.-J. bir muvakkithane 2 ilave edilmiştir. Külliyeyi oluşturan yapılardan mektep ve muvakkitmne günümüze ulaşmamışt:ı.r3.

Transkript

1 ERZURUM LALAPAŞACAM'NDEKİBİR HAT LEVHASı Hlal SEZER* A CALLIGRAPHIC PANEL IN LALAPAŞAMOSQUE IN ERZURUM In Erzurum Lalapaşa mosque, there s a callgraphy panel that lells the lfe of Mustafa Lala Paşa. Ths callgraphc pcture whch was wrtten by Sufd'ül- Mevlevİ n the Iate perod of Ottornan s wrt- Len n rk'a form and also s one of the best examples of rk'a fonn..-j Anahtar Kelmeler:Erzu,nım,Mustafa Lala Paşa Suud'ül- Mevlevl. Hat Sanatı Key Words: Erzurum, Mustafa Lala Paşa, Suud'ül- Mevlevl. callgraphy. GİRİş Doğu Anadolu Bölges~'nn en öneml kültür kentlernden br Erzurum'dur. Erzurum'da çeştl medenyetlere t brçok abdev yapılar mevcuttur. Bunlardan br de, şehrn merkeznde, 970 ( ) tarhnde Erzurum Beylerbey Lala Mustafa Paşa' tarafından yaptınlan k:üllyedr. Cam, mcktep ve hamamdan oluşan küllyeye yıhar] arasında br muvakkthane 2 lave edlmştr. Küllyey oluşturan yapılardan mektep ve muvakktmne günümüze ulaşmamışt:ı.r3. Lalapaşa Cam'nn haôm kısmının doğu duvannda asılı Lala Mustafa Paşa'nın hayatını anlatan br hat levhası vardır (Resm-I). Levha, Suud'ul - Mevlev tarafından rk'a yazısı le yazılmış olup hat sanatı bakımından büyük br önem arz eder. Bz bu çalışmamızda, levhanın hattatı ve levhanın hat sanatı bakımından değern tespt etmeyc çalışacağız. ı. SUÜD'UL-MEVLEVI Mehmed SuUd Bey 1882 (H.l299) yılında Kuruçeşme'de doğdu. Suud Bey, Dvan-ı HümJyun mümeyyz Rıza Safvet Bey'n oğlu ve hattar Vahdet'nn 4 torunudur. *Yrd. Doç. Dr. Atatürk ÜnvelStes Güzel Sanatlar Fakültes Geleneksel Türk EI Sanarları Bölümü-ERZURUM 1- Lala Mustafa Paşa: Kıbrıs, Şrvan ve Gürcstan fath unvanıyla anılan Osmanlı vezr. doğum ıar.h tam olarak blnmemekle beraber, 1580 yılında İstanbul'da öldüğünde 70 yaşını aşmış olduğu hlndğne g.öre, yılı doıaylarında doğmuş olması gerekmektedr. (Bkz. Bekr Kütükoğlu, "Lala Mustafa Paşa", DİA, Ankanı, 2003, XXVLL, s ; Hamza Gündoğdu,Erzurum Lala Paşa Küllyes, Ankara, ı 993) 2- Genellkle büyk camlern yanında. zaman tayn eden aıeı ve saatlern bulundu!\u oda (Bkz. Fert Devemoğlu, OsmanJıca Türkçe Ansklopedk Lügat, Ankara, 1970, s. 696) 3- Bkz. İbrahm Hakkı Konyalı, Abdeler ve Kwbeler İle ErzurumTarh, İsıanbul, 1969, s ; Haınza Gündoğdu, Erzurum Lala Paşa Küllyes, Ankara, 1993; Ahmet Vefa Çobanoğlu," Lala Mustafa Paşa Küllyes", DİA. Ankara, 2003, XXVIl, s Metımet Şevket Vahdetl, Dvan-ı Hümayun'dan ur Efend'nn oğludur (1249) yılında İstanbul'da doğdu. Salh Ferd Efend'den tenıeşşuk edp 1846 (I262)'da cazet aldı. Sonra Kadıasker Mustafa Efend (ö. 1876)'den stfade ett. Önce Dvan-) Hümayun, sonra Mübme Kalem'nde çalıştı. Dvan yazıda Nasıh Efend (ö. 1885) 'den kazetldr (1288) yılında İstanbul' da vefat ett. (Bkz. M. Kemal İnal, Son Hattatlar, İstanbul; s ; Şevket Rado, Türk Hartallan, İstanbul, 1984, s. 212)

