KONFERANS DEĞERLENDİRMESİ SERİSİ: 10

Transkript

1 KONFERANS DEĞERLENDİRMESİ SERİSİ: 10 Gelişen Sekiz Ülke (D-8) Su İşbirliği Toplantısı Developing Eight (D-8) Water Cooperation Meeting Şubat 2013 İstanbul February 2013 Istanbul Tuğba Evrim MADEN D-8- Gelişen Sekiz Ülke, Şubat 2013 tarihlerinde su konusunda işbirliği yapmak üzere İstanbul da toplanmıştır. D-8-Gelişen Sekiz Ülkenin kuruluş süreci 1996 yılına uzanmaktadır. Bu süreç içerisinde ilk adım, Türkiye nin İran, Pakistan, Bangladeş, Malezya, Endonezya, Mısır ve Nijerya yı davet etmesiyle gerçekleştirdiği Kalkınmada İşbirliği Konferansı nda atılmıştır. Bu konferans 22 Ekim 1996 tarihinde İstanbul da gerçekleştirilmiştir. Bu konferansın devamında hazırlık sürecinde üç Komisyon ve iki Dışişleri Bakanları Konseyi toplantısı gerçekleştirilmiştir. D-8-Gelişen Sekiz Ülke, 15 Haziran 1997 tarihinde İstanbul da gerçekleştirilen Devlet/ Hükümet Başkanları Zirvesi ile resmen kurulmuştur. 1 Üye ülkeler arasında ekonomik ve ticari işbirliğinin geliştirilmesine yönelik bir oluşum olan D-8 üyeleri İran, Mısır, Bangladeş, Malezya, Endonezya, Nijerya, Pakistan ve Türkiye dir. D-8 ayrıca, üye ülkelerinin küresel ekonomi içinde konumu iyileştirmek, çeşitlendirmek ve ticaret ilişkilerinde yeni fırsatlar yaratmak, uluslararası seviyede karar verme katılımını arttırmak ve yaşam standartlarını iyileştirmek amacındadır. 2 Bir Ekonomik İşbirliği Örgütü olan D-8, Güney-Güney diyaloğu içerisinde gelişme yolunda yeralan ülkeler arasında yapılmış bir işbirliğidir. D-8 üyesi ülkeler aynı zamanda İKÖ üyesidir. D-8 ülkeleri işbirliğini sektörel bazda yürütmektedir. Türkiye, sanayi, sağlık ve çevre; Bangladeş kırsal kalkınma; Endonezya yoksullukla mücadele ve insan kaynakları; İran bilim ve teknoloji; Malezya finans, bankacılık ve özelleştirme; Mısır ticaret; Nijerya enerji; Pakistan ise tarım ve balıkçılık alanındaki işbirliği çalışmalarını koordine etmektedir. D-8, bugüne kadar 7 Zirve, 13 Bakanlar Konseyi, 28 Komisyon Toplantısı ve çok sayıda teknik düzeyde toplantı düzenlenmiştir. Şubat ayında, İstanbul da gerçekleştirilen toplantıda D-8 ülkeleri ilk kez su konusunda bilgi alışverişi, deneyimlerin paylaşılması ve işbirliği yapmak üzere bir araya gelmiştir. SUEN (Türkiye Su Enstitüsü) tarafından düzenlenen ve iki gün süren toplantı birbirine paralel üç oturum halinde gerçekleştirilirken, katılımcılar üye ülkelerin ilgili resmi kurumlarından görev yapan üst düzey bürokratlardan oluşmuştur. D-8 ülkelerinde Pakistan ın yer almadığı toplantıda, katılımcılar gruplar halinde Su Kaynakları Yönetimi, Meteoroloji ve Tarım, Enerji ve Hidrolik İşler başlığında üç paralel oturumda üye ülkelerin su sorunlarını ve bu konuda öngörülerini tartışılmıştır. 3

