ÜNİTE 12 FİİLDE ÇATI FİİLİMSİLER TÜRK DİLİ OKT. TUĞBA AKKOYUN KOÇ İÇİNDEKİLER HEDEFLER. Fiilde Çatı İsim-fiil Sıfat-fiil Zarf-fiil

Transkript

1 FİİLDE ÇATI FİİLİMSİLER İÇİNDEKİLER Fiilde Çatı İsim-fiil Sıfat-fiil Zarf-fiil BAYBURT ÜNİVERSİTESİ UZAKTAN EĞİTİM MERKEZİ HEDEFLER TÜRK DİLİ OKT. TUĞBA AKKOYUN KOÇ Bu üniteyi çalıştıktan sonra; Fiilimsilerin özelliklerini kavrayacak, Fiillerin çatı özelliklerini cümle bağlamında gösterebileceksiniz. ÜNİTE 12

2 FİİLLERDE ÇATI Cümlede yüklem durumunda olan bir fiilin nesne ve özneyle olan ilgisine fiilin çatısı denir. 1. Öznesine Göre Fiillerde Çatı 1.1 Etken Çatılı Fiiller Bu fiillerde çatı değiştiren ekler (-l, -n, -ş, -r, -t,,-tır) bulunmaz. Yüklem halindeki etken çatılı bir fiilin gerçek öznesi vardır. Tarlayı daima kendisi sürer. ( o/ gizli özne) Kitaplarımı ödünç alan Neşe, kayıplara karıştı. 1.2 Edilgen Çatılı Fiiller Bu fiiller -l, -n eklerinden birini alır ve öznesi cümlede belli değildir. Edilgen fiillerin yüklem olduğu cümlelerde işin başkası tarafından yapıldığı anlamı vardır. Edilgen fiillerin yüklem olduğu cümlelerde gerçek özne yoktur, hatta bazılarında hiçbir şekilde özne yoktur. Bazen cümlenin nesnesi özne durumuna geçer ve sözde özne adını alır. Gerçek özneye tarafından sözcüğü veya -ca/-ce eki eşlik ederse bu tür öznelere de örtülü özne denir. Mallar depoya taşındı, istiflendi. (mallar sözde özne) Eve bu yoldan gidilmez. (cümlede özne yok.) Gül ağaçları bahçıvanca/bahçıvan tarafından budandı. ( gül ağaçları sözde özne, bahçıvanca/bahçıvan tarafından örtülü özne ) 1.3 Dönüşlü Çatılı Fiiller Dönüşlü fiiller de edilgen fiiller gibi -l, -n eklerinden birini alır; fakat edilgen fiillerden farklı olarak gerçek özneye sahiptirler. Bu özne hem işi yapan, hem de işten etkilenen (nesne) dir. Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 2

3 Ne çok övündün be Ali! ( sen/gizli özne) Hilmi bir güzel kuruldu sofraya, gerindikçe gerindi. (Hilmi gerçek özne) 1.4 İşteş Çatılı Fiiller İşteş çatılı fiillerde -ş eki bulunur. Özne birden fazla kişi veya varlıktır ve gerçektir. Özneler işi ya karşılıklı, ya birlikte yaparlar. 1.5 Ettirgen Çatılı Fiiller Boksörler ülkeleri için dövüştü. (karşılıklı) Ne de güzel meleşiyor kınalı kuzularım! (birlikte) Fiil, -r, -t, -tır eklerinden birini alır ve işin başka bir varlık tarafından yaptırıldığı anlamını taşır. Ettirgen fiiller, nesne alabilen fiillere getirilen eklerle yapılır. Bu nedenle ettirgen çatı, nesne ile de ilgili bir çatı konusudur. İşteş fiillerin bulunduğu cümlelerde karşılıklı, birlikte gibi sözcüklerin kullanılması anlatım bozukluğuna neden olur: Yıllardır kardeşçe karşılıklı mektuplaşırlar. Annesine börekler sardırdı, poğaçalar yaptırdı. Şemsiyeyi bana tutturdun, sen rahat rahat geziyorsun. 2. Nesnesine Göre Fiillerde Çatı 2.1 Geçişli Fiiller Nesne alabilen fiiller geçişlidir. Bu fiillerde -r, -t, -tır ekleri bulunmaz. Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 3 Bir fiilin geçişli olup olmadığını anlamak için başına onu sözcüğünü getirebiliriz. Anlamlı oluyorsa geçişlidir.