2 Soyu Şeyhülslam Ebussuud Efend'ye dayanır. Beşktaş'ta Hamdye mektebne devam ett. Babasından Arapça ve Farsça öğrend s (H.1317) yılında Dvan-ı Hümayun Mühmme Kalem'ne grd ve on sekz yıl hzmetten sonra Mec1s-İ Ayan ktabetne nakledld. Medreselerde yazı muallmlğnde bulundu. Osmanlı Devlet'nn çöküşüyleherkes gb açıkta kaldı. Bab-ı Aıı caddesnde küçük br dükkan açıp steyenlere yazı yazmak suretyle maışetn temn ett yılında Fath Mllet Kütüphanes'ne memur tayn edld. 28 Ağustos 1948 (23 Şevval 1367) yılında vefat ett ve Merkez Efend Kabrstanı'na defnedld 6. Suud Bey, sülüs ve nesh yazıyı babasından ve Beşktaşlı Nur Efend'den,? daha sonra Muhsnzade Abdullah Bey'den 8, dvan yazıyı Kaml Efend'den 9, cell dvan'y Sfun Efend'den lo ve tuğryı Tuğrkeş İsmal Hakkı Bey'den ll meşk ett J2 Suud Bey, sülüs ve nesh yazıda Kadıasker Mustafa İzzet Efend (ö. 1876) n ekolüne bağlı br hattattır. II. LEVHANIN ÖZELLİKLERİ Lalapaşa Cfun'nde bulunan bu levha Osmanlı'da günlük yazışmalarda kullanılan rık'a yazısı le yazlmıştır. Levhanın başlığı cel sü1üs, ara başlıklar cel dvil le yazılmıştır. Levhanın sonundak doğum, ölüm tarhler ve kaynaklarda nesh yazı kullanılmıştır. Levha 82 x 106 ebatlarında olup ahşap çerçeveldr (Resm-2). 5- M. Kemal jnal, ~l.g.e., s M. Kemal ınal. a.g.e.. s Mehmet Nur Efendj, Taşköprü kazasından Zamoğlu Ah Ağanın oğludur (1285) yılında doğdu. Nur Efend. Zek Dede'clı:rı ıal.k yaım. Sütü5 ve nesh lk önce Süleyman Efend'den, sonra Nevşch,rl Hoca Osınan Efend'deıı, daha sonra Alauddln Bcy'den ve nhayet Muhsnzade Abdullah Bey'den eazet aldı (1371)' de vefat ett. "Beşktaşlı" namıyla meşhur oldu. (Bh. M. Kemal Inal, a.g.e., ; Alj Alpaslan, Osmanlı Hat Sanan Tarh. Istanhııl, 1999, s. 141: Şevket Rado, a.g.e., s. 262) 8- Muhs.nzade Abdullah Hamd Bey, Su1tılU n. Mahmut'un ıstabl- amre (saray ahm) müdürü Mehmet Bey'n oğludur (248) yılıııda Kunıçeşnıe'de doğdu. Onbr yaşında Heşktı,ş'da Kapıağası mektehne grd. Mektep hoeası Hafız Mehmet Efend'den sulüs ve nesh me~k ederek ef~et aldı. HOeaSlJllD tavsyesyle Kadmske!" Mımara lzıet Efend'ye ıalcbe oldu. Sadareı Mekıubı Kalem'nde vazfe aldı, sonra aynldı. Beyazıt semtndek Menşe- KÜLtab 1 Askerl'ye hat mualılm olarak tayn edld. Bu ~snada Sultan Il. Abdülhamt tarafından kerıdsne "resülh,ıltaun" ünvauj verld. l899 (1317). ydında vefat ett. (Bkz. M. Kemal lnal, a.g.e., s. 20; Al Alpaslan, a.g.e., s. 14l ; ŞeYket Rado. a.g,e.. s. 230; M. Uğur Demıan, Islam KUltür Mrasmda Hat Sanatı, Ist<ınbul, 1992, s. 21,6) 9- Ahm.et Kaml Efend 1861 (1278) yılında htanhul fındıkhda doğdu. ık tah.sln yaparken mektebn yazı hocası Süleyman Efend'den hat meşk etmeye ba~ladı. RUşdyey btrdkten sonra Dahlye Muhasebes'ne ınemur oldu. Sam Efend'den sulüsnesh yazılanndan 1884 (1301)'de Ca:LClname ald.ı. Kantl Efend, Dvan-ı HUmayun'da tuğra çekınesn, dvan ve cet dvan yazmasını yne Sam. Efend'den öğrend. Medreset'l!