2 Dünyada Su Sorunu Su kaynakları üzerinde, insan faaliyetleri sonucu oluşan ciddi bir baskı bulunmaktadır. Hızlı nüfus artışı, hızlı kentleşme, ülkelerin gıda güvenliklerini sağlama çabası nedeniyle su kaynaklarını aşırı kullanmaları gibi etkenlere ek olarak, tarımsal, evsel ve sanayi kaynaklı kirlilik nedeniyle tatlı suyun kalitesini etkileyen baskı unsurları da bulunmaktadır. Tatlı suyun miktar ve kalitesini doğrudan etkileyen insan kaynaklı bu sorunların yanı sıra yine insan kaynaklı, küresel iklim değişikliğinin neden olması muhtemel yağış rejimlerinin değişmesi sorunu da, insanlığın karşı karşıya kaldığı su sorunlarını artırma olasılığını içermektedir. Özellikle 1990 lardan itibaren suyun sadece tarihsel olarak askeri bir çatışma sebebi olmadığını ve önümüzdeki yıllarda da savaşlara yol açabileceğini irdeleyen çalışmaların literatürde yer alması, konunun önemine daha fazla dikkat çekmiştir. Dünyada özellikle de yarı kurak-kurak iklim kuşaklarında yer alan bölgelerde gözle görülür bir biçimde su sıkıntısı yaşanmaktadır. Suyun kıtlığı sadece miktar olarak karşımıza çıkmamaktadır. Ayrıca, kalite ve teknik bir kıtlık olarak da yaşanmaktadır. Suya ilişkin sorunlarda devletlerin işbirliği yapması çözüm yollarından biri olarak dile getirilirken, 2013 yılı da Birleşmiş Milletler (BM) Uluslarararası Su İşbirliği Yılı olarak kabul edilmiştir. Buna paralel olarak D-8 ülkeleri de su konusunda işbirliği yapmak üzere bir araya gelmiştir. Su Kaynakları Yönetimi, Meteoroloji ve Tarım, Enerji ve Hidrolik İşler başlıkları üç oturum gerçekleştirilmiştir. Bu üç oturumda, her üye ülke kendi su kaynakları yönetimi, suya ilişkin veriler ve bu verilerin elde ediliş şekilleri, su yapıları ve sulama hakkında bilgi vermişlerdir. Su Kaynakları Yönetimi başlıklı oturumda Türkiye, Orman ve Su İşleri Bakanlığı, Su Yönetimi Genel Müdürlüğü tarafından temsil edilmiştir. Oturumda Türkiye dışında Nijerya; Entegre Su Kaynakları Yönetim Komisyonu, Mısır; Su Kaynakları Yönetim Dairesi, Endonezya; Hidroloji

3 ve Su Kalitesi Daire Başkanlığı ve Ulusal Su Kaynakları Konseyi, İran; Atıksu Yönetim Dairesi, Bangladeş; Su Kalkınma Dairesi üst düzey temsilcileri ile D-8 Sekreteri yer almıştır. Her ülke işbirliği yapılması konusunda hem fikir olduklarını dile getirirken, bölgesel işbirliği faaliyetlerinin desteklenmesi, ulusal düzeyde su kaynakları yönetim planları yapılırken ortak sorunlar ve ortak endişelerin çözümünde ülkelerin birbirlerinden ilham alabileceği de belirtilmiştir. İşbirliğinin geliştirilmesinin su kaynaklarının güvenli ve sürdürülebilir yönetimi için önemli bir destek olacağı bilgi notlarında yer almıştır. Meteoroloji başlıklı teknik oturum, Mısır Meteroloji Otoritesi, Malezya Meteroloji Otoritesi ve Türkiye Meteroloji Genel Müdürlüğü katılımları ile gerçekleşmiştir. Meteroloji oturumunda, ülkelerin kapasitelerinin izleme sistemlerinin, sayısal hava durumu öngörüleri, veri toplama, hava tahmin ve erken uyarı sistemleri, yeterlikli personel ve araştırma sahaları doğrultusunda değerlendirilmesi, bir platform oluşturulmasının önkoşulu olarak dile getirilmiştir. Ayrıca, uzman takımlar kurularak, eğitim programları düzenlenerek, danışma hizmetleriyle