4 Kremi eline yüzüne bir güzel sürdü, cildine yedirdi. Yıllar sonra görüştük; ama hepimizi tanıdı. 2.2 Geçişsiz Fiiller Nesne alamayan fiiller geçişsizdir ve bu fiillerde de -r, -t, -tır ekleri bulunmaz. Kimse karışmasın patronun işlerine. Dükkanı kapatır kapatmaz yanımıza geldi. 2.3 Oldurgan Fiiller Geçişsiz fiillere -r, -t, -tır eklerinden biri getirilerek o fiillerin nesne alabilmesi sağlanır. Bu tip fiiller oldurgandır. karar-/ karart-, sür-/sürdür-, taş-/taşır-, şaş-/şaşır-, /güldür- gül- 2.4 Ettirgen Fiiller Geçişli fiillere -r, -t, -tır eklerinden biri getirilerek yapılır. oku-/okut-, sev-/sevdir-, sat-/sattır-, kur-/kurdur- Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 4

5 olur. Cümlede çatı eklerinin uyumsuz bir şekilde kullanılması anlatım bozukluğuna neden Realizmin etkisiyle yaşama bağlı kalmış, gözleme önem verilmiştir. (önem verilmiştir yüklemi edilgen bir fiil, bu nedenle bağlı kalmış yüklemi de edilgen olmalıdır: bağlı kalınmış) (ÖSS sorusu) Bireysel Etkinlik AŞAĞIDAKİ CÜMLELERDE YER ALAN FİİLLERİ BULUNUZ, ÖZNELERİNE VE NESNELERİNE GÖRE ÇATILARINI YAZINIZ. Toplantıda önemli kararlar alındı. Okul arkadaşlarını karşısında görünce çok sevindi. Üyelere verilen kartların tümü yenilendi. Boş çuval ayakta durmaz. Gülü seven dikenine katlanır. Ayağını yorganına göre uzat. Onun için bu kadar üzülmemelisin. Dost başa düşman ayağa bakar. Ben, kendimi olduğum gibi anlatıyorum. Artan yiyecekleri paylaştılar. Bu tür programları artık izlemiyorum. Bütün kitapları ödev olarak okutturdu. Çocukları doyurdu öyle gitti. Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 5

6 FİİLİMSİLER (EYLEMSİLER) Fiil kök veya gövdelerinden belirli eklerle türetilen, aldıkları eke bağlı olarak isim, sıfat, zarf görevlerinde kullanılabilen, şahıs eki alarak çekime giremedikleri için çekimsiz fiil olarak da bilinen sözcüklere fiilimsi denir. İsim-fiil, sıfat-fiil ve zarf-fiil olmak üzere üç gruptur. 1. İsim-fiil ( Ad-eylem) Fiil kök veya gövdelerine -ma, -ış, -mak ekleri (bunlar eklendiği sözcükle uyuma girerler) getirilerek o fiilin isim göreviyle kullanılmasıdır. Sizleri sürekli idare etmekten, insanları anlamaya çalışmaktan yoruldum. Sorunlara eğilişinizi takdir etmekten başka şansımız yok. 2. Sıfat-fiil (Ortaç) Fiil kök veya gövdelerine -an, -ası, -mez, -ar, -dik, -ecek, -miş ekleri (bunlar eklendiği sözcükle uyuma girerler) getirilerek o fiilin niteleme sıfatı göreviyle kullanılmasıdır. Kentin bilinmedik sokaklarını, yılları eskitmiş evlerini, resmi yapılası mekanlarını gezdik; hediye edilebilecek eşyalar aldık. Sevilir bir yanı yok şu gurbetin. 3. Zarf-fiil ( Belirteç / Bağ-eylem / Bağ-fiil) Fiil kök veya gövdelerine -ıp, -dığında, -dıkça, -ınca, -asıya, -arak, -e -e, -r -mez, -madan, -maksızın, -ken, -alı ekleri (bunlar eklendiği sözcükle uyuma girerler) getirilerek o fiilin durum zarfı veya zaman zarfı göreviyle kullanılmasıdır. Sıfat-fiiller de çekim eki aldıklarında adlaşırlar, bu tip sözcüklere adlaşmış sıfat denir: Gelecek günler ne getirir, giden dostlar geri gelir mi bilmem. Gelecek ne getirir, gidenler geri gelir mi bilmem. Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 6

7 Tayini çıkalı işe zıplaya zıplaya geliyor. Çıldırasıya eğlendikleri partiden ağlayarak dönmüşler. Fabrikaya vardığında, durmaksızın tüten bacaya bakarken hayal kurardın. İbibikler öter ötmez oradayım. Fiilimsiler, cümlenin yapısını birleşik yapar. Fiilimsilerin yanlış veya eksik kullanılması anlatım bozukluğuna neden olur: Okuryazar ve sağlık sorunu olmayan herkes başvurabilir. (okuryazar sözcüğünden sonra olan sözcüğü getirilmelidir.) Size gelişini sizde kaldığını anlattı durdu. (gelişini yerine geldiğini olmalı) Görüldüğü gibi bazı kip ekleri ve bazı fiilimsi ekleri aynı seslerden oluşuyor. Bu nedenle fiil/fiilimsi ayrımına dikkat etmek gerekir: Gün görmüş bir aileden geliyormuş. (görmüşsıfatfiil, geliyormuşçekimli fiil) Bireysel Etkinlik AŞAĞIDAKİ CÜMLELERDE YER ALAN FİİLİMSİLERİ BULUNUZ,TÜRLERİNİ YAZINIZ. Seni bile özlemek istemiyorum bu akşam. İnsanın mesleğini sevmesi gerekir. Her seven sevilenin boy aynasıdır. Ağlarım, hatıra geldikçe gülüştüklerimiz. Gidip de gelmemek, gelip de görmemek var kaderde. Benim doğduğum köyleri akşamları eşkıyalar basardı. Mayın tarlasına düşmüş bir deliyim. Gözlerin gözlerime değince felaketim olurdu, ağlardım. Bir süre konuşmaksızın öylece bekledik. Görülecek günler var daha aldırma gönül. Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 7

8 KPSS Sorularında Fiil-Fiilimsi 1. (I) Şimdi olduğu gibi eskiden de Anadolu dan İstanbul a çalışmak üzere insanlar gelirmiş. (II) Bunların çoğu herhangi bir mesleğe sahip olmadıklarından ya hamallıkla ya da kazma kürekle çalışarak işe başlarlarmış. (III) Bunlar içinde öyleleri olurmuş ki ne hamallık yapacak bir ipleri ne de işçilik yapacak kazmaları, kürekleri bulunurmuş. (IV) Bir ip veya tutacak bir sap sahibi olmayan bu kişiler için söylenen ipsiz sapsız deyimi meslek sahibi olmayanları anlatmak amacıyla kullanılır hâle gelmiş. (V) Hâlen, haylazlık eden, geçim derdinin ne olduğunu bilmeyen sorumsuz insanlar için de bu deyim kullanılmaktadır. Bu parçadaki numaralanmış cümlelerle ilgili olarak aşağıda verilenlerden hangisi yanlıştır? (ÖNLİSANS KPSS/2012) a) I. cümlede, yüklem geniş zamanın rivayetiyle çekimlenmiştir. b) II. cümle, birleşik bir cümledir. c) III. cümle, yüklemi türemiş fiil olan kurallı bir cümledir. d) IV. cümle, sıralı bir cümledir. e) V. cümle, içinde zarf tümleci olan bir cümledir 2. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde belirtilen işler, aynı kişiler tarafından yapılmıştır? (LİSANS KPSS/2006) a) Götüreceklerimizi hazırlayıp arabamıza yerleştirdik. b) Ona para da verdim yine de mutlu olmadı. c) Tabakları ben yıkadım, o kuruladı. d) Bize neden gelmiyorlar, onları kırdık mı acaba? e) Az sonra o da gelir, biraz bekleyelim. 3. (I) Aile apartmanıydı bizimki, anneannem de üst katımızda otururdu. (II) Salondaki üç televizyonu hiç kapatmadan izleyen tam bir dizi tutkunuydu. (III) İki diziyi aynı anda izler, hiçbir ayrıntıyı kaçırmaz, bir de her birine yorum yapardı hepimizin şaşkın bakışları arasında. (IV) Bir diğer tutkusu ise yemek pişirmekti. (V) Ben de sık sık yanına gider, getir götür işlerinde ona yardım ederdim. (VI) Sanırım sofra sanatına ve yemeklere duyduğum ilgi o zamanlar başladı. Bu parçadaki numaralanmış cümlelerden hangisinin yüklemi, yardımcı eylemle kurulmuş birleşik eylemdir? (LİSANS KPSS/2012) Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 8

9 a) II. b) III. c) IV. d) V. e) VI. 4. Aşağıdaki cümlelerden hangisinin yükleminde çatı özellikleri aranmaz? (LİSANS KPSS/2012) a) Dün eve iki kez uğradığını söyledi. b) Senin, bu işi de yarım bırakacağın belliydi. c) Uçağa binerken telefonunu kapatmıştı. d) Bence onun ne demek istediği anlaşılmadı. e) Diktiğim elbiseyi denemek için bugün yine gelecekti. 5. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde işi yapan belli değildir? (ORTAÖĞRETİM KPSS/2006) a. Toplantıda, uyulması gereken kurallar belirlendi. b. Her zaman bu mağazadan alışveriş yapıyorum. c. Anlattıklarıyla herkesi şaşırttı. d. Misafir geleceği için hazırlık yaptık. e. Ödevlerini akşama kadar bitirdiler. Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 9

10 Özet Fiiller ve fiilimsiler fiil soylu sözcüklerdir. Cümlede yüklem durumunda olan bir fiilin nesne ve özneyle olan ilgisine fiilin çatısı denir. Fiilde çatı öznesine ve nesnesine göre incelenir. İsim cümlelerinde çatı özelliği aranmaz. Yalnızca fiil ve fiilimsilerde çatı özelliği bulunur. Fiil kök veya gövdelerinden belirli eklerle türetilen, aldıkları eke bağlı olarak isim, sıfat, zarf görevlerinde kullanılabilen sözcüklere fiilimsi deni ve fiilimsiler üçe ayrılırlar: isim-fiil, sıfat-fiil, zarf-fiil. Ödev Montaigne'nin "Ölüm Üstüne" adlı denemesinde yer alan fiilimsileri bulunuz, türlerini yazınız. Nurullah Ataç'ın "Dilimiz Üzerine" adlı denemesinde yer alan fiilleri bularak o fiillleri öznelerine ve nesnelerine göre çatı özelliklerini belirleyiniz. Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 10

11 DEĞERLENDİRME SORULARI 1. (I) Annesinden doğar doğmaz bir defa süt içtikten sonra annesine bir daha yanaşmamıştı. (II) Çiğ et yiyip kımız istemeye başlamıştı. (III) Türkler çiğ et yemezlerdi. (IV) Ama bahsi geçen korkunç bir kahramansa çiğ et de yiyebilirdi. (V) Korkunç bir hakan olsun, çok büyük bir han olsun. dedikleri olurdu. Yukarıda numaralandırılmış cümlelerden hangisinde fiilimsi yoktur? a) I b) II c) III d) IV e) IV 2. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde sözde özne vardır? a) İyi nitelikler yalnız kalmaz, her zaman komşu bulur. b) Önünde iki dert varsa küçük olanını seç. c) Biraz dikkat, büyük kazalar savuşturur. d) Dehada az çok delilik bulunmalıdır. e) Her dalkavuk, kendisini dinleyenin yardımıyla geçinir. 3. Aşağıdaki dizelerin hangisinde diğerlerinden farklı bir fiilimsi vardır? a) Gözlerim gözlerinde dinlenirken eriyor. b) Bir göğüs geçirerek derim ki: Yine varım. c) Varlığım bir su olup kabından boşalacak. d) Beni kahretmeden âlemde o bîgâne duruş. e) Yanında damla damla bittiğimi duyarım. ÜNİTE DEĞERLENDİRME SORULARI 4. Aşağıdaki cümlelerin hangisinin yüklemi işteş bir fiildir? a) Ulusunun mutluluğunu kendi mutluluğundan ayırmıyordu. b) Acaba dostluğu arattıran sebep güçsüzlük veya ihtiyaç mıdır? c) Bilirim ki, ağlayan bir kişinin kalbi henüz nasır tutmamıştır. d) Bu, onları katıksız iyiliğe götürecek en iyi ve en mutlu birlik sayılmalı. e) Saide'nin gölgeliğinde toplanarak devlet başkanlığı konusunda görüşmüşler. Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 11

12 5. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde fiilimsiye yer verilmemiştir? a) Üzüldüğünüzde de dökülen gözyaşları bir o kadar değerlidir. b) Belki de en iyisidir, belki hakikati değiştirmez. c) Kalbinizin doğru ateşi bularak yumuşamasına vesile olur. d) Ağlamakla gülmek olmazsa olmaz bir ikilidir. e) Tarih kitapları savaşlarla doludur: kazanılmış ve kaybedilmiş savaşlar 6. Aşağıdaki cümlelerden hangisinde edilgen bir fiil kullanılmamıştır? a) Daha çok kişisel deneyimlerinden, yaşantılarından esinlenir. b) En beğenileni bile birkaç gün sonra unutulur. c) Betimlemeye, mizaha ve nükteye oldukça geniş yer verilir. d) Hem kurallarla dolu hem de alabildiğine özgür bırakılmışlardı. e) Bir sürü cümle vardı kafamda ama konuşturulmadım. 7. Yalanın yalan olduğunu bilerek sürmesine bırakmaya hakkınız var mıdır?... Bu yalanlar kutsalmış, onlara dokunmaya gelmezmiş... Bir şeyin yalan olduğunu anladık mı kutsallığına inanmıyoruz demektir; bunun için "kutsal yalan" sözü bir şeyin hem köşeli hem de yuvarlak, hem katı hem de biçimsiz olduğunu söylemek gibi bir saçmadır. Ama duygularını birer düşünce saymaktan çekinmeyenler böyle saçmalarla kolayca bağdaşabiliyor. ÜNİTE DEĞERLENDİRME SORULARI Yukarıdaki metinde altı çizili sözcüklerden hangi ikisinde çatı özelliği aranmaz? a) Kutsalmış-bağdaşabiliyor b) Gelmezmiş-inanmıyoruz c) Kutsalmış-demektir d) Gelmezmiş-demektir e) İnanmıyoruz-bağdaşabiliyor Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 12

13 8. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde öznenin işi başkasına yaptırdığı anlamı vardır? a) Eski acunun kibarlığı, aristokratlığı yıkıldı ama onun yerine aydınlar türedi... b) Bir şeyin ne doğru olduğunu düşünür, ne de yalan olduğunu. c) Dünyanın avuca sığacak kadar küçüldüğünü görerek içim burkulmuştu. d) Eski Yunan medeniyetinden sanatını ve edebiyatını kaldırttınız. e) Bulanık suda balık avlandığı sanatta görülmemiştir. 9. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde zarf-fiil yoktur? a) Başımı pencereye çevirince, göz göze geldik denizle ve denizin eşsiz mavisi ile... b) Öylesine bir günü kucaklamak üzereyken aydınlık, evrenin sonsuzluğunda bir nokta gibiydim. c) Sessizliğin içinde, sessizce otururken buldum kendimi. d) Yol gösterici olarak bilimi kabul edenler, her daim ilerler, çağdaş bir şekilde yaşarlar. e) Kaçınılmaz olan ölüm ile yüzleşmeden önce, yüzleşin kendinizle. 10. Beni benden, kendi benliğim çaldı! Gölgem uzadıkça, boyum kısaldı... ÜNİTE DEĞERLENDİRME SORULARI Ellerim bomboş bir roman kaldı, İçimdeki kahramanı kaybettim! Yukarıdaki dizelerde altı çizili sözcüklerden hangisi türü yönüyle diğerlerinden farklıdır? a) Uzadıkça b) Kaybettim c) Çaldı d) Kaldı e) Kısaldı Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 13

14 CEVAPLAR C D E E B A C D B A Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 14

15 KAYNAKLAR Aksan, D. (1998). Her Yönüyle Dil, Ana Çizgileriyle Dilbilim, Ankara: TDK. Ergin, M. (1998). Türk Dil Bilgisi, İstanbul: Bayrak Basım/Yayım/Tanıtım. Korkmaz,Z., Ercilasun, A., Gülensoy, T., Parlatır, İ., Zülfikar, H., Birinci, N. (2010). Türk Dili ve Kompozisyon, (Genişletilmiş 4. Baskı), Bursa: Ekin Basım Yayın Dağıtım. Kolcuoğlu, H. (Ed.).(2009).Türk Dili Ders Kitabı, İstanbul: Kalemus Yayıncılık Karaağaç, G., Yavuzer, H. (2011). Yükseköğretimde Türk Dili ve Kompozisyon, Ankara: Okutman Yayıncılık Sarı, M. (2011). Fakülte ve Yüksekokullar İçin Türk Dili Ders Kitabı, Ankara: Okutman Yayıncılık ( ) ( ) Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 15