- Hattatlı'de sulüs ve nesh., Galatasaray Su'ltau'sııde rık'a dersler verd (1360) yılında vefat ett. (Bkz. M. Kema.llııal,a.g.e., s. 168'; Şevket Rada, a.g.e.. s. 253; M. Uğur Derman, a.g.e.. s. 222; Al Alpaslan, a.g.e., s. 95: Muhttn Sern, Hat SanatımızVe l'"fqhur HanaUar, lsranbul, 1999, s. 183) 10- Mehmet Sam Efend, 1838 (l253) yılında İstanbul'da doğdu. Sıhyan Mekteh'nde okuyup onaltı ya ındayken Malye Kalemj'ne grd. Dvan-t HUmayun nmeoüvslğ Ye Nşau Kalem hulefalığı vazfelernde bulunduktan SOlUa, aynı kaleınn mümeyyzlğndeıı emeklye ayaldı. Sülüs ve neslı yaz.ılannı Bo.~nak Osman Efend mırrunda br mahalle nıekteb hocasından,eel sülüsü Mustafa Rakıın (9 1826)'ın talebes Reca Efend ( )'den; d"an, eel dvan ve tuğrayı Nasıh efend (ö. 1885)'den, tal,k yazıyı Kıbrıszde ısmal Hakkı Efend (ö )'den, cel talık yazıyı Al Haydar Bey (ö )'den, nk'a yazıyı Mlmtaz Efend (ö )'den meşk ell ( 1330) yıhnda vefat ett ve Fath Cmn hazıresne defnedldj. (Bkz. M. Kemal [nal, a.g.e., s. 359 ; M.Uğur Dennan, a.g,e., s. 217 ; Şevket Rado, a.g.e., s. 239 ; Al Alpa~lan, a.g.e., s. 122; Muhttn Sern, a.g.e., s. 158) ı 1- ısmal Hakkı Altunbeıer, 1873 ( 1289) yılında Istanbul Kuruçeşme'de doğdu. Bahası hattat Mehmet nmı Efeııd'dr.Süls ve neslı yazılannı babasmdan meşk etl. Sam Efend'den dvan, cel dvan. cel sülus ve tuğra çekmesn öğrend. Muhtelf mekteplerde nk'a, Medresel'ül- Hattatn'de tuğra ve cel süls muallmlğnd~ bulundu. Şark Tczyn Sanatlar Mekteh'nde, 1936'dan sonra Devlet Gzel Sanatlar Akadems'nde teziup dersler verd ( 1365 ) yılında vefat ett. (Bkz. M. Kemal İnal. a.g,e., s. 97 ; Şevket Rado, a.g.e., s. 258 ; M. Uğur Derınan, a.g.e., s. 225 ; Al Alpaslan, a.g.e.. s. 127 : Muhttn Sern, a.g.e., s. 178 ) 12- M. Kemal İnal. a.g.e., s. 378, 13- Kadıasker Mustafa zzet Efend, Tosya'da Mustafa Ag;a'nın oğlu olamk ı801 ( 1216) yılında doğdu. Küçük yaşta tahsl çn Istanbul'a gönderldl Fath Medreses'nde ders gördü, ayrıca mosk n:ıcşk ett. Sultan Il. Mahmut'un emryle Enderfın-ı Hümayun'a alındı. Ust düzey devlet kadeınelerııde hrçok görev üstlend. lzzet Efend,ölü;; ve nesh ya7.ı1annl Çömez Mustafa Vasıl' (ö. 1853), tahk ve ed talık hattını Yesarzaue Mustafa İzzet (ö. 1849) efendlerden öğrend (1293) yılında vefat ett. (Bkz. M. Kemal ınal, a.g.e., S, J58 ; M.Uğur Derrnan, a.g.e., s. 210 ; Şevket Rada, a.g.e., s. 216 ; Al Alpaslan. a.g.e.. s. 137 ; Muh-nn Serjn. a.g.e., s. ı4o)

3 A.YAZıSı Rık'a: Osmanlı hattatlan tarafından dh edlen nk'a, dvaıl yazının dkey harflernn küçülmes, sadeleşmes,kavs ve meyllernn azaltılmasından meydana gelmştr. Yuvarlaldığı az, düzlüğü çok ve harekes olmayan nk'a'nm kolaylıkve sürat çn dt ed~dğnde şüphe yoktur. Sarayda Dvarı-ı Hümayun'da meydana gelen bu yazı, umumyede yazışmalarda,müsveddelerde ve mektuplarda kullanılmış ve blhassa XX. yüzyılın başından tbaren günlük resm yazışmalarda da kullanılmaya başlamıştjr '4 Rık'a yazı k ayn üslôpta gelşt. Bunlardan lk XIX. yüzyılın lk yarısında Bab-ı Al"de gelşt ve " Bab-ı Aıı Rık'ası" veya gelştren hattata zmelen "Mümtaz Efend Rık'ası" denld. Bu üslôpta dkey ve yatay harflern boylan kısadır. Kendsnden sonrak harflerle btşmeyen harfler btşeblmektedr. Yan dvarn havası henüz kaybolmuş değldr. Rık'a'nın estetğnde knc hamle Galatasaray Sultanıs yaz} hocası Mehmet İzzet Efend (ö. 1903) tarafından yapıldı. Bu hattat, harfler çn kesn ölçüıer getrdğ g'b, kendsnden sonrak harfle btşmeyen harfler ayn yazdı ve yazınınumum görünüşüne ferahhk kazandırarak nk'ayı br sanat yazısı halne soktu. Devlet darelernde süratle yazma sebebyle "Mümtaz Efend Rık'ası" devam ettyse de genellkle "Mehmet ızzet Efend Rık'ası" hakm oldus. Cell Sülüs: Sülüs yazınm 3 mm.den kalın kalemle yazılan şekldr. Sülüs, lügatte "üçte br" demektr. Harflernn her brnn üçte k kısmında düzlük, üçte br kısmında yuvarlaklık hakmdr. Hakkaten bu yazıda Muhakkak yazıya nspetle yuvarlak kısımlar fazladır. Aynca harflernn boyları ve genşlkler braz küçük ve çanaklı harflern çanakları braz derncedr. Muhakkak yazıya nspetle daha tatlı ve yumuşak br görünüme sahptr 16. Cel dvan: Osmanlı devletnn resm yazısı olan dvan, Türkler tarafından dt edlmş olup, tevkl ve talk hususyetlern taşır. Cel dvan, dvan'nn rs anlamına gelrse de her ks arasında banz farklar vardır. Harekesz yazdan dvarı'nn XVI. asırda İstanbul'da doğan harekel, süslü ve haşmetl şeklne celı dvan adı verlmştr. Bu yazının ne zaman, km tarafından cat edldğ blnmemekle brlkte XVI. asırda Taceddn adlı hattatın celt dvan'nn gelşmesnde emeğ büyüktür. Bu devrdek cell dvam'nn harf yapılan ctlız olup, stf tam olarak teşekkül etmemştr.en güzel şeklne XıX. yüzyılda Bab-ı.AWde ulaşmıştjr 17. Nesh: Lügatte "br şeyn hükmünü ortadan kaldırmak, stnsah etmek" gb manalara gelr. Nesh kalem sü1üs kalemnn üçte br kadar olup, harfler aynı kadeye bağlıdır. Satır nzamına bağlı olup, stfsz yazılır. Bunun çn Kur' arı, tefsr ve hads gb uzun dn metnler yazılmıştır. IS. B.TRANSKIRİBİ Lala Mustafa Paşa Sokullu harıedanından vezı[- azam Hüsrev Paşa'nın küçük brader Mısır hükümdan çeraıczeden Sultan Gavr'nn damadıdır.müvellden Bosnalıdır. Müşarun leyh gayet şed', sehası, mu'tedl bütün muharebelerde braz-ı şabamet etmş br nadre- zaman d. Sığar-ı snıınde harem- padşamde bulunarak on yed yaşına vsılolunca yençer bö1üğüne çerağ edlmştr. Burada ulom-ı askeryey tahsl le tedrcen btterf' mr ahur-ı sağır, müteakıben çaşngır başılık makamına rtka etmştr. Memuryet- mezkurede ken Surye'de Safed Sancağı Beylerbeylğnetayn olunup blahare Manİsa'da mukım knc Selm'e lala olmuştur. Konya ovasında şehzade Bayezd le Selm arasında zuhı1r yafte olan meşhur meydan muharebesn ı4- Al Alpaslan, "slam Yazı Sanatı" Doğuşıao Günümüze BüyüIc İslam Tarh, İstanbul, 1993, s Alj Alpaslao, a.g.ro., s ı6- Al Alpaslan, a.g.m.., s. 47ı. 17- M. Ugur Oennan, SabanCl Koleksyonu, İstanbul, 1995, S, 21 ; Al Alpaslan, a.g.e., s S- Abdü!kadf Yılınaz, Türk Küap Sanaılan Tabr ve Istılahlan, İstanbul, 2004, s. 259.

4 şehzde Selm'e kazandırdığı çn İstanbul'da pek büyük şöhret kazanrruş KanunJ Sultan Süleyman'ın mazhar-ı ltfatı olmuştur. Selm- mezkıırun tahta cülıısunda sadaret- uzma hakkı sarıh ken Rüstem Paşa'nın meanyle İstanbul'da durduıı.ılmayarak Temeşvar eyajetne, sanyen Erzurum'a, salsen Şam'a Beylerbeylğne gönderlmştr. Sekz yıl Şam'da kamet ederek Yemen fetret üzerne vezaretle hıtta- yemanyeye gdecek ken İstanbul'da tedvır olunan dolab-ı tezvırat üzerne tekrar Şam'da bk1 edldler. Az zaman sonra br tedblr- syas le dersaldetc gelerek " Rastdır reftaıımız manend meyl tutya - bz hezaran dde- mahmııre grmş çıkmışız" beyt- meşhurnn gmles olan şarat-ı nsvandan Hubb kadın delaletyle vezaret- sanye payes verlerek Kıbrıs'ın fethne memur edldler. Ba'de'l- feth "fath- Kıbrıs" nam-ı mübeccelyle yad olunmuştur. Şehzdeler muharebesnn tarıhyes Sadrazam Rüstem Paşa kendne rakp gördüğü Mustafa Paşa'yı Kütahya'da muklm şehzade Bayezd tarafgıranından bldğ çn paşa le aralanna clkay-ı nfak maksadına bnaen Mansa'da şehzade Selm'n lalalığına tayn ve Safed'den azlyle Mansa'da kametn etmeyled. Halbuk Mustafa Paşa kargüzar br nsan olduğundan şehzade Sehm'e " pedernz garban rthal edecektr, şüphesz k Bayezd tahtıma cülgs eyleyecck eğer böyle br şey hads olursa bradernzn hayatınıza kasd edeceğ muhakkaktır" gb sözler söyleyerek kendsn kna ve mükemmel br kuvvetle Blyezd ordusunu Konya ovasında nhzama uğratlp İran'a kadar Bayezd'n franna sebeb- müstakl olmuştur. Lala Mustafa Paşa le Bayezd ordusu arasında carı mükl.tebat kütüb-ü tevarhde mazbuttur. Dvan-ı Hümayun'dak ünvan-ı resmlen Ekrem'ü!- vüzera efham'ül- uzama desrur-u sütgde hsal müşr- ruşen tedbır- mülk ara drgam-ı pışe- hkmet- züleelal samsam-ı kabze- kudret- ıayeıa.i ala- esnnet'ül- müb3.rzn vezlr- dlber Lala Mustafa Paşa. Bu ünvan kendsne 973 tarhnde Erzurum cengaverlernn hmmetyle Tfls ' fethederek prens Alexandır'ı adet- kadme vechle kılıncının altından geçrdkten sonra ba ferman-ı padşah n'mstklal le Gürcstan'ı prens- mezbuıun radesne terk lc Erzurum'u teşrfler zamanında verlmştr. Asar-ı hayryyes Erzurum'da br cam, br hamam, şehr- mezkur etrafında br mktar araz, Tfls'de br mktar kura le Lvane sancağında zeytnlkler, Şam'da büyük br clm- şerf le üç yüz kadar dükkan, han, karbansaray, Konya cvarında Ilgın kasabasında yne br cam ve br mktar arazden barettr. Evahr Hayatı Bu zat ömrünün son eyyamını, İstanbul'da hal- nzvada geçrmştr. Devletçc mühm br mesele olunca kendsn Kubbea1tı denlen şuray-ı vüzeraya davet le re 'ynden stfade ederlerd. Konaklan Eyüp cvannda d. Vefatı, senes nasdan kül1yen ntka.' lehadat ve taata hasr-ı şuğul edyorlardı. İrthalnden on yed gün evvel Ebu Eyyüp Hald bn Zeyd el-ens3.r hazretlernn türbedarına müracaalla sahabe- müşarun leyhn medfen kurbünde kendlerne br makbere verlmesn ltmas edp, kend elyle mahal- defnn tayn ve br şaret- mahsıısa va'z ettkten sonra köşklerne avdet ederler. Geceleyn zyarete gelen Ferhat paşazadelere kendsnm on yed gün mürı1runda terk- hayat edeceğn sarahatcn söyleynce paşaıadeler bu söze nanamayarak lalanın kber- sn dolayısıyla ateh getrdğne hanılederler se de hakkaten

5 buyurduklan günde enfas-ı ma'dudelern kmal le zhar-ı keramet eylemşlerdr. Tevellüdü 912, rthal 20 cumade'l- ahır, sene 988. Me'hazlar: muhanerat-ı havace Sa'deddn - tarh- aıı. KetebehO Suud el- Mevlevl. C.sÜSLEMESİ Levhada, yazıy} çevreleyen pembe renkl br ç bordür ()bulunmaktadır. Bordürün çnde tek sıra yaprak motf vardır. Yne borctürün k kenarına altın cetvel 2\1. dıştak altın cetvelden sonra br altın kuzu ı çeklmştr. Bordörün dört köşesnde, syah zemn üzerne, Ermen ressamlarca çzlen 22 klask tezhpten uzak, barak özellğ taşıyan ççek motfler bulunmaktadır. Köşe süslemeler altın kuzularla brbr.lle bağlanmıştır. Levhanm yazısı çok güzelolmasına rağmen, süslemes o kadar başanlı değldr. LevhaOln çerçeves ahşap olup, yer yer dökülmeler, yıpranmalar vardır (Resm-3). III. SONUÇ Levha üzernde yazının hang tarhte y~ıldığını gösteren br tarh yoktur. Ayrıca esern tarh ve km tarafından yazdırıldığınadar cami kayıtlarında da br blgye ulaşarnadık. Fakat hattatın yaşadığı dönem ve levhamn süslemes göz önöne alındığında, Osmanlının son devrnde yazılmış olması kuvvetle muhtemeldr. Bu levha, Lalapaşa cfunne asılmak üzere devrn meşhur baltatına özelolarak sparş edlmştr. Yne bu levha nk'a yazının son dönemde yazılmış, Mehmet İzzet Efend Rk'a'sı'mn en güzel numunelernden br olup, bu yazıyı öğrenmek steyenler çn y br örnektr. 19- Bordür: Pervaz ve kenar suları şeklnde br araya gelen motfler, şert bezeme. (Abdlkadr Yılmaz, a.g.e., S, 31) 20- Cetvel: Esk el yımnalarda sayfaların kenarlarına çerçeve gb çzlen JTluIHelf ka!lillı.l<lıık a\lın çzglere denr ( Abdülkadr Yılmaz, a.g.e. s. 41 ). 21- Kuzu: Müzeh!ıplern plkten daha kalın ve cetvelden nce olarak sayfa kenarlarına altmla çektkler nce çızg (Abdlkadr Yılmaz, a.g.e., s. 196). 22- M. Uğur Derınan. Türk Hat Sanatınııı Şaheserler, Ankara, 1990,32. levıa.

6 Resm-ı: Suud'Üı-Mevlev tarafından yazılan levha.

7 ResUl-2: Suud'ül-Mevlev taramdan yazılan levha. Resm-3: Suud'ül-Mevlev tarafından yazılan levhanın süsleme ve mza detayı.