kapasite geliştirme faaliyetleri sürdürülmesi gerekliliği belirtilmiştir. Başarılı sonuçlara ulaşabilmek için teknik işbirliğinin gerçekleştirilmesi öneriler arasında yer almıştır. Ayrıca, özel sektörün araştırma sürecinde yer alması tavsiyeler arasında yer almıştır. Tarım, Enerji ve Hidrolik İşler başlıklı oturumda ise, DSİ Genel Müdürü Akif Özkaldı başkanlığında yürütülmüştür. Türkiye, DSİ, İran, Ziraat Mühendisliği Araştırma Enstitüsü, Atık Su Yönetimi İdaresi, Mısır Ulusal Su Kaynakları Merkezi, Su Kaynakları ve Sulama Bakanlığı, Nijerya, Su Kaynakları Bakanlığı, ICID yetkilileri ve KKTC nin Yakın Doğu Üniversitesi Rektör yardımcısının katılımı ile gerçekleştirilmiştir. Bu oturumda, sulama, su ve enerji, taşkın ve çevre koruma, içme suyu sağlama ve arıtma, atık su ve imhası ve politika ve kurumlar konusu ele alınmıştır. D-8 üyesi ülkelerin su kaynakları açısından durumları incelendiğinide genelde yarı kurak-kurak iklim kuşağında yer alan Türkiye, İran, Ni-

4 jerya, Irak, Mısır ve Pakistan da önümüzdeki yıllarda su kaynaklarının miktarına ilişkin artacak olan sıkıntı göze çarpmaktadır. Endonezya ve Malezya, ekvatoryal ve tropik iklim kuşaklarında yer alan ve su kaynaklarınca oldukça zengin ülkelerdir. Fakat suyun miktar olarak sıkıntı yaratmadığı bu ülkelerde su kaynaklarının yönetimi ve kalitesinin korunması önem arz etmektedir. Su sıkıntısı yaşayan ülkeler su sıkıntısının çözümüne odaklı konvansiyonel ve konvansiyonel olmayan yöntemlere odaklanırken, suyun miktarca sorununu yaşamayan ülkeler su kaynaklarının entegre yönetimine odaklanmışlardır. Üye ülkeler tarafından dile getirilen ve odaklanılması gereken en önemli sorun yoksulluk ile mücadele ve kaynaklarının sürdürülebilir yönetimidir. Sürdürülebilir yönetim için entegre su kaynakları yapılması gereken zorunluluklardan biri haline gelmiştir. Su kaynakları, tarım, endüstri, içme, soğutma, enerji üretimi gibi birçok alanda farklı sektörlerde kullanılmaktadır ve entegre su kaynakları yönetiminde suyun sektörler bazında tahsisinde önemli bir yer tutmaktadır. Entegre su kaynakları yönetimi kısaca havza sınırları içinde yerüstü ve yer altı sularını; toprak ve su kaynaklarını bir arada ele alan; havzanın aşağı ve yukarısı arasındaki ilişkileri; suyu farklı yerde farklı amaçlarla kullananlar ve yönetenler arasındaki ilişkileri ve suya ihtiyaç duyan ekosistemlerin suyla olan ilişkileri gibi temel ilişkilerin belirlenmesini ve bu ilişkiler arasında işbirliğini sağlayacak yasal ve kurumsal mekanizmanın oluşturulmasıdır. 4 İklim değişimi ile mücadele ve su kaynaklarına etkisi önümüzdeki dönem içerisinde tüm ülkelerin öncelik verdiği bir diğer konu haline gelmiştir. İklim değişminin kuraklık ve taşkın olarak farklı coğrafyalarda ortaya çıkması D-8 ülkelerinin de yaşanan önemli sorunlardan biridir. Yaklaşık son 20 yıldır insan faaliyetlerinin özellikle artan fosil kaynak kullanımı, sanayi faaliyetlerinin artması, kentlerin büyümesi, karbon salımını artırırken bunun sonucunda atmosfer yapısının bileşenlerini ve oranlarını etkilemektedir. 5 Yapılan çalışmalara göre küresel iklim değişimi sürecinde kurak bölgeler daha kurak, ılıman iklim sahibi bölgeler daha da ılıman olacaktır. Yağış ortalamalarının ve sıcaklık değerlerini etkileyen iklim değişimi, yoğun yağış periyotları ile taşkınlara neden olurken, Akdeniz havzası, Batı Amerika, Güney Afrika, Brezilya nın kuzeydoğusu ve Türkiye nin de içinde yer aldığı Ortadoğu gibi bölgelerde yağış oranlarının düşmesi yaşanan su sıkıntısını arttırmaktadır. Ayrıca sıcaklıkların artması göller ve nehirlerin biyolojik, kimyasal ve fiziksel özelliklerini de etkilemektedir. İklim değişiminin su kaynakları üzerinde oluşturduğu baskıya karşı olarak kaynakların gelecek döneme ilişkin planlamalarında iklim değişimine adaptasyonun sağlanması ve iklim değişimi ile mücadele edilmesi gerekliliği ve bu doğrultuda politikalar üretilmesi gerekmektedir. Meteroloji oturumundada dile getirildiği gibi, izleme tekniklerinin geliştirilmesi ve erken uyarı sistemlerinin oluşturulması, doğa felaketlerine de neden olan kuraklık ve taşkınlara karşı önlem alınmasında önemli rol oynamaktadır. Dünyada su kaynaklarının büyük bir çoğunluğu yaklaşık yüzde 70 i sulama amacıyla kullanılmaktadır. Su kıtılığı gıda üretimini ve dolayısıyla fiyatlarını da etkilemektedir. Artan nüfüs gıda ihtiyacını artırırken, gıda üretimi su kaynakları üzerinde baskı yaratmakta, su kıtlığı ise gıda üretiminde baskı yaratarak kısır bir döngü oluşturmaktadır. 6 Suyun yoğun bir şekilde tarım kullanılırken, yanlış sulama methotları nedeniyle büyük miktarda su kayıplarına da neden olabilmektedir. Ayrıca, buharlaşma oranının çok olduğu yaru kurak-kurak iklimin hakim olduğu Orta Doğu ve Mağrip ülkelerinde yanlış sulama toprakta tuzlanmaya sonucundada çölleşmeye neden olmaktadır. Türkiye su kaynaklarının yüzde 73 ünü tarım amacıyla kullanmaktadır. D-8 ülkelerinden Mısır adına Mısır Ulusal Su Kaynakları Merkezi temsilcisi, su kaynaklarının yüzde 80 i sulama amacıyla kullanıdıklarını, önümüzdeki yıllar için yapılan projeksiyonlarda Mısır ın tek yerüstü ve yenilenebilir kaynağı olan Nil nehri potansiyelinin yüzde 40 oranında düşeceği öngörülüdüğünü belirtmiştir. İran, Ziraat Mühendisliği Araştırma Enstitüsü temsilcisinin verdiği rakamlar ise hem Türkiye hem de Mısır a göre çok daha büyüktür. İran, su kaynaklarının yüzde

5 90 nını tarım amacıyla kullanmaktadır. Yüzeysularının yetersiz olduğu noktalarda yeraltısuyu kontrolsüz olarak kullanılmaktadır. Özellikle, ülkemizinde içinde yer aldığı yarı kurak-kurak iklim kuşağında olan ülkeler, tarımda yoğun bir şekilde yer altısuyunu kullanmaktadır. Tarım için büyük oranlarda su kullanan özellikle Mısır, İran, Türkiye ve diğer ülkeler sulama sürecinde suyun israfının önlenmesi, modern sulama yöntemlerinin benimsenmesi, yanlış sulama sonucu oluşan toprak tuzlanmasının engellenmesi ve sulama için yeraltısuyunun yoğun kullanımın engellenmesi konuları toplantı çıktılarında yer almaktadır. BM Avrupa Ekonomik Komisyonu (UN/ECE) Sınıraşan Su Yollarının, Uluslararası Göllerin Kullanımı ve Korunması, Helsinki Sözleşmesi ne 7 göre sınıraşan sular iki veya daha fazla devletin sınırların kateden ve sınır oluşturan yüzey ve yer altı suları için kullanılmıştır. Bilindiği üzere dünya üzerinde yaklaşık 263 sınıraşan su havzası yer almaktadır. 8 Bu havzalar yerkürenin yarısını kaplarken, toplam su kaynaklarının %60 ını oluşturmaktadır ve dünya nüfusunun %40 ından fazlasını etkilemektedir. Söz konusu bu havzalar sadece ülkelerin ekonomileri ve sosyal yapısını etkilememekte ayrıca ülkelerin birbirleri ile ilişkilerinde önemli rol oynabilmektedir. Bu doğrultuda sınıraşan havzlara sahip olan üye ülkeler sınıraşan suların tahsisinde hakça kullanıma odaklanmış su anlaşmaları yapılması gerekliliğini dile getirmiştir. Ayrıca, sınıraşan sularla ilgili kullanımda kıyıdaşların siyasi niyetleri önemli bir yer tutmaktadır. Dünya nüfusunun artması, sanayinin gelişmesi, şehirleşmenin artması, onun getirisi olarak da artan atıklar doğal kaynaklar üzerinde baskı yaratmaktadır. Özellikle su kaynaklarının varlığı, su kalitesinin bozulması ile büyük tehlike altındadır. Bu doğrultuda atıksuların artılıp farklı sektörlerde tekrar kullanımı hem suyun verimli kullanımı hem kaynaklarının sürdürelebilirliği açısından büyük önem arz etmektedir. Ayrıca, atık suyun arıtılarak yeniden kullanımı, yaşanan su stresini hafifletebilecek önemli bir adımdır. D-8 ülkelerinden Mısır, 2011 yılında yayımlanan

6 Dünya Bankası, Arap Birliği, Arap Su Konseyinin ve Uluslararası Biosalin Tarım Merkezi ortak raporundan alınan rakamlara göre, yılda ortalama 3,76 milyar metreküp atıksu üretirken, bu suyun milyar metreküpünü arıtmaktadır. Kullanılan atıksu miktarı ise 700 milyon metreküptür. Atıksu kullanım miktarının üretilen karşı çok az olması henüz atıksuyu tekrar kullanma kültürünün çok gelişmemiş olması olarak açıklanmıştır. Suyun sürdürülebilir yönetimi ve su kıtlığı ile mücadelede, atık suyun yeniden kullanımı önemli bir avantaj sağlarken, suyun akılcı yönetimi ve tahsisiyle birlikte, atık suyun kullanımının yaygınlaştırılması ve mali, teknik ve kurumsal olarak da desteklenmesi gerekmektedir. İki gün süren toplantı sürecinde, her üye ülke kendi su kaynakları yönetimi, suya ilişkin veriler ve bu verilerin elde ediliş şekilleri, su yapıları ve sulama hakkında bilgi vermişlerdir. Özellikle son iki yıldır dünya gündeminde de yer alan su-gıda-enerji ilişkisinin de tartışıldığı toplantıda yenilenebilir su kaynakları dışında konvansiyonel olmayan desalinasyon, atık suyun tekrar kullanımı, yağmur suyu hasadı gibi yöntemlerde tartışılmıştır. Son oturumda, iki gün sonunda bir araya gelen üç çalışma grubu ortak bir rapor hazırlanması için toplantı çıktılarını bir araya getirmiştir. Bu çıktılara göre; D-8 ülkeleri işbirliği ile güvenli ve sürdürülebilir su yönetimi sağlamalıdır. Sürdürülebilir ve güvenli su yönetiminin sağlanabilmesi için üye ülkelerin işbirliği konusunda kapasitelerinin değerlendirilmesi, kapasite geliştirilmesi, entegre su kaynakları yönetimi, su kalitesi yönetimi, karşılıklı eğitim programları, ortak projeler için yasal çerçeve oluşturulması, üyeler arasında bilgi ağı kurulması, paydaşların yönetime dahil edilmesi, özel sektörün araştırma alanlarına dahil edilmesi ve üyelerin işbirliği konusunda siyasi niyetleri önemli yapı taşlarını oluşturmaktadır. D-8 ülkelerinin su konusunda işbirliği için önemli ve bir başlangıç noktası olan bu toplantıda işbirliğinin devamlılığının sağlanması için her ülkeden, ülkelerin su kaynakları yönetimine ilişkin bilgiler içeren, zayıf ve güçlü yönlerini öne çıkaran bir çalışma yapması talep edilmiştir. İşbirliği sürecine, Ülkelerin birbirlerinin deneyimlerinden faydalanabilmesi için eğitim ve eşleştirme programlarının yürütülmesi ve bir iletişim ağı kurulması gereklidir. Kurumsal ve bireysel anlamda kapasite geliştirme çalışmalarına ağırlık verilmesi gerekmektedir. Ortak faaliyetler içinde bir çerçeve anlaşma ülkelerce imzalanmalıdır. Ayrıca, yürütücü bir komite kurulması, sekretarya görevi verilmesi ve yılda en az bir kere bir araya gelinmesi gerekliliği dile getirilmiştir. Türkiye Su Enstitüsü, sekreterya görevine aday olduğunu belirtmiştir. Ayrıca, Türkiye Su Enstitüsü Başkanı Prof. Dr. Ahmet M. Saatçı nın yönettiği D-8 Su İşbirliği Toplantısı sonucunda, Türkiye ve özelde SUEN, D-8 Su İşbirliği Koordinasyon Mercii olarak belirlenmiştir. D-8 Su İşbirliği grubunun/heyetinin (grup ya da heyet gibi resmi bir isim belirlenmedi ama daha uygun gibi geliyor kulağa) bir sonraki buluşmasının, 2013 Ekim ayında Mardin de ICID Türkiye temsilcisi TUCID ev sahipliğinde yapılacak I.Dünya Sulama Forumu nda yapılmasına karar verilmiştir. D-8 ülkelerinin, su kaynaklarının geliştirilmesi ve yönetimine ilişkin işbirliği, deneyim paylaşımı ve teknik destekler ile her üye ülke için faydalı olması beklenmektedir. O DİPNOTLAR 1 Brief History of D8, online at: (Erişim Tarihi: 18 Mart 2013). 2 Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı, (Erişim Tarihi: 18 Mart 2013). 3 Gelişen Sekiz Ülke (D-8) Su İşbirliği Toplantısı, online at: 05/03/2013.

7 4 GWP- Global Water Partnership, A Handbook for Integrated Water Resources Management in Basins, GWP, İsveç, 2009, s Dalby S., Environmental Security, V. 20, University of Minnesota Press, 2002,s.5. 6 UN Water, The United Nations World Water Development Report 3; Water in a Changing World, online at: (Erişim Tarihi: 18 Mart 2013). 7 B. Bosnjakovic, UN/ECE Strategies for protecting the Environment with Respect to International Watercourses: The Helsinki and Espoo Conventions, International Watercourses: Enhancing Cooperation and Managing Conflict. Washington, 1998, s UN Water, Transboundary Waters: Sharing Benefits, Sharing Responsibilities, 2008, s. 1, org/downloads/unw_transboundary.pdf (Erişim Tarihi: 18 Mart 2013).