PROF. DR. FÜSUN SOKULLU-AKINCI YRD. DOÇ. DR. SELMAN DURSUN VİKTİMOLOJİ (MAĞDURBİLİM)

Transkript

1 PROF. DR. FÜSUN SOKULLU-AKINCI YRD. DOÇ. DR. SELMAN DURSUN VİKTİMOLOJİ (MAĞDURBİLİM) Güncelleştirilmiş ve Genişletilmiş 3. BASI

2 Yayın No : 3358 Hukuk Dizisi : Baskı - Ağustos İstanbul ISBN Copyright Bu kitab n bu bas s n n Türkiye deki yay n haklar BETA Bas m Yay m Da t m A.fi. ye ait tir. Her hak k sak l d r. Hiç bir bö lü mü ve pa rag ra f k smen ve ya ta ma men ya da özet ha lin de, fo to ko pi, fak si mi le ve ya bafl ka her han gi bir fle kil de ço alt lamaz, da t lamaz. Normal ölçüyü aflan iktibaslar yap lamaz. Normal ve kanunî iktibaslarda kaynak gösterilmesi zorunludur. Dizgi : Beta Basım A.Ş. Bask - Cilt : İnkılâp Kitabevi Yayın San. Tic. A.Ş. Çobançeşme Mah. Sanayi Cad. Altay Sok. No: 8 Yenibosna - İSTANBUL (Sertifika No: 10614) Tel: (0212) Kapak Tasar m : Gülgonca Çarpık Beta Basım Yayım Dağıtım A.Ş. (Sertifika No ) Narlıbahçe Sok. No: 11 Cağaloğlu -İSTANBUL Tel : (0212) Fax: (0212)

3 Bu çalışmamızı İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi ne ve dünyanın dört bir yanına dağılmış çocuklarımıza: Adil yargılamaya, hukukun üstünlüğüne ve hukuk devletine gönül vermiş tüm öğrencilerimize armağan ediyoruz. Prof. Dr. Füsun SOKULLU-AKINCI Yrd. Doç. Dr. Selman DURSUN

4

5 ÜÇÜNCÜ BASIYA ÖNSÖZ İkinci basının bittiğini öğrendiğimizde, üçüncü basının hazırlanması için önemli bir çalışma yapılması gerekiyordu. İkinci bası 2008 tarihli olup o günden bu yana hem mevzuatta önemli değişiklikler yapılmış, hem de doktrine pek çok yeni eser katılmıştı. Bunun yanında ikinci basıda, eklerde İngilizce ve Türkçe olarak yer verdiğimiz Avrupa Konseyi nin mağdurlara ilişkin 2006 tarihli tavsiye kararlarının da metne işlenmesi gerekiyordu. Sokullu-Akıncı emeklilik yaşamını yurt dışında sürdürdüğünden, genç, çalışkan, bilgili ve donanımlı Y. Doç. Dr. Selman Dursun bu işi üstlenmiş, onca yoğun görevleri arasında, her zamanki titiz çalışması ile bunu gerçekleştirmiştir. Esasen Dursun ikinci basıya da değerli katkılar sağladığından, adı kapakta katkı sağlayan olarak yer almakta idi. Ancak bu basıdaki katkıları, bunun çok ötesinde: Özellikle sekiz yıllık mevzuat değişiklikleri, kendisinin Megan Yasalarına ilişkin makalesinin karşılaştırmalı hukuktaki tüm gelişmeleri içerecek şekilde kitaba yeniden yazılarak konulması, hukukumuza ışık tutacak niteliktedir. Bu katkılar çok önemlidir ve nedenle de adı kapakta ortak yazar olarak yer almaktadır. Viktimoloji kitabımızın bu basısını da İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi ne ve dünyanın dört bir yanına dağılmış çocuklarımıza, yani tüm öğrencilerimize armağan ediyoruz. Birinci basıdan beri Beta Yayınevi nin büyük desteğini gördüm: Özellikle Seyhan Satar a ve Gülgonca Çarpık a çok teşekkür ediyorum. Prof. Dr. Füsun SOKULLU-AKINCI Y. Doç. Dr. Selman DURSUN Barcelona 2016 İstanbul 2016

6

7 İKİNCİ BASIYA ÖNSÖZ Birinci basının mevcudu tükendiğinden ikinci basının hazırlanması uzun zamandır gündemdeydi. Viktimoloji artık tüm dünyada yerini sağlamlaştırmıştır. Birinci basıdan sonra o kadar çok sayıda eser yayınlanmıştır ki, hiç olmazsa kendi olanaklarımla ve sevgili dostlarımın sayesinde edindiğim bu eserleri ve yeni kavramları bu basıya dâhil etmek istedim. Ayrıca Viktimoloji açısından önemli gördüğüm iki hususu vurgulamak isterim: yılında yapılan Ceza Muhakemesi Kanunu, birinci basıda mağdur hakları bağlamında belirtmiş olduğumuz pek çok eksikliği düzeltmiştir. 2. Yine son yıllarda Lisansüstü öğretimde vermekte olduğum yüksek lisans ve doktora derslerini alan öğrencilerim, dönem ödevi olarak o kadar güzel çalışmalar yaptılar ki, bunları yayınlamalarını ben kendilerine önerdim, nitekim bazıları makale olarak yayınlanmışlardır. Bu öğrencilerimden biri, Selman Dursun, Anabilim Dalımızda araştırma görevlisidir ve iki çalışmasını bu şekilde yayınlamıştır. Bunların biraz değiştirilerek ikinci basıya konulmasını istedim. Ayrıca Sayın Dursun, 2005 yasa değişikliklerini kitaba işlemiştir. Bir kuru teşekkürün yetmeyeceğini düşündüğümden, adını kapağa koymak istedim. Tüm bunlar, Viktimolojinin Türkiye de de yer edinmeğe başladığının bir işaretidir, benim de bunda küçük bir payım varsa ne mutlu bana.

8 VIII Bu basıda dünyanın iki farklı köşesinden iki değerli meslektaşımın unutulmayacak desteğini gördüm: Avustralya National University den Prof. Dr. Peter N.Grabosky ve 30 yıllık dostum ve kardeşim, North Carolina Üniversitesinden Prof. Dr. Paul Friday. Paul yıllar önce doktora tezimi yazarken yaptığı gibi bana kutularla kitap yolladı, Peter ise kendi üniversitesinde ışık verdiği pek çok öğrencisi gibi bana da yol göstermiştir, zaman zaman kitap ve internet adresleri yollamıştır. Her zaman yaptığı gibi eşim Dr. Ateş Akıncı bana pek çok kitap getirmiş ve getirtmiş, öğrencim Mete Erdem ise İngiltere den her gördüğü kitabı bana yollama gibi çok yararlı huyu nedeniyle kaynaklarımı zenginleştirmiştir. Yine hem lisans hem yüksek lisans programında öğrencim olan ve ileride güzel bilimsel çalışmalara imza atacağını umduğum Erkan Sarıtaş ve Özlem Kalyoncu-Türkeş... hepsine sonsuz teşekkür borçluyum. Birinci basıda olduğu gibi bu basıda da Beta Yayınevinin büyük desteğini gördüm: Özellikle Seyhan Satar a ve Gülgonca Çarpık a çok teşekkür ediyorum. Birinci basıyı hazırlarken Adalet (Meslek) Yüksek Okulu nun da müdürlüğünü yürütmekteydim. Okulun 20. yılı idi, birinci basıyı Okula armağan etmiştim. İkinci basıyı ise, birinci sınıfa girdiğim günden beri büyük bağlılık duyduğum İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesine ve dünyanın dört bir yanına dağılmış çocuklarıma, yani tüm öğrencilerime armağan ediyorum. Prof. Dr. Füsun SOKULLU-AKINCI Yeşilköy 2008

9 BİRİNCİ BASIYA ÖNSÖZ Viktimoloji Kriminoloji nin bir dalı olarak ortaya çıkmış ve gelişmiştir. Ancak bu alandaki çalışmaların artık bu boyutları aştığı ve Viktimoloj inin önemli bir bölümünü Hukuk un ve mağdurların Ceza ve Ceza Usul Hukuku kapsamında korunması konusunun oluşturmakta olduğunu görüyoruz. Bu nedenle bu çalışmamda mağdur un nasıl bir insan olduğunu, zaman zaman suça mağdurların yol açtığını incelemekle kalmadım, mağdurun gerek suç öncesi ve gerek suç sonrası durumunu ve ona sağlanmış ve sağlanması gereken himayeyi gündeme getirmeye çalıştım. Viktimoloji konusundaki çalışmalar genellikle kriminolog, sosyolog ve psikologlar tarafından yapılmaktadır. Bir Ceza Hukukçusu olmam bu konuya farklı bir boyut getirmemi sağlamıştır. Bu çalışmanın temeli Adli Tıp Enstitüsünde verme şansına sahip olduğum Viktimoloji derslerinin hazırlanması sırasında atılmıştır. Sayın Prof. Süheyl Donay ın önerisi ve Enstitü Müdürü Sayın Prof. Dr. Sevil Atasoy un bu dersin sorumluluğunu bana vermesi ile çalışmaya başladım. Ancak kaynak sağlamam pek kolay olmadı. Değerli arkadaşlarım Y. Doç. Dr. Adem Sözüer ve Ar. Gör. Ali Kemal Yıldız, çalıştıkları Freiburg Max Planck Institute dan bana kaynaklar sağladılar. Ceza Hukuku ve Kriminoloji Araştırma ve Uygulama Merkezimiz in Müdürü, Ceza ve Ceza Usul Hukuku Anabilim Dalı Başkanımız, değerli Hocam Prof. Dr. Kayıhan İçel in teşviki de beni cesaretlendirmiş, yüreklendirmiştir. Her zamanki gibi eşim Dr. Ateş Akıncı hem çalışma döneminin evimizde yarattığı yoksunluk ve strese tahammül göstermiş, hem de çok iyi kullandığı bilgisayarla bana yardımcı olmuştur. Beta Yayınevinin sahibi Rahmi Arıkan ın ilgisi, Gülgonca Arslanyılmaz ın titiz çalışması, İ.Ü. Hukuk Fakültesi Ceza ve Ceza Usul Hukuku

10 X asistanları Vesile Daragenli, Hasan Sınar, Barış Erman ve özellikle A. Hakan Evik in dikkat ve özenle tashih ve basım işlerini yürütmeleri, Adalet Yüksekokulu asistanlarından Süleyman Ceyhan ın koşuşturmaları ile Viktimoloji ortaya çıkmıştır. Hepsine ayrı ayrı, yürekten teşekkür ediyorum. Füsun Sokullu-Akıncı Yeşilköy-Vezneciler, 1999

11 İÇİNDEKİLER Üçüncü Basıya Önsöz...V İkinci Basıya Önsöz...VII Birinci Basıya Önsöz... IX Kısaltmalar...XIX Birinci Bölüm VİKTİMOLOJİYE GİRİŞ 1. GENEL OLARAK VİKTİMOLOJİ KAVRAMI VE TARİHÇESİ... 2 I. VİKTİMOLOJİ SÖZCÜĞÜNÜN ETİMOLOJİSİ VE MAĞDUR KAVRAMI... 3 II. VİKTİMOLOJİNİN AMACI... 5 III. TARİHÇE... 9 IV. MAĞDURLARA YÖNELİK ÇALIŞMALARIN BAZI ÖZELLİKLERİ VİKTİMOLOJİNİN, KRİMİNOLOJİ VE DİĞER BİLİM DALLARI İLE İLİŞKİSİ I. KRİMİNALİSTİK II. SOSYOLOJİ III. PSİKİYATRİ VE PSİKOLOJİ IV. CEZA HUKUKU A. Genel Olarak B. Çeşitli Suç Tiplerinde Mağdurun Sıfatına veya Durumuna Bağlanan Sonuçlar... 25

12 XII İçindekiler 1. Mağdurun Sıfatının veya Durumunun Farklı Bir Suç Tipine Yol Açması a) Kasten Öldürme - Cumhurbaşkanına Suikast b) İntihara Yönlendirme - Kasten Öldürme c) Cinsel Saldırı - Cinsel İstismar d) Tehdit veya Cebir - Görevi Yaptırmamak için Direnme e) Hakaret - Cumhurbaşkanına Hakaret Mağdurun Sıfatının veya Durumunun Cezayı Ağırlaştırıcı Nitelikli Unsur Olması a) Kasten Öldürme ve Kasten Yaralama b) İşkence ve Eziyet c) Cinsel Suçlar d) Kişiyi Hürriyetinden Yoksun Kılma e) Hakaret f) Hırsızlık, Mala Zarar Verme ve Dolandırıcılık g) Suçu Bildirmeme h) Yabancı Devlet Başkanı veya Temsilcilerine Karşı Suç Mağdurun Sıfatının Cezayı Hafifletici Şahsi Neden veya Şahsi Cezasızlık Nedeni Olması C. Suçun Mağdur Üzerindeki Etkisine Bağlanan Sonuçlar MAĞDUR VE FAİL TİPOLOJİSİ I. GENEL OLARAK II. VİKTİMOLOJİ DE MAĞDUR TİPOLOJİSİ A. Genel Olarak B. Bazı Mağdur Tipleri Cinsel Suç Mağdurları a) Cinsel Suçlara İlişkin Teoriler b) Cinsel Saldırı Suçları Sonrası Mağdur c) Kriz Reaksiyonunun Onarım Süreci d) Türk Ceza Kanunu ndaki Düzenlemeler Aile İçi Şiddet Mağdurları a) Aile İçi Şiddete Genel Bakış b) Şiddet Döngüsü Kavramı c) Aile İçi Şiddete İlişkin Teoriler... 64

13 İçindekiler XIII d) Aile İçi Şiddetle Yasal Mücadele Çocuk İstismarı Mağdurları a) İstismara Uğrayan Çocukların Özellikleri b) Çocuk İstismarını Açıklayan Teoriler c) Çocuk İstismarının Ölçülmesi d) Çocuk İstismarı ve Şiddet Döngüsü e) Çocuk İstismarı Faillerinin Merkezi Sicilinin Tutulması f) Çocuk İstismarı Türleri g) Çocuk İstismarı ve Hukuk h) Şiddet Görmüş Çocuklara Ne Yapılmalı? i) İhbar Zorunluluğu Yaşlı İstismarı Mağdurları İşsiz Mağdurlar İnsan Öldürme Suçu Mağdurlarının Yakınları (Geride Kalan Mağdurlar) III. VİKTİMOLOJİK AÇIDAN FAİL TİPOLOJİSİ A. Şiddet Suçlarının Failleri B. Malvarlığına Karşı Suçların Failleri C. Sahtecilik Suçlarının Failleri D. Cinsel Suç Failleri MAĞDURUN SUÇA YOL AÇMASI VE MAĞDUR RİSKİ I. MAĞDURUN SUÇA YOL AÇMASI A. Kavram Genel Olarak Kavramın Tarihçesi Benzer Kavramlarla İlişkisi ve Farkı Kavramın Amacı B. Mağdurun Suça Yol Açması Durumları Genel Olarak Bazı Suçlarda Mağdurun Suça Yol Açması a) İnsan Öldürme Suçu b) Malvarlığına Karşı Suçlar c) Cinsel Suçlar d) Hakaret Suçu e) Diğer Suçlar

14 XIV İçindekiler C. Mağdurun Suça Yol Açmasının Hukuki Sonuçları Genel Olarak Türk Ceza Kanunu ndaki Sonuçları a) Bütün Suçlar Açısından Geçerli Olan Sonuçlar b) Bazı Suçlar Açısından Geçerli Olan Sonuçlar II. MAĞDUR RİSKİ A. Genel Olarak B. Mağdur Olma Riskini Artıran Faktörler Cinsiyet Yaş Meslek ve Sosyal Sınıf Medeni Durum Yerleşim Durumu İkamet Edilen Semt MAĞDURSUZ SUÇ FAİLLERİ VE VİKTİMOLOJİ I. GENEL OLARAK II. KRONİK (İTİYADİ) SARHOŞLUK III. MUNCHAUSEN SENDROMU IV. TRAVMATİK TELAFİ NEVROZLARI GİZLİ KALMIŞ SUÇLULUK VE VİKTİMOLOJİ I. GENEL OLARAK II. GİZLİ KALMIŞ SUÇLULUĞA MAĞDURLARIN YOL AÇMASININ NEDENLERİ A. Suçlunun Mağdur Tarafından Yeterli Bir Şekilde Tanımlanamaması B. Mağdurun Rızası C. Mağdur ve Suçlu Arasında Önceden Var Olan İlişkiler D. Önemsememe, Korkma ve Çekinme Gibi Nedenler E. Mağdurun Polis Yöntemlerini Yeterli Görmemesi ve Ona Güvenmemesi F. Mağdurun Bir Suçla İlişkisi Olduğunun Farkında Olmaması ya da İhbar Edebilecek Durumda Olmaması

15 İçindekiler XV İkinci Bölüm MAĞDURUN KORUNMASI VE MAĞDUR HAKLARI 1. MAĞDURUN SUÇ ÖNCESİ KORUNMASI (MAĞDURİYETİN ÖNLENMESİ) I. GENEL OLARAK II. SUÇUN ÖNLENMESİ VE OLASI MAĞDURLARIN POLİSÇE KORUNMASI A. Suçun Önlenmesinde Polisin Rolü B. Polisin Önleme Faaliyetinin Alanının Belirlenmesi Duruma İlişkin Faktörler Kişilik Faktörleri Tehlikeli Suç Öncesi Durumundaki Kişiler C. Polisin Suçu Önleme Faaliyetleri Genel Önleme Faaliyetleri a) Halkla Temas Kurma b) Sıkıntıda Olan Kişilere Yardım Etme Belirli Suçları Önlemeye Yönelik Özel Önleme Faaliyetleri a) Hırsızlık Suçları b) Çocuk Suçluluğu c) Şiddet İçeren Suçlar III. OLASI CİNSEL SUÇ MAĞDURLARININ KORUNMASI VE MEGAN YASALARI A. Genel Olarak B. Megan Yasası Tarihsel Gelişim Yasanın İçeriği ve Yasanın Yerine Geçen Adam Walsh Yasası a) New Jersey Megan Yasası b) Federal Megan Yasası c) Adam Walsh Yasası d) Adam Walsh Yasası nı Genişleten Yasal Değişiklikler Yasaya İlişkin Eleştiriler Mahkeme Kararları a) New Jersey Yüksek Mahkemesi Kararları b) Birleşik Devletler Yüksek Mahkemesi Kararları

16 XVI İçindekiler 5. Yasanın Değerlendirilmesi ve Türk Hukukundaki Gelişmeler IV. SUÇUN ÖNLENMESİNE KİŞİLERİN KATKILARI A. Evde Bekçi veya Kapıcı Bulundurmak B. Alarm Tesisatı Kurmak C. Işıkları Açık Bırakmak D. Komşuların Gözetimi E. Silah Bulundurmak V. SUÇUN ÖNLENMESİNDE ÜÇÜNCÜ KİŞİLERİN ROLÜ (Suç Üçlüsü: Seyirci-Mağdur-Suçlu) VI. MÜKERRER MAĞDURİYET VE SUÇUN ÖNLENMESİ A. Genel Olarak B. Mükerrer Mağduriyetin Nedenleri C. Suç Önleme Faaliyetlerinin Suç Mağduru Olmuş Kişiler Üzerinde Yoğunlaştırılmasının Yararları D. Mükerrer Mağdurlara Odaklanmış Suç Önleme Faaliyetleri MAĞDURUN SUÇ SONRASI KORUNMASI VE MAĞDUR HAKLARI I. MAĞDUR HAKLARI VE ŞÜPHELİ VEYA SANIK HAKLARI İKİLEMİ II. MAĞDURUN SUÇ SONRASI SIKINTILARI A. Genel Olarak B. Mağdurda Suç Sonrası Oluşabilecek Hastalıklar ve Sendromlar (Belirtiler) Psikosomatik Hastalıklar Fonksiyonel Hastalıklar Nöro-Vejetatif Belirtiler Psikiyatrik Bozukluklar Alkol ve Madde Kullanımı Nörotik Bozukluklar Psikolojik Hastalıklar C. Mağdurun Suç Sonrası Kişisel Sorunları Mağdurun Benlik Sorunları Mağdurun İlişki Sorunları Mağdurun Cinsel Yaşamı

17 İçindekiler XVII 4. Mağdurun Topluma Karşı Tutumu Mağdurun Kişilik Yapısı Mağdurun Kişilik Bozuklukları Mağdurda Gelişen Savunma Mekanizmaları Aile İçi Şiddet Mağduriyeti Sonrası Kadınların Sorunları C. Mağdurun Terapisi Genel Olarak Mağdurun Terapisinde Yeni Yaklaşım: Onarıcı Adalet III. CEZA MUHAKEMESİNDE MAĞDUR HAKLARI A. Genel Olarak Geleneksel Mağdur Hakları Çağdaş Ceza Adaleti İçinde Mağdur B. Avrupa Konseyi Tavsiye Kararları ve Türk Pozitif Hukuku Genel Olarak a) Ceza ve Ceza Muhakemesinde Mağdurun Durumuna Dair Tavsiye Kararı b) Suç Mağdurlarına Yardıma Dair Tavsiye Kararı Mağdur Destek Hizmetleri a) Genel Olarak b) Asgari Standartlar c) İhtisaslaşmış Merkezler ve Yardım Hatları d) Eşgüdüm ve İşbirliği Mağdurla Temasta Olan Kişi ve Kuruluşlar a) Genel Olarak b) Personel Seçimi ve Eğitimi c) Mağdur ve Polis Mağdura İlişkin Bilgilendirme a) Mağdurun Bilgilendirilmesi b) Yetkili Organlar Arasında Bilgi Aktarımı c) Korunması Gereken Bilgiler Mağdur - Fail Arabuluculuğu ve Uzlaşma Mağdur ve Giderim

18 XVIII İçindekiler a) Genel Olarak b) Kovuşturmama Kararında Giderimin Dikkate Alınması c) Kovuşturma ve Giderim Davası Açma Hakkı d) Ceza Mahkemesinin Giderime Hükmedebilmesi e) Bir Ceza Yaptırımı Olarak Giderim f) Ertelemenin veya Koşullu Salıverilmenin Giderim Ödenmesi Koşuluna Bağlanması g) Giderimin Tahsili h) Devlet Giderimi ve Sigorta Mağdurun Dinlenmesi Mağdurun Güvenliğinin Korunması Mağduriyete Dair Toplumsal Farkındalığın Oluşturulması Mağdur Araştırmalarının Desteklenmesi SONUÇ BİBLİYOGRAFYA EKLER: Avrupa Konseyi Tavsiye Kararları

19 K I S A L T M A L A R ABD agm. AİHS AÜEHFD AY AYM bkz. : Amerika Birleşik Devletleri : Adı geçen makale : Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi : Atatürk Üniversitesi Erzincan Hukuk Fakültesi Dergisi : Anayasa : Anayasa Mahkemesi : Bakınız C. : Cilt dn. CD CGK CGTİK CHD CHKD CİK CMK CMUK Çev. ÇİM ÇKK : Dipnot : Ceza Dairesi : Ceza Genel Kurulu : Ceza ve Güvenlik Tedbirlerinin İnfazı Hakkında Kanun : Ceza Hukuku Dergisi : Ceza Hukuku ve Kriminoloji Dergisi : Cezaların İnfazı Hakkında Kanun : Ceza Muhakemesi Kanunu : Ceza Muhakemeleri Usulü Kanunu : Çeviren : Çocuk İzlem Merkezi : Çocuk Koruma Kanunu

20 XX Kısaltmalar DSHK DSHY E. : Esas ed. HGK : Denetimli Serbestlik Hizmetleri Kanunu : Denetimli Serbestlik Hizmetleri Yönetmeliği : Editör : Hukuk Genel Kurulu i. Br. : im Breisgau İHEB İHFM İ.Ü. İÜHFM K. : Karar Kab.K Krş. : İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi : İstanbul Hukuk Fakültesi Mecmuası : İstanbul Üniversitesi : İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası : Kabahatler Kanunu : Karşılaştırınız m. : Madde MÜHFHAD PVSK RG s. : Sayfa ŞÖNİM TBMM TCK TMK USC vd. zikr. : Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Hukuk Araştırmaları Dergisi : Polis Vazife ve Salahiyet Kanunu : Resmi Gazete : Şiddet Önleme ve İzleme Merkezi : Türkiye Büyük Millet Meclisi : Türk Ceza Kanunu : Türk Medeni Kanunu : United States Code : Ve devamı : Zikreden