibi esas üretim faktörlerine dayandırılmasıdır. Geleneksel büyüme modellerinde üretim faktörleri azalan verimler yasasına göre, ölçeğe bağlı olarak azalan oranda getiri (diminishing return) sağlarlar. Klasik modellerde yer almayan bilgi, günümüz ekonomisinin en önemli üretim faktörü olarak listeye eklenmiştir. Gelişmeler, teknoloji, eğitilmiş insan gücü ve bilgi üretim faktörleridir ve büyümeye pozitif katkıda bulunurlar hipotezini sayısal verilerle ve sezgisel olarak doğrulamaktadır. Endüstri çağının süper zenginleri ondokuzuncu yüzyılın çelik ve petrol şirketleriydi. II. Dünya Savaşı sonrası dönemin süper zenginleri ise sırasıyla yarı iletken üreticileri, elektronikçiler, bilgisayar yapımcıları, yazılım üreticileri, biyokimya ve internet şirketleri gibi bilgi sistemleri kurmaya, bilgiyi üretimle bütünleştirmeye ve dağıtmaya yönelik girişimlerde bulunanlardır. 1 Kanada Yeminli Mali Müşavirler Enstitüsü nün (Canadian Institute of Chartered Acccountants-CICA) entellektüel sermaye üzerine Canada Financial Post 300 ve Fortune 500 firmalarının tepe yöneticileri üzerinde yaptığı bir araştırma, yöneticilerin bilgi yi ve entellektüel sermaye yi firmanın en kritik kaynağı olarak gördüklerini ortaya çıkarmıştır Bilgi Yönetimini Ortaya Çıkaran Temel Unsurlar Hızla gelişen teknoloji ve teknolojinin kolaylaştırdığı bilgi üretimi, eski ekonomiye yeniden yapılanma olanağını sağlamıştır. Günümüzde yaratıcılığın oluşmasında anahtar rol oynayan fikirlerin, teknolojinin ve yenileşmenin öneminin artmasıyla bilgi ve teknolojik 1 M. Ertuğrul, "Entellektüel Sermayenin Firma Piyasa Değeri Üzerine Etkisi", s.1 (e.t: ) 2 R. Dzinkowski, The Measurement and Management of Intellectual Capital: An Introduction, International Management Accounting, C:78, S:2, s.35

14 4 altyapı bütün sektörlere yerleşmeye başlamıştır. Dünya ekonomisini etkileyen söz konusu gelişmelerin, araştırmacılar arasında kabul gören başlıca nitelikleri şöyle sıralanabilir: 3 i. Bilgisayar ve iletişim teknolojisindeki devrim ii. Stratejik bir işletme varlığı olarak bilginin yükselen önemi iii. İşletmelerin kaynak planlaması yapılarının değişmesi iv. Rekabet gücünün belirleyici unsuru olarak buluşların yaygınlaşması Bilgi yönetimi entellektüel sermayenin ayrılmaz bir parçası olarak kabul edilmektedir. Bilgi yönetimi herhangi bir organizasyonun kontrol ettiği entellektüel sermayenin belirlenmesi, ölçümü, değerlemesi ve yönetimi ile alakalıdır. Entellektüel sermaye genel olarak bilgi yönetimini de içine alan geniş bir şemsiye kavram olarak ele alınmaktadır Bilgi Ekonomisinin Özellikleri Bilgi ekonomisinin dört temel özelliğinden söz edilebilir. Bunlar: dijitalleşme (internet ekonomisi, elektronik ticaret), artan araştırma geliştirme faaliyetleri, küreselleşme ve insan kaynakları görünüşünde yaşanan köklü değişimdir (insan kaynaklarına dayalı yeniden yapılanma). Bilgi ekonomisinin bu bileşenlerinden bazılarındaki gelişmeleri rakamlarla ortaya koymak daha olası, bazıları için ise daha zordur. Bilgi ekonomisindeki gelişmelerin görülebileceği en net göstergeler; internet, elektronik ticaret ve şirketlerin piyasa değerleridir. Aşağıdaki göstergeler bilgi ekonomisinin ulaştığı noktayı bir ölçüde yansıtmaktadır 5. i. Teknolojik gelişme, iletişim ve bilgi paylaşımını önemli ölçüde kolaylaştırmış, hızlandırmış ve ucuzlatmıştır. Örneğin bilgisayar hafızalarının maliyeti büyük bir hızla azalmaktadır yılında 20 Mb için 900 dolar olan maliyet 2002 yılı itibariyle 80 dolar civarındadır yılında 1 Kb hafızanın maliyeti 30 sent iken, bu maliyet 2005 yılında kat ucuz olarak 0,003 sent civarındadır. ii. Bilgi toplumunun dinamiklerinden yararlanan işletmeler üretim ve cirolarını 2 3 kat arttırırken işgören sayısında %75 lere varan azaltmalara gitmişlerdir. 3 D.J. Teece, Managing Intellectual Capital, Oxford University Press,2000,s.16 dan aktaran D.U. Erhan., Entellektüel Sermaye Ölçülmesi Değerlemesi Muhasebeleştirilmesi Bir Teknoloji şirketi uygulaması, (Doktora Tezi, Eskişehir Anadolu Üniversitesi),2003, s (e.t: ) Şirketlerin piyasa değerleri kullanılarak çıkarım yapılırken bağıl değerlendirmeler yapılmalıdır. Aksi takdirde yapılan araştırma ve değerlendirmeler sonucunda elde edilen çıkarımlar geçerli olmayacaktır. 5 Ertuğrul, a.g.e., s.2

15 5 iii. iv. Yüksek verimli melez tahıllara yönelik araştırmalar sayesinde çiftçiler 1920 lerdeki düzeye oranla beş kat daha fazla mısır elde etmektedir. Bir başka deyişle bugünkü mısır başağının %80 i bilgi ürünüdür. Japonya nın arasındaki toplam üretimi 3 kat artmış ancak kullanılan hammadde miktarında herhangi bir artış söz konusu olmamıştır ENTELLEKTÜEL SERMAYE Entellektüel Sermaye Kavramının Gelişimi Entellektüel sermaye kavram olarak 1960lı yıllarda gündeme gelmiş, ancak 1990lı yıllarda önem kazanmaya başlamıştır. Bu gecikmenin, zamanın iş ortamının, çalışanişyeri-müşteri ilişkilerinin bugüne oranla daha katı kurallara bağlanmış olması ve bu katılığın yeni fikir ve buluşlara dayalı yeni iş alanlarının gelişmesini sınırlamasından kaynaklandığı belirtilmektedir 6. Entellektüel sermaye kavramı bilim adamları ve araştırmacılar tarafından üç farklı aşamada incelenmiştir. Entellektüel sermaye ile ilgili ilk çalışma, Hiroyuki İtami adlı bir Japon tarafından, sanal varlıkların Japon firmaları üzerinde yaptığı etki ve bunların yönetimi üzerine yapılan bir araştırmadır. İtami nin Japonya da görünmeyen varlıklar üzerine 1980 yılında yazdığı kitap önceleri pek ilgi görmemiş, ancak 1987 yılında İngilizce ye tercümesi yapılarak entellektüel sermaye ile ilgili yapılan çalışmalarda kullanılmaya başlanmıştır 7. Bir grup ekonomistin örgüt teorisine farklı bir bakış açısı arama çabaları ikinci aşama olarak kabul edilebilir. Bu çabaların sonunda Penrose, Rumelt, Wernerfelt ve David Teece gibi ekonomistler 1986 yılında Berkeley de teknoloji ticareti konulu bir seminer düzenlemişlerdir. Teece nin 1986 da yayınlanan Profiting from Technological Innovation (Teknolojik Buluşçuluktan Kar Sağlama) adlı makalesiyle akademisyenlerin ve başlıca ekonomistlerin o güne kadar yaptıkları çalışmaları bir araya getirilmiştir. Yaptığı çalışmada, teknolojik yaratıcılığın değerini, yaratılan değeri kara dönüştürme mekanizmasını ve yaratıcılığın ticaretini yapabilmek için atılması gereken adımları açıklamaya çalışmıştır (e.t: ) 7 H. Itami, Mobilizing Invisible Assets, Harward Business Review, 1987, C:68, ss den aktaran B. Yıldız, B. Tenekecioğlu, Entellektüel Sermayenin İşletmelerin Piyasa Değeri Üzerindeki Etkisi ve İMKB 100 İşletmelerinde Görgül Bir Çalışma, (e.t: ) 8 D.J. Teece, Managing Intellectual Capital: Organizational, Strategic and Policy Dimensions, European Management Journal, C: 6, S:20, s.712

16 6 Son olarak İsviçreli Karl Erik Sveiby nin entellektüel sermayeye insan sermayesi boyutundan yaklaşması ve firma değerlendirmesi yaparken, çalışanların yeteneklerinin ve know-how ının da etkili olduğunu ortaya çıkarmasıyla konu farklı bir boyut kazanmıştır. Sveiby ayrıca insan sermayesini değerlendirmenin gerekliliğini ortaya atan ve fiziksel olmayan varlıklara uygun muhasebe metotları geliştirmeye öncülük etmiştir. Yaptığı tüm çalışmaları 1989 yılında Görünmeyen Bilânço adlı kitabında toplamış ve bilgi sermayesinin ölçülmesi açısından bir teori ileri sürmüştür. Bu teori birçok İsveç firması tarafından uygulanmaya başlanmıştır. İsveç Hizmet Sektörü Konseyi 1993 te bu teoriyi yıllık raporlarda bir standart haline getirerek, bu konuda ilk standardı uygulamaya koymuştur. Sveiby nin fikirlerinden oldukça etkilenen, entellektüel sermayenin bir başka düşünürü Leif Edvinsson, fiziki olmayan varlıkları entellektüel sermaye olarak yeniden adlandırmıştır 9. İsviçreli bir sigorta firması olan Skandia AFS nin kurumsal entellektüel sermaye direktörü olan Edvinsson, firmadaki saklı değerleri bulma, çıkarma, tanımlama ve çalıştığı firma için entellektüel sermaye modelleri geliştirmekle sorumlu dünyaca ünlü bir yönetici ve araştırmacıdır. Gelişen bilgi ekonomisi trendine paralel, organizasyonel anlamda entellektüel sermayenin ilk olarak Thomas Stewart tarafından Haziran 1991 tarihinde kaleme alınan Brain Power (Beyin Gücü) makalesi ile gündeme geldiği kabul edilmektedir 10. Yapılan çalışmalar ve araştırmalar sonucunda entellektüel sermayeyle ilgili yeni modeller, kavramlar, yaklaşımlar türetilmiştir. Bunlar arasında henüz tam bir uyum olmadığı görüşü birçok araştırmacı ve akademisyen tarafından kabul görmektedir. Bununla birlikte entellektüel sermaye konusunda ileri sürülen bazı kavramlar okuyucular tarafından yanlış anlaşılmakta, aralarında benzerlik hatta bazen özdeşlik bulunduğu kanaati fark edilmektedir. Örneğin, entellektüel sermaye ve entellektüel varlık kavramları farklı olmalarına rağmen aynı anlamı taşıdıkları kanaati en yaygın yanlış anlaşılmalardan biridir Entellektüel Sermayenin Tanımı Entellektüel sermayenin çıkış noktası işletmelerin defter değeri ile piyasa değeri arasındaki farkın, özellikle bilgi yoğun işletmelerde giderek açılmasıdır. Oluşan bu fark çeşitli değişkenlerden etkilenmekle beraber, aynı zamanda entellektüel sermayenin değeri 9 (e.t: ) 10 T. Stewart, Brain Power, Fortune, Haziran s.44 Bu çalışmada kullanılan kavramlar ve anlamları akademik çalışmalarda ne ölçüde fikir birliği gördükleri değerlendirilerek alternatifler arasından seçilmiştir.

17 7 hakkında da bilgi verir. Oluşan farkın entellektüel sermayenin değeri olarak görülmesi gerek araştırmacılar gerekse akademisyenler tarafından genel kabul görmüştür. Ancak bugün gelinen noktada entellektüel sermayenin tanımı ve entellektüel sermayeyi oluşturan bileşenler konusunda tam bir fikir birliği bulunmamaktadır. Kanada da yapılan Uluslararası Entellektüel Sermaye Yönetimi Konferansında katılımcı 85 uzman, entellektüel sermayenin tanımı konusunda bir şey söylemek için henüz erken olduğu konusunda ortak bir görüş bildirmişlerdir 11. Ancak literatür incelendiğinde entellektüel sermayenin tanımı ve sınıflandırılması konusundaki görüşlerin birbirine yakın olduğu ve belirli referanslara atıfta bulunulduğu görülmektedir. Son yıllarda daha yoğun bir şekilde tartışılıyor olmasına rağmen; entellektüel sermaye kavramının hemen hemen on yıllık bir geçmişinin olması ve konunun soyut özellikler taşıması nedeniyle genel kabul görmüş bir tanımlamanın olmaması normal kabul edilebilir. Entellektüel sermaye kavramının kısa bir tanımı, bir şirketteki insanlar tarafından bilinen ve ona rekabet üstünlüğü kazandıran şeylerin toplamıdır 12 şeklinde yapılabilir. Ancak daha açıklayıcı bir tanım gerekirse entellektüel sermaye, zenginlik yaratmak üzere kullanıma sokulabilen entellektüel varlıklardır; yani bilgi, entellektüel mülkiyet ve deneyim olarak tanımlanabilir 13. Bir başka tanıma göre, entellektüel sermaye, değere dönüştürülebilen bilgidir 14. Duyumsanamayan veya görünmeyen varlıklar olarak da adlandırılan entellektüel sermaye konusunda yapılan çalışmalara dayanarak şunlar söylenebilir 15 : i. Entellektüel sermaye bir şirketin en önemli rekabet kaynağıdır. ii. iii. Entellektüel sermaye şirket bilânçosunda görünmeyen, şirketin saklı varlıklarının bir toplamıdır. Bu nedenle hem organizasyonu oluşturan üyelerin bilgilerini hem de bu kişilerin işten ayrılmaları durumunda şirkette kalan bilgiyi içerir. Bir şirketin gelecekteki başarısı bugün sahip olduğu entellektüel sermayesini nasıl koruduğuna, arttırdığına ve yönettiğine bağlıdır. 11 A. Seetharaman, Intellectual Capital Accounting and Reporting in the Knowledge Economy, Journal of Intellectual Capital, C: 3, S: 2, 2002, (e.t: ) 12 T. Stewart, Entellektüel Sermaye: Kuruluşların Yeni Zenginliği, Mess Yayın No:258, İstanbul, 1997, s.27 (Çeviren: Nurettin El Hüseyni) 13 a.g.e., s F. Şamiloğlu, Entelektüel Sermaye, Gazi Kitabevi, Ankara, 2002,.s G. Büyüközkan, Entellektüel Sermaye Yönetimi, KalDer Forum, (e.t: )

18 Entellektüel Varlığın Tanımı Entellektüel varlık tanımlanmadan önce muhasebe bakış açısı ile varlık kavramı şöyle tanımlanabilir. Varlık, parasal değeri olan, işletmenin sahip olduğu her şeye denir 16. Varlıkların dört tipi bulunmaktadır. Bunlardan ilki döner varlıklardır. Bunlar kısa sürede tüketilebilir, satılabilir varlıklardır. İkinci tür olan sabit varlıklar ise bir yıldan daha uzun süre yararlanılabilen arazi, donanım, fabrika gibi varlıklardır. Üçüncü tip varlıklar ise yatırımlardır. Bunlar da şirketin elindeki finansal yatırım araçlarıdır. Bu üç varlık ölçülebilir, değeri nispeten belli olan varlıklardır. Dördüncü tip ise en problemli varlık türü olan maddi olmayan varlıklardır. Bunların değeri uzun dönemde anlaşılmakta ve tam değerleri ise şirketin satışı veya şirket birleşmeleri söz konusu olduğunda ortaya çıkmaktadır. Genel olarak entellektüel sermaye kavramıyla entellektüel varlıklar kastedilmektedir. Ancak muhasebe bakış açısıyla bu iki kavramın karşıladığı anlamlar birbirinden farklı oldukları kabul edilmektedir. İşletmelerde entellektüel sermaye oluşumu kar yaratma potansiyeli taşıyan bilgiye dayalı varlık unsurlarıyla doğrudan ilişkilendirilmektedir. Bu anlamda işletmelerde bilginin yaratılması, bir işletme varlığı olarak tanımlanması, bir değere dönüştürülmesi ve kar getirecek biçimde kullanılması faaliyetleriyle geliştirilen varlıklar işletmelerin varlıkları arasında kabul edilmekte ve bu tür varlıklar entellektüel varlık olarak adlandırılmaktadır. Bu varlıkların muhasebeleştirilmesi sonucu bir aktif artışı yaratılmaktadır. Bu aktif artışı işletmenin özkaynaklarında da bir artışa neden olmakta ve bu artış entellektüel sermaye olarak tanımlanmaktadır. Bilgiye dayalı varlık unsurlarının muhasebeleştirilmesiyle yaratılan bu yeni özkaynak işletmelerin bilânçosunda entellektüel sermaye olarak yer almaktadır 17. Entellektüel sermaye ve entellektüel varlık, bilânço eşitliğinde Smith ve Parr tarafından aşağıdaki gibi gösterilmiştir C. Usoff, The Importance of Intellectual Capital and It s effect on Performance Measurement Systems, Managerial Auditing Journal, C: 17, S:1/2, ss D. U. Erhan, Entellektüel Sermaye Ölçülmesi Değerlemesi Muhasebeleştirilmesi Bir Teknoloji Şirketi Uygulaması, Doktora Tezi, Eskişehir Anadolu Üniversitesi,2003, s G.V. Smith ve R.L. Parr, Valuation of Intellectual Property and Intangible Assets, 3. Edition, John Wiley & Sons, New York 2000, s.64 den aktaran D. U. Erhan, e.g.e., s.15

19 9 KISA VADELİ YABANCI DÖNEN VARLIKLAR + KAYNAKLAR + UZUN VADELİ YABANCI KAYNAKLAR DURAN = + VARLIKLAR + ÖZKAYNAKLAR ENTELLEKTÜEL VARLIKLAR ENTELLEKTÜEL SERMAYE Kaynak: Erhan, a.g.e. s.16 Şekil 1.1: Temel Bilânço Eşitliğinde Entellektüel Varlıkların ve Entellektüel Sermayenin Gösterimi Entellektüel Sermayenin Ölçülmesinin Önemi Entellektüel sermaye işletmeler için, rekabet edebilmenin ve piyasada var olabilmenin bir ön koşulu niteliğindedir. Önemi nerdeyse tartışmasız hale gelen ve mali tablolarda görünmeyen bu varlıkların ölçülmesi ve değerlendirilmesinin gerekliliği açıkça ortadadır. Entellektüel sermayenin özünü bilgi ve bilgi tabanlı varlıklar oluşturmaktadır. Bunların soyut varlıklar olması nedeniyle ve işletmeden işletmeye farklılıklar göstermesi sebebiyle maddi varlıklara göre ölçülmesi daha zor ve sorunludur.

20 10 Entellektüel sermayenin ölçülmesi ve değerlemesi yaklaşımlarındaki çeşitliliğe ve belirsizliklere rağmen entellektüel sermayenin ölçülmesinin önemli faydaları bulunmaktadır ve bu çabaların işletmeye sağlayacağı faydalar şöyle sıralanabilir 19 : i. İşletme yöneticilerinin, işletmelerinin entellektüel değerlerini görünür bir biçimde ortaya koymaları durumunda kredi kurumlarına entellektüel varlıkları teminat olarak gösterebilir ve daha geniş borçlanma olanaklarına kavuşabilirler. ii. iii. iv. Halka açık olan ya da açılmayı planlayan işletmelerin entellektüel sermayelerini ve bu sermayelerinin gelecek dönemlerde yaratacakları muhtemel gelir potansiyelini göstermeleri hisse senetlerinin piyasa performansını olumlu yönde etkiler. Yüksek piyasa değerine sahip işletmeler satın alma, birleşme gibi özel finansal durumlarda yüksek değerlerinin kaynağını yatırımcılara gösterebilme olanağının bulur. Entellektüel sermayenin rakamsallaştırılması rakipler karşısındaki durumun analiz edilerek üstün ve zayıf yönlerin belirlenmesine ve zayıf yönlerin geliştirilmesi çabalarının hız kazanmasına katkı sağlar ENTELLEKTÜEL SERMAYENİN UNSURLARI Örgütsel yapılanma ve varlık türleri temelde işlevsel ve yapısal olarak birbirine benzemekle birlikte sektör, iş çeşitliliği, coğrafi konum, çalışan sayısı, üretim şekilleri ve konusu, hukuki düzenlemeler, ulusal ve uluslararası standartlar gibi daha pek çok sebebe bağlı olarak farklılıklar göstermektedir. Özellikle işletmelerin varlık türleri ve bunların toplam varlıklar içindeki yüzdeleri devingenlik göstermektedir. Bu devingenliğin büyüklüğünü belirleyen en temel etkenler ise zamanla değişen ekonomi anlayışı ve teknoloji olarak değerlendirilebilir. Araştırmacılar entellektüel varlıkları analiz ederken örgütü oluşturan unsurları ayrı ayrı ele alarak bunların, finansal tablolarda gösterilemeyen entellektüel sermaye kavramını ne ölçüde ve ne yönde etkilediklerini açıklamaya çalışmışlardır. Araştırmacılar arasında fikir birliği olmamakla beraber birbirine çok benzer yaklaşımlar benimsenmiştir. Tablo 1 de temel entellektüel sermaye unsurlarının özet bir karşılaştırması yer almaktadır. 19 B. Öztürk, B. Ünsal, Entellektüel Sermayenin Firma Değeri Üzerine Etkisi, Asomedya Dergisi, Nisan (e.t: )