ORTAÖĞRETİM TARİH 11. YAZARLAR Yasemin OKUR Mehmet AKSOY Hakan KIZILTAN Akın SEVER Mehmet ÖZTÜRK Mülver KARAMAN

Transkript

1 ORTAÖĞRETİM TARİH 11 YAZARLAR Yasemin OKUR Mehmet AKSOY Hakan KIZILTAN Akın SEVER Mehmet ÖZTÜRK Mülver KARAMAN DEVLET KİTAPLARI DÖRDÜNCÜ BASKI., 2013

2 MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI YAYINLARI...: 4894 DERS KİTAPLARI DİZİSİ...: ?.Y Her hakkı saklıdır ve Millî Eğitim Bakanlığına aittir. Kitabın metni, soru ve şekilleri kısmen de olsa hiçbir surette alınıp yayımlanamaz. Editör : Doç. Dr. Osman KÖSE Dil Uzmanı : Semra ÇAKIR Görsel Tasarım Uzmanları : Mehmet Fatih ŞELE Ahmet Suat KEÇECİOĞLU Ölçme ve Değerlendirme Uzmanı : Ahmet CANSIZ Proğram Geliştirme Uzmanı : Berna SERDAR OTUZ Rehberlik Uzmanı : Mustafa KARA ISBN Millî Eğitim Bakanlığı, Talim ve Terbiye Kurulunun gün ve 9 sayılı kararı ile ders kitabı olarak kabul edilmiş, Destek Hizmetleri Genel Müdürlüğünün gün ve sayılı yazısı ile dördüncü defa adet basılmıştır

3

4

5

6

7 ÝÇÝNDEKÝLER I. ÜNÝTE: TÜRKLERDE DEVLET TEÞKÝLATI A. ÝLK TÜRK DEVLETLERÝNDE DEVLET TEÞKÝLATI Ýlk Türk Devletlerinde Devlet Anlayýþý Türklerde Ordu Devlet Yönetimi B. TÜRK-ÝSLAM DEVLETLERÝNDE DEVLET TEÞKÝLATI Türk-Ýslam Devletlerinde Devlet Anlayýþý Merkez Teþkilatý Taþra Teþkilatý Ordu Teþkilatý C. KLASÝK DÖNEM OSMANLI DEVLET TEÞKÝLATI Osmanlý Devlet Anlayýþý Merkez Teþkilatý Taþra Teþkilatý Ordu Teþkilatý Ç. TANZÝMAT DÖNEMÝ OSMANLI DEVLET TEÞKÝLATI XVII ve XVIII. Yüzyýlda Osmanlý Devleti nde Meydana Gelen Deðiþmeler XIX. Yüzyýl Islahatlarý Tanzimat Dönemi D. MEÞRUTÝYET DÖNEMÝNDE OSMANLI DEVLET TEÞKÝLATI Kanunuesasinin Kabulü ve I. Meþrutiyet in Ýlaný Ýlk Osmanlý Parlamentosu II. Meþrutiyet in Ýlaný E. CUMHURÝYET DÖNEMÝ DEVLET TEÞKÝLATINDA GELÝÞMELER ÖÐRENDÝKLERÝMÝZÝ DEÐERLENDÝRELÝM II. ÜNÝTE: TÜRKLERDE TOPLUM YAPISI A. ÝLK TÜRK DEVLETLERÝNDE TOPLUM YAPISI Toplumsal Yapý Yaþayýþ Dinî Hayat B. TÜRK-ÝSLAM DEVLETLERÝNDE SOSYAL YAPI Yönetenler Yönetilenler (Halk) Toplumsal Yaþantý C. KLASÝK DÖNEM OSMANLI TOPLUM YAPISI Osmanlý Toplum Yapýsý Sosyal Hareketlilik Millet Sistemi Osmanlý Ailesi Sosyal Yardýmlaþma Toplumsal Yaþantý Ç. TANZÝMAT TAN SONRA OSMANLI TOPLUM YAPISINDAKÝ DEÐÝÞÝM Toplumsal Deðiþim Sosyal Yardýmlaþma D. ÇAÐDAÞ TÜRK TOPLUMU ÖÐRENDÝKLERÝMÝZÝ DEÐERLENDÝRELÝM III. ÜNÝTE: TÜRKLERDE HUKUK A. ÝLK TÜRK DEVLETLERÝNDE HUKUK Hukuk Anlayýþý Ýlk Türk Devletlerinde Hukuki Yapý B. TÜRK-ÝSLAM DEVLETLERÝNDE HUKUK Türk-Ýslam Devletlerinde Hukuk Sisteminin Geliþimi Türk-Ýslam Devletlerinde Hukuki Yapý C. OSMANLI DEVLETÝ NDE HUKUK Klasik Dönemde Osmanlý Hukuku Tanzimat Döneminde Osmanlý Hukuku Meþrutiyet Dönemi Osmanlý Hukuku Ç. CUMHURÝYET DÖNEMÝNDE HUKUK Hukuk Alanýnda Yenilikler Laik Hukuk Sistemine Geçiþ Anayasalarda Yasama, Yürütme ve Yargý ÖÐRENDÝKLERÝMÝZÝ DEÐERLENDÝRELÝM

8 IV. ÜNÝTE: TÜRKLERDE EKONOMÝ A. ÝLK TÜRK DEVLETLERÝNDE EKONOMÝ B. TÜRK-ÝSLAM DEVLETLERÝNDE EKONOMÝ Türk-Ýslam Devletlerinde Ýktisadi Kurumlar C. XI - XIII. YÜZYILLARDA ANADOLU DA EKONOMÝK HAYAT Ç. OSMANLI EKONOMÝSÝ Klasik Dönemde Ekonomik Yapý Üretim Yapýsý Tüketim Ticaret ve Ulaþým Sistemi Para ve Finansman Sistemi Esnaf Birlikleri Narh Sistemi Osmanlý Ekonomisinde Meydana Gelen Deðiþmeler Osmanlý Ekonomisinde Baðýmlýlýk ve Büyüme Dönemi D. CUMHURÝYET DÖNEMÝNDE EKONOMÝ (1938 E KADAR) ÖÐRENDÝKLERÝMÝZÝ DEÐERLENDÝRELÝM V. ÜNÝTE: TÜRKLERDE EÐÝTÝM A. ÝLK TÜRK DEVLETLERÝNDE EÐÝTÝM Eðitim Anlayýþý Askerî Eðitim Mesleki Eðitim Türklerde Bilim B. TÜRK-ÝSLAM DEVLETLERÝNDE EÐÝTÝM Eðitim Anlayýþý Medreseler Yaygýn Eðitim - Ahilik Atabeylik Türk-Ýslam Devletlerinde Bilim C. OSMANLI DEVLETÝ NDE EÐÝTÝM (XIII XVIII. YÜZYILLAR) Örgün Eðitim Kurumlarý Yaygýn Eðitim Kurumlarý XVIII ve XIX. Yüzyýl Baþlarýnda Eðitimde Yenileþme Hareketleri Osmanlýda Bilim Ç. TANZÝMAT SONRASI OSMANLI EÐÝTÝMÝ Ýlköðretim Ortaöðretim Yükseköðretim (Darülfünun) Mesleki Eðitim Azýnlýk ve Yabancý Okullarý D. CUMHURÝYET DÖNEMÝNDE EÐÝTÝM (1938 E KADAR) Cumhuriyet Dönemi Eðitim Anlayýþý Eðitim-Öðretim Alanýndaki Diðer Geliþmeler ÖÐRENDÝKLERÝMÝZÝ DEÐERLENDÝRELÝM VI. ÜNÝTE: TÜRKLERDE SANAT A. ÝLK TÜRK DEVLETLERÝNDE SANAT B. TÜRK-ÝSLAM DEVLETLERÝNDE SANAT Mimari Süsleme Sanatlarý El Sanatlarý C. OSMANLI SANATI Mimari Süsleme Sanatlarý El Sanatlarý Müzik Ç. CUMHURÝYET DÖNEMÝ TÜRK SANATI Mimari Müzik Güzel Sanatlar Edebiyat ÖÐRENDÝKLERÝMÝZÝ DEÐERLENDÝRELÝM SÖZLÜK KAYNAKÇA

9 ORGANÝZASYON ÞEMASI Ünitenin numarasýný gösterir. Ünitenin adýný belirtir. 3. ÜNÝTE Türklerde Hukuk A.ÝLK TÜRK DEVLETLERÝNDE HUKUK B.TÜRK-ÝSLAM DEVLETLERÝNDE HUKUK C.OSMANLI DEVLETÝ NDE HUKUK Ç.CUMHURÝYET DÖNEMÝNDE HUKUK Üniteyle ilgili ana baþlýklarý içerir. Ünitenin içeriði ile ilgili görselleri kapsar. Ünitenin içeriði ile ilgili görselleri kapsar. Ünite ile ilgili hazýrlýk çalýþmalarýnýn verildiði bölümdür. BÝYOGRAFÝ (BEN KÝMÝM): Metinlerde adý geçen önemli kiþilerin hayat hikâyelerinin kýsaca verildiði bölümdür. ETKÝNLÝKLER: Konu ile ilgili farklý kaynaklardan örnekler sunarak öðrencinin sorgulama, kavrama becerilerini geliþtirmeyi amaçlar. EÞ ZAMANLILIK: Tarihsel süreç içerisinde meydana gelen olaylarý incelerken ayný zamanda dünyanýn farklý bölgesinde gerçekleþen ayný türden olaylarý belirtmek için kullanýlmýþtýr. Öðrencinin ders içi performansýna yönelik sorularý kapsar. Öðrencinin ders dýþý etkinliklerini kapsar. BÝLGÝ: Anlatýmlarý desteklemek, açýklamak ve bilgileri pekiþtirmek amacý ile hazýrlanmýþtýr.... (1018 de Tus ta doðdum iyi bir eðitimden sonra Gazne Devleti ne baðlý Horasan valisi emrinde idarecilik hayatýna baþladým. Daha sonra Selçuklularýn hizmetine girdim Alparslan ýn Selçuklu sultaný olmasýyla 1064 yýlýnda vezirliðe getirildim ve Melikþah döneminde de ayný görevi üstlendim. Malazgirt Savaþý hariç, savaþlarda sultanlarýn yanýnda yer aldým. Büyük Selçuklu Devletinin idari teþkilatýnýn oluþmasýnda yaptýðým çalýþmalar ile devletin saðlam temeller üzerine oturmasýný saðladým. Sultan Melikþah ýn tavsiyesi ile yaþadýðým dönemi anlatan önemli bir siyaset kitabý yazdým. Ýslamiyette birliði saðlamak için eðitime önem verdim Baðdat ta Nizamiye medreselerini kurdum. Yaptýðým hizmetler Abbasi halifesi tarafýndan da takdir edildi ve bana önemli unvanlar verildi de dilekçe vermek bahanesiyle huzuruma çýkan bir Batýnî fedaisinin saldýrý sonucunda hayatýmý kaybettim. Fransa da XIX. yüzyýlýn ortasýna kadar Fransýz Ýnsan Haklarý Bildirisi nin insanî ilkelerine raðmen, seçimlerde ancak mülk sahiplerine veya belli miktardan fazla vergi ödeyenlere seçmenlik hakký verilmiþ ve, diðer yurttaþlarý oy kullanma hakkýndan yoksun býrakýlmýþtýr. Ýlk parlamentonun vataný olan Ýngiltere de bile, XIV. yüzyýlýn sonlarýna kadar genel oy ilkesi benimsenmemiþtir. Yýlmaz KIZILTAN, I. Meþrutiyetin Ýlaný ve Ýlk OsmanlýMebusan ý, GÜ. Gazi Eðitim Fakültesi Dergisi,C 2, S.1, s Türklerde Devlet Teþkilatý Ben Kimim? 1.Asya fizikî haritasýnda Türklerin ana yurdunun fizikî özelliklerini inceleyerek, bu özelliklerin sosyal hayata etkilerini araþtýrýnýz. 2.Atýn bozkýr yaþantýsýndaki yeri ve önemini araþtýrýnýz. 3.Ýslamiyetin kabulü ile Türk toplum yapýsýnda ve yaþam biçiminde hangi deðiþiklikler olmuþ olabilir?araþtýrýnýz. 4.Osmanlý Devleti nin kuruluþ, geniþleme ve yýkýlýþ dönemlerini gösteren harita incelemesi yaparak Osmanlý toplumunu oluþturan topluluklarý bulunuz. 5.Osmanlý Devleti nde sosyal yardýmlaþma anlayýþý ile ilgili kurumlarý araþtýrýnýz. 6.XIX ve XX. yüzyýlda Osmanlý toplum yapýsýný etkileyen önemli olaylarý araþtýrýnýz. 7.Cumhuriyet döneminde vatandaþlýk olgusunun ne anlama geldiðini araþtýrýnýz. 8.Cumhuriyet dönemi toplum yapýsýný yansýtan resim ve görsel araþtýrmasý yapýnýz. HAZIRLIK ÇALIÞMALARI Büyük Selçuklulardaki divan küçülmüþ hâlde Türkiye Selçuklularýnda da görülmüþtür. Divanýn görevleri özetle þöyle idi: Mürafaalarý karara baðlamak, yabancý elçilerin teatilerindeki formaliteleri hazýrlamak, hükümdarýn ve devletin maliyesini düzenlemek. 3. Taþra Teþkilatý SÝYASETNAME DEN Dergâhtan (saraydan) birçok mektuplar yazýyorlar; önemli bir iþ olmadýkça saraydan bir þeyler yazmasýnlar. Yazýlan þey öyle etkili olmalýdýr ki kimse ona el ve dil uzatmaya cesaret edememeli verilen emirleri mutlaka yerine getirmelidir. Eðer bir kimsenin yüce divandan çýkan bir fermana hakaret ile baktýðý, ona itaat etmekte gevþeklik ettiði anlaþýlýrsa o kiþi sarayýn yakýnlarýnda da olsa þiddetle cezalandýrýlsýn. Padiþah ile diðer insanlar arasýndaki fark hükümranlýktýr. Hikâye: Niþabur dan bir kadýn, zulüm gördüðü iddiasýyla Gazne ye Sultan Mahmud un huzuruna çýkarak Niþabur âmili benim kaybolan bir malýmý alýp kendi tasarrufuna geçirmiþtir. diye þikâyette bulundu. Ona, Bu kadýnýn kaybolan malýný geri ver. diye bir ferman verdiler. Âmil, kayýp mal hakkýnda delili olduðu için Bu mal benimdir, onu her an yüce divana getiririm. dedi. Kadýn ikinci defa Gazne ye giderek þikâyetçi oldu. Özel bir görevli göndererek âmili Niþabur dan Gazne ye getirdiler. Sultan sarayýna ulaþýr ulaþmaz cezalandýrýlmasý emredildi. Âmil delillerini arz etti, araya önemli kiþiler koyarak cezasýný paraya çevirtmek istedi. Hiç birinin faydasý olmadý ve âmil cezalandýrýldý. Kaybolan bu malýn senin olduðu doðrudur, fakat niçin fermanýn hükmünü yerine getirmedin? Emredilen her þeyin yerine getirilmesinin vacip olduðunu þimdi gördün. dediler. Bunu, kimsenin sultanýn fermanýna karþý gelmeye cesaret etmemesi için yaptýlar. Herkes padiþaha ait, padiþahla ilgisi olan veya padiþahýn emrettiði þeyi yapmak zorundadýr. Eðer bir kimse zimmetine bir dirhem geçirse böyle yapmasý lazýmdýr. Diðerlerine örnek olmasý için onu cezalandýrmalýdýr. Nizamülmülk, Siyasetname, s Yukarýdaki metinden Türk-Ýslam devletlerinin yönetim anlayýþý hakkýnda hangi bilgilere ulaþýlmaktadýr? 2. Türk-Ýslam devletleri ile Ýslamiyet öncesi Türk devletlerinin yönetim açýsýndan benzer ve farklý yönleri nelerdir? Devleti, hanedan ailesinin ortak malý sayan eski Türk hâkimiyet anlayýþý, Türk-Ýslam devletlerinde de geçerliliðini sürdürdü. Bu anlayýþ özellikle Karahanlý ve Selçuklularýn taþra teþkilatýnda uygulandý. Hatta Karahanlýlarda eski Türklerdeki ikili idare uygulanarak devlet doðu ve batý olmak üzere iki koldan yönetildi. Türk-Ýslam devletlerinde ülke, eyalet (vilayet) adý verilen idari bölgelere ayrýlýrken buralara askerî valiler ya da hanedan üyeleri görevlendirilirdi. Hanedan üyesi valiler ise idaresi altýndaki bölgeleri özerk olarak yönetirler; kendilerine has ayrý idari askerî teþkilatlar oluþturup bu bölgeleri miras olarak býrakýlabilirlerdi. Ancak valilerin idaresindeki bölgelerin sýnýr deðiþikliði sultanýn fermaný ile yapýlýrdý. Bununla birlikte eyaletlerin önemli iþleriyle ilgilenen memurlar merkezden gönderilirdi. a. Hükümdar Ýlk Türk devletlerindeki kut inancý Türkler Ýslamiyet i kabul ettikten sonra Ýslami bir anlam kazanarak Allahýn takdiri veya nasibi olarak yorumlanmýþtýr. Kutun belli bir hanedana verildiði düþüncesi ise ayný þekliyle devam ettirilmiþtir. Örneðin Timur, Oðuz Han soyundan gelmediði için han ya da sultan unvaný alamamýþ ve emir olarak kalmýþtýr. Bazen istisnai durumlara da rastlanmýþtýr. Memluklularda da kabiliyetli kiþiler ordunun onayý ile sultanlýða yükselmiþ ve ancak belli bir süreden sonra devamlý bir hanedan kurulabilmiþtir. Türk-Ýslam devletlerinde de Ýlk Türk devletlerinde olduðu gibi tahta geçme konusunda ayný þartlar geçerli olmuþtur. Bu durum hanedanýn Türklerde Devlet Teþkilatý Metinlerin anlatýmýný destekleyici görseller. erkek üyelerinin ülke içinde mücadelelerine yol açmýþtýr. Tahta kimin geçeceði konusunda deðiþen tek þey aile mensuplarý ve beyleri yerine zamanla devlet adamlarýnýn etkili olmasýdýr. Türkiye ve Türkiye dýþýndaki Türkler tarafýndan kutlanan Nevruz bayramý ile ilgili afiþ çalýþmasý yapýnýz. Türkiye Selçuklularýnda büyük þehzadenin tahta geçmesi geleneði kabul edilmiþse de her zaman buna uyulmamýþtýr. Örneðin I. Seçmeli (2 ders saati) Tarih dersi için uyarý; Seçmeli (2 ders saati) için alýntý metin fon rengi Zorunlu (4 ders saati) için alýntý metin fon rengi Ortak metin fon rengi Gýyasettin Keyhüsrev ve Ýzzettin Kýlýçaslan büyük þehzade olmadýklarý hâlde hükümdar olmuþlardýr. Türkiye Selçuklularýnda da tahta geçecek kiþinin tespitinde gelenek ya da sultanýn vasiyetinden çok devlet adamlarý etkili olmuþtur. Türk-Ýslam devletlerinde hükümdar cesur, kahraman, akýllý ve bilge, halký refah içinde yaþatan, hukuk yoluyla halký âdil idare edip birlik ve dirliði saðlayan, devleti emniyete alýp fetihler yapan, insan onurunu koruyan ve onlara eþit davranan biri olarak nitelendirilmiþtir. Türk-Ýslam devletlerinde de hükümdar geniþ yetkilere sahipti. Saray, hükümet, ordu ve adalet olmak üzere dört müessesenin de baþý olarak yasama (kanun yapma), yürütme (icra) ve yargý yetkilerini de kendi þahsýnda toplamýþtýr. Sultanýn belirli kurallar dâhilinde bildirdiði emirler, kanun hükmünde olup herkes itaat etmekle yükümlüdür. Ordulara kumanda etmek vezirleri ve yüksek memurlarý tayin etmek hükümdarýn yetki ve görevleri arasýndadýr. Ayrýca sultan Mezalim Dîvâný na da baþkanlýk yapar ve zulme uðrayan halkýn doðrudan kendisine ulaþmasýný saðlardý. Müslüman Türk hükümdarlarý, ilk Türk devletlerindeki hâkimiyet sembollerinin yanýnda yeni unvan ve lakaplar, hutbe ve hilat gibi bazý maddi ve manevi unsurlarý hâkimiyet ve hükümdarlýk sembolleri olarak kullandýlar. Karahanlý hükümdarlarý ilk Türk devletlerindeki ilig, hakan ve han gibi unvanlarýný devam ettirdiler. Türk- Ýslam devletlerinde Sultan unvanýný ilk kez Gazneli Mahmut kullanmýþtýr. Bilgi Hutbe: Cuma ve bayram namazlarý esnasýnda hükümdarýn adýnýn unvan ve lakaplarýnýn hatip tarafýndan zikredilip kendisine dua edilmesidir. Týraz: Abbasî halifelerinin hükümdarlara gönderdikleri elbisedir. Hilat: Abbasi halifelerinin tarafýndan týraz ile birlikte külah, kemer, kýlýç, at, eðer takýmý, askerî muzika ve bayrak para gibi mal ve eþyalarýn hükümdara gönderilmesidir. Prof. Dr. M. Altay KÖYMEN, Büyük Selçuklu Ýmparatorluðu Tarihi, C 3, s. 77, 84 (Düzenlenmiþtir.) NOT: Bu ders kitabý haftalýk dört saatlik ders programýna göre hazýrlanmýþtýr. Seçmeli Tarih dersi için (iki ders saati) ise kýrmýzý çerçeveli sarý (bej) ile renklendirilmiþ kýsýmlar geçerlidir. Gazneli Mahmut hilat giyme törenini tasvir eden temsilî resim 23

10 1. ÜNÝTE Türklerde Devlet Teþkilatý A. ÝLK TÜRK DEVLETLERÝNDE DEVLET TEÞKÝLATI B. TÜRK-ÝSLAM DEVLETLERÝNDE DEVLET TEÞKÝLATI C. KLASÝK DÖNEM OSMANLI DEVLET TEÞKÝLATI Ç. TANZÝMAT DÖNEMÝ OSMANLI DEVLET TEÞKÝLATI D. MEÞRUTÝYET DÖNEMÝ OSMANLI DEVLET TEÞKÝLATI E. CUMHURÝYET DÖNEMÝ DEVLET TEÞKÝLATINDA GELÝÞMELER

11 HAZIRLIK ÇALIÞMALARI 1. Ünite kapaðýndaki bayraklarýn hangi Türk devletlerine ait olduðunu araþtýrýnýz. 2. Ýlk Türk devletlerinin kurulduklarý yerleri tarih atlasý üzerinde gösteriniz. 3. Türk devletlerinin kurulduðu bölgelerin coðrafi özelliklerini araþtýrarak bu özelliklerin devlet teþkilatýný nasýl etkilediðini tartýþýnýz. 4. Orhun Kitabeleri nde Türk devlet teþkilatýna ait hangi bilgilerin olduðunu araþtýrýnýz. 5. Ýlk Türk devletlerinde halkýn yönetimdeki rolü neler olabilir? 6. Türk-Ýslam devletlerinin kurulduklarý yerleri dikkate alarak Türklerin devlet teþkilatýnda hangi medeniyetlerden etkilenmiþ olabileceklerini belirleyiniz. 7. Ýlk Türk-Ýslam devletlerinin devlet teþkilatý hakkýnda bilgi alabileceðimiz kaynaklar hangileridir? 8. Osmanlý Devleti nin kurulduðu bölgeyi dikkate alarak devlet teþkilatýnýn oluþumunda hangi medeniyetlerin etkileri görülmektedir? 9. Tanzimat Fermaný nýn ilan edilmesinin sebepleri nelerdir? 10. Monarþi ve meþrutiyet nedir? Ýki yönetim þeklinin benzer ve farklý yönlerini araþtýrarak belirtiniz. 11. Güçler birliði ve güçler ayrýlýðý ne demektir?

12 Türklerde Devlet Teþkilatý A. ÝLK TÜRK DEVLETLERÝNDE DEVLET TEÞKÝLATI 1. Ýlk Türk Devletlerinde Devlet Anlayýþý Oðuz Kaðan oðullarýna ok ve yay verirken OK VE YAY MÜNASEBETÝ Oðuz Kaðan altý oðlu ile birlikte dünyayý fethedip cihangir olduktan sonra anayurduna döndü. Büyük bir kurultay topladý ve halka þölen verdi. Üç büyük oðlu Bozoklar saðda, üç küçük oðlu Üçoklar solda oturdu. Oðuz Kaðan oðullarýna þöyle seslendi: Ey oðullarým, ben çok savaþtým, artýk çok yaþlandým. Düþmanlarýmý aðlattým; dostlarýmý sevindirdim. Gök Tanrý ya borcumu ödedim. Daha sonra Oðuz Kaðan yurdunu oðullarý arasýnda taksim etti. Ok-yay münasebetine göre Üçoklarýn Bozoklara tabiyetini bildirdi. Töreye ve birliðe baðlý kalmalarýný vasiyet etti. Prof. Dr. Osman TURAN, Türk Cihan Hâkimiyeti Mefkuresi, Türkler Ansiklopedisi, C 2, s ÇÝNLÝLERE GÖRE UYGURLAR MS X. yüzyýlda Turfan a gelen Çin elçisi Uygurlar hakkýnda þunlarý söylemiþtir: Onlarýn devletinin içinde hiçbir fakir insan yoktur; yiyeceði olmayanlara devlet hesabýndan yardým edilir. Onlarýn birçoklarý yüz yaþýna kadar yaþar. Olgunluk çaðýna eriþmeden ölenler hiç görülmemiþtir. Prof. Dr. Bahaeddin ÖGEL, Türk Kültür Tarihine Giriþ, C 1, s SOSYAL ADALET Aþina adlý bir Kök Türk beyi de maddi refahý artýrmak için halktan 10 yýl hiç vergi almamýþ ve bu yüzden kendisi yoksul duruma düþmüþtür. Bazý beyler, onun bu durumunu alay konusu yapmak istemiþlerdir. Fakat o Ben ancak halkým zengin olunca huzur duyarým. diyerek cevap vermiþtir. Prof. Dr. Salim KOCA, Eski Türklerde Devlet Geleneði ve Teþkilat, Türkler Ansiklopedisi, C 2, s Yukarýdaki resim ve metinleri inceleyerek Türklerdeki devlet anlayýþýnýn esaslarýný tespit ediniz. Türklerde bugünkü anlamda devlet, il (el) kelimesi ile ifade edilmiþtir. Budunlarýn (milletlerin) bir yönetim altýnda birleþtirilmesiyle oluþan il, vataný koruyarak milleti huzur ve barýþ içinde yaþatmayý amaçlayan siyasi bir teþkilattýr. Ýl kelimesi ayný zamanda barýþ anlamýnda da kullanýlmýþtýr. Bunun temel sebebi Türklerde devletin ve barýþýn birbirini tamamlayan iki unsur olarak görülmesidir. Bu iki unsurun sürekliliðini saðlamak isteyen devlet yöneticileri, devletin temelini adalet üzerine oturtmuþlar, ülke içinde adaleti saðlamayý en önemli yükümlülük olarak kabul etmiþlerdir. Buna baðlý olarak halkýn da devlet adamlarýnda aradýðý ilk özellik herkese adil davranmalarý olmuþtur.

13 Türk devletlerinde yönetme yetkisini Gök Tanrý dan alan kaðan, bu yetkiyi sadece kendi devletinde deðil yeryüzündeki bütün insanlar üzerinde kullanmayý düþünmüþtür. Bu doðrultuda kaðan, dünyayý hâkimiyeti altýna alarak yönettiði bütün insanlarý adaletli bir yönetim ile huzur, refah ve barýþ ortamýnda yaþatmayý görev kabul etmiþtir. Türk cihan hâkimiyeti olarak adlandýrýlan bu görev ilk Türk devletlerinden baþlayarak süreklilik arz eden millî bir ülkü hâline gelmiþtir. Eski Türklerde Ýl (devlet) gider, töre (hukuk kurallarý) kalýr. sözü kullanýlmaktadýr. Bu söz dikkate alýnarak devlet, töre vb. ile ilgili neler söylenebilir? Türk devletlerinde hiçbir zaman keyfî bir yönetim uygulanmamýþ ve devlet belirli kurallara göre idare edilmiþtir. Yeni kurulan devlette ya da iktidar deðiþikliðinde kaðanýn yaptýðý ilk icraat töreyi tespit etmektir. Töreye uymayan kaðanlar, Tanrý ve halk nezdinde saygýnlýðýný kaybederek iktidardan uzaklaþtýrýlmýþtýr. Türklerde devletin halkla iliþkisi baba-evlat anlayýþý þeklindedir. Devlet halkýn her türlü ihtiyacýný karþýlayýp sosyal adaleti saðlamak, halk da devlete karþý üzerine düþen sorumluluðu yerine getirmek zorundadýr. TÜRKLERDE DEVLET ANLAYIÞI Devlet için baba sýfatý kullanýlmýþtýr. Toprak ise devlet baba nýn koruduðu ana vatan þeklinde ifade edilmiþtir. Ýcraatlarýndan memnun olunmayan yöneticiler yönetimden uzaklaþtýrýlmýþtýr. Halk, yöneticiler tarafýndan Tanrý nýn emaneti olarak kabul edilmiþtir. Yrd. Doç. Dr. Bülent ATALAY, Türk Devlet Geleneðine Göre Devlet Adamlarýnda Bulunmasý Gereken Asgari Hususiyetler, Türkler Ansiklopedisi, C 2, s. 865 (Düzenlenmiþtir.). Türklerde Devlet Teþkilatý Ýlk Türk devletlerindeki devlet anlayýþý ile bugünkü devlet anlayýþý arasýnda ne gibi benzerlikler vardýr? Türklerde devlet baðýmsýzlýk, halk, ülke ve teþkilat olmak üzere birbirini tamamlayan dört unsurdan meydana gelmiþtir. a. Baðýmsýzlýk (Oksýzlýk) Aþaðýdaki metinlere göre Türklerin baðýmsýzlýk anlayýþý ile ilgili neler söylenebilir? TÜRKLERDE BAÐIMSIZLIK ANLAYIÞI MÖ 36 da savaþta ölen Hun Hükümdarý Çi-çi, kendisini imha edecek Çin hücumunu beklerken aþaðýdaki konuþmayý yaptýðý rivayet edilir: Boyun eðmeyeceðiz. Zira öteden beri Hunlar kuvveti takdir eder, tabi olmayý hakir görürler. Savaþçý özelliklerimiz sayesinde adý yabancýlarý titreten bir ulus olduk. Zira bilirler ki savaþta muhariplerimizin kaderi ölümdür. Biz ölsek de kahramanlýðýmýzýn þöhreti kalacak, çocuklarýmýz ve torunlarýmýz diðer kavimlerin efendisi olacaklardýr. Prof. Dr. Laszlo RASONYI, Tarihte Türklük, s. 63. TÜRK MÝLLETÝNÝN ÖZELLÝKLERÝ Çinliler, Doðu Köktürk Hakanlýðý ný iþgal ettikten sonra Türkleri Çince konuþmaya, Çinliler gibi giyinmeye, Çin âdetlerini kabul etmesi için Ýþbara Kaðan a baský yapmaya baþladýlar. Bunun üzerine Ýþbara Kaðan Çin Ýmparatoru na gönderdiði mektupta þöyle cevap verdi: Size baðlý kalacak, haraç verecek, kýymetli atlar hediye edeceðim. Fakat dilimizi deðiþtiremem, uzun saçlarýmýzý kestiremem, halkýma Çin elbiseleri giydiremem. Âdetlerinizi, kanunlarýnýzý almama imkân yoktur. Çünkü bu bakýmdan bütün milletim hassasiyetle çarpan tek kalptir. Prof. Dr. Osman TURAN, Türk Cihan Hâkimiyeti Mefkuresi Tarihi, s

14 Türklerde Devlet Teþkilatý Oksýzlýk olarak adlandýrýlan baðýmsýzlýk, Türklerde çok eski zamanlardan beri var olan karakteristik bir özelliktir. Baðýmsýzlýk duygusunun oluþmasý ve geliþmesinin temelinde bozkýr kültürü önemli rol oynamýþtýr. Türklerin atlý göçebe hayat tarzýný benimsemeleri, özgür bir yapýya sahip olmalarýna, dolayýsýyla baðýmsýzlýðýn millî bir karekteristik özellik hâline gelmesine sebep olmuþtur. Orhun Kitabeleri ndeki (Çin in) Tatlý sözüne yumuþak ipek kumaþýna aldanýp çok çok Türk milleti öldün (Eðer) Güney de Çagay Ormaný na, Tögültün Ovasý na konayým dersen Türk milleti öleceksin. cümlelerinden anlaþýldýðý gibi baðýmsýzlýðý yitirmek, Türk milleti için en büyük felaket olarak görülmüþtür. Ayný zamanda Türk devleti ve milleti siyasi istiklal ile birlikte kültür istiklalinin de korunmasýna önem vermiþtir. Türk tarihinde bu konuyla ilgili pek çok örneðe rastlanmaktadýr. O gece gökteki yýldýzlar titreþip yanýyor. Ötüken den gelen sert rüzgâr ciðerlere dolup taþýyordu. Kürþad ýn evinde toplantý vardý. Kürþad la Bögü Alp güvendikleri Türk beylerinden bir kaçýný çaðýrmýþlardý Yedi kiþi az ýþýklý bir odada büyük bir iþ konuþuyorlardý. Her zamanki gibi ciddi idiler. Fakat baþladýklarý iþin ululuðundan habersiz gibi idiler. Kürþad söze baþladý: Türk beyleri! On yýl süren tutsaklýk sona erecektir. Ötüken de devlet kuran atalarýmýzýn ruhunu daha çok incitmemek, ýssýz kalmýþ bozkýrlarý daha çok güldürmemek, budunu ünsüz býrakmamak, Türk Tanrýsý ný daha çok öfkelendirmemek için devleti yeniden kuracaðýz. Devleti diriltmek için de Çin kaðanýna karþý mücadeleyi baþlatacaðýz. Bögü Alp le bunu kararlaþtýrdýk. dedi. Hüseyin Nihal ATSIZ, Bozkurtlarýn Ölümü, s Çin e karþý baðýmsýzlýk mücadelesi veren Kürþat ve arkadaþlarýnýn temsilî resmi Yukarýdaki metin I. Kök Türk Devleti nin yýkýlmasýndan sonra Çin esaretine giren Türk milletini yeniden baðýmsýzlýða kavuþturmak isteyen Kürþat ve arkadaþlarýnýn mücadelesini konu alan bir romandan alýnmýþtýr. Siz de Kürþat ýn aðzýndan yeni nesillere iletilmek üzere yaþadýklarýný anlatan bir mektup yazýnýz. Mektupta mücadelenin hangi þartlarda ve hangi amaçla yapýldýðýný, baðýmsýzlýðýn neden önemli olduðunu vurgulayýnýz. b. Halk (Millet) METE NÝN ÇÝN ÝMPARATORU NA YAZDIÐI MEKTUP Tanrý nýn yardýmý ve þefaati, subay ve askerlerimin yüksek savaþ yeteneði atlarýmýn gücü ve kuvveti ile bütün Yüeçileri ezdik. Böylece göðün altýnda (yani dünyada) asayiþ ve dirlik kurulmuþ oldu. Bundan sonra yirmi altý kavmi daha hâkimiyetim altýna aldým. Bunlarýn hepsi Hun oldu. Yay çekebilen bütün kavimler tek bir aile gibi birleþtiler. Þimdi kuzeydeki bütün ülkelerde dirlik ve düzeni kurdum. Þimdi silahlarý bir tarafa koymak, subay ve birliklerimi dinlendirmek, atlarýmýzý beslemek istiyorum... Çocuklarýmýz ve gençlerimiz büyüsünler, yaþlýlarýmýz ise huzur içinde yaþasýnlar. Prof. Dr. Bahaeddin ÖGEL, Dünden Bugüne Türk Kültürünün Geliþme Çaðlarý, s

15 Türklerde Devlet Teþkilatý CENGÝZ HAN VE TÜRKLER Cengiz Han devleti kurduktan sonra hýzla ülke sýnýrlarýný geniþletirken buradaki nüfus yapýsýnýn da deðiþmesine yol açtý. Bu durumdan rahatsýz olan Tapan adlý bir Uygur Türk ü, Cengiz Han a þunlarý söyledi: Siz, insanlarý öldürüp topraðý boþ býrakýyorsunuz. Hâlbuki devlet, insan ve topraktan meydana gelir. Ýnsansýz devlet olmaz! Prof. Dr. Bahaeddin ÖGEL, Türk Kültürünün Geliþme Çaðlarý II, s. 28. TÜRK DEVLETLERÝNDE HALK Hazar kaðaný ve idarecileri halkýn mülküne el uzatmazdý. Bulgarlar arazilerinden elde ettikleri üründen hükümdara bir þey vermeyebilirdi. Özgür olmak isteyen Çin deki köleler Asya Hun Devleti ne sýðýnmýþlardýr. MÖ 300 lerde Çin de köle olarak satýlan Hunlar köle isyanýný baþlatmýþ ve kendi hükûmetlerini beðenmeyen bir Bizanslý, Avrupa Hun Devleti nde kendi ülkesinden daha hür ve korkusuz yaþadýðýný ifade etmiþtir. Prof. Dr. Ýbrahim KAFESOÐLU, Türk Millî Kültürü, s (Özetlenmiþtir.). Yukarýdaki metinler dikkate alýndýðýnda Türklerde devlet-halk iliþkisi hakkýnda neler söylenebilir? Türklerde devleti yaþatan ve hükümdarý baþarýlý kýlan millettir. Bu yüzden Türk milletinin sahip olduðu deðerler Türk kaðanlarý ve devlet adamlarý tarafýndan hassasiyetle korunmuþtur. Türk devletlerinde halk sýnýflara ayrýlmamýþtýr. Ayrýca fertler özel hukuk, ekonomik ve sosyal hürriyet ile özel mülkiyet hakkýna sahip olmuþtur. Halk devlet için deðil, devlet halk içindir. anlayýþýnýn benimsendiði Türk devletlerinde hükümdarýn en önemli görevlerinden biri, halkýn mutluluðunu ve refahýný saðlamak ve kendini halka sevdirmektir. Bütün bu özellikler Türk devletlerindeki temel unsurun millet olduðunu göstermektedir. c. Ülke Yerinden ayrýlan yedi yýl, yurdundan ayrýlan ölünceye deðin aðlar. (Bir Türkmen Atasözü) Asya Hun Devleti nin hükümdarý Mete, tahta çýktýðý günlerde komþu Moðol Tunguzlarýn (Tung-hu) vergi olarak istediði birçok þeyi kabul etmiþ, onlarýn arazi istekleri üzerine devlet meclisinde yaptýðý konuþmada vatan topraðýnýn kendisine ait bir mülk deðil milletin malý ve devletin temeli olduðunu söylemiþ, kimseye arazi vermeye yetkisinin bulunmadýðýný belirtmiþtir. Vatan sevgisinden il k kez bahseden Mete Han ýn temsilî resmi Prof. Dr. Osman TURAN, Türk Cihan Hâkimiyeti Mefkuresi Tarihi, s. 155, 167 (Düzenlenmiþtir.). Yukarýdaki atasözü ve metne göre Türklerin vatan anlayýþý ile ilgili neler söylenebilir? Devletin bir diðer unsuru olan yurt, Türklerde devletin sahip olduðu ve halkýn üzerinde yaþadýðý topraklardýr. Ülke, uluþ gibi adlarla da ifade edilen yurt vatan kavramý gibi kutsal bir anlam taþýmýþtýr. Türklerde ülke, siyasi baðýmsýzlýkla birlikte düþünülmüþtür. Bu yüzden Türkler, özgür olarak yaþadýklarý ve hükümranlýk haklarýný tam olarak kullandýklarý sýnýrlarla ayrýlan topraklar yurt olarak nitelendirmiþlerdir. Bununla birlikte yurdun sýnýrlarý devletin gücüne göre daralýp geniþleyebilmektedir. Türklerde yurt, kaðanýn korumakla yükümlü olduðu ata yadigârý olarak görülmüþtür. Türk hükümdarlarý vatan topraðýný korumayý ve savunmayý kendilerine baþlýca görev edinmiþ, þartlar ne olursa olsun bu hususta en küçük bir tavize bile yanaþmamýþlardýr. 7

16 Türklerde Devlet Teþkilatý ç. Teþkilatlanma YABANCI GÖZÜYLE TÜRKLER Çin kronikacýsý, büyük küçük bütün savaþ vakalarýný ayný derece saðlam bir doðrulukla gelecek nesillere devretmiþtir. Bundan baþka Hun âdetleri, hayat tarzlarý üzerine faydalý ve tespite deðer bulduðu ne varsa onlarý da toplamýþtýr. Cemiyetin en küçük birliði olan aileden Hun Ýmparatorluðu na varýncaya kadar tam bir nizam ve teþkilat vardýr. Ýmparatorluðun bütünü sað ve sol taraf olarak ikiye ayrýlmýþ; daha küçük birlikler bu ikisi içinde taksim edilmiþtir. Askerî, siyasi her birliðin baþýnda, rütbesi ve salahiyeti tam olarak tayin edilmiþ bir þef bulunmaktadýr. L. LIGETI, çev.: Sadrettin KARATAY, Bilinmeyen Ýç Asya, s (Düzenlenmiþtir.). TÜRKLERDE TEÞKÝLATÇILIK Geniþ ülkelere ve birçok kavme birden hükmedebilmek, ancak merkeze baðlý ve iyi iþleyen güçlü teþkilatlar sayesinde mümkün olabilmiþtir. Türkler, çok iyi iþleyen idari ve askerî teþkilatlar kurarak tarih sahnesine çýkmýþlar, geniþ sahalara ve büyük topluluklara hükmetmiþlerdir. Özellikle Oðuz Kaðan Destaný nda da belirtilen boy teþkilatý ile Büyük Hun Hükümdarý Mete nin askerî ve idari teþkilatý, bütün Türk tarihi boyunca devam etmiþ ve devlet kurucularýna örnek olmuþtur. Prof. Dr. Salim KOCA, Eski Türklerde Devlet Geleneði ve Teþkilat, Türkler Ansiklopedisi, C 2, s Avar, Peçenek, Kuman Türkleri, o zamana kadar devlet kuramamýþ olan Romenleri ve Balkan Ulahlarýný teþkilatlandýrarak tarih sahnesine çýkmalarýna ön ayak olmuþlardýr. Türkler, Çin, Afganistan, Belucistan, Hindistan, Rusya, Macaristan ve Bulgaristan gibi ülkelere teþkilatlanma konusunda örnek olmuþtur. Prof. Dr. Bahaeddin ÖGEL, Türk Kültürünün Geliþme Çaðlarý, s (Özetlenmiþtir.). Ýdari teþkilatta örnek alýnan Mete Han ve oðullarýnýn temsilî resmi Metinlere göre Türklerin devlet teþkilatý hakkýnda neler söylenebilir? Türklerin devlet teþkilatýnda gösterdikleri baþarýlar, medeniyet tarihinde ön plana çýkmalarýný saðlamýþtýr. Devletin millî varlýðý koruyan, yaþatan ve geliþtiren vazgeçilmez bir kurum olduðu bilincine erken ulaþan Türkler Orta Asya nýn tamamýna hâkim büyük devletler kurmuþlardýr. Zaman zaman bu bölge dýþýna da çýkarak yeni devletler meydana getirmiþlerdir. Türkler tarihin hiçbir devrinde devletsiz kalmamýþ ve birçok topluluða devlet teþkilatlanmasý konusunda örnek olmuþlardýr. Boylar hâlinde yaþayan Türkler, atlý göçebe kültürünün getirdiði özellikler ve her an düþmanla karþýlaþma ihtimalinden dolayý disiplinli ve teþkilatlý olmak zorundadýr. Her boy kendi beyinin baþkanlýðýnda sosyal, iktisadi ve idari bir teþkilata sahiptir. Boy beyi, boya ait bölgeleri idare ederek göçlerde boyun düzen ve disiplinini, diðer boylarla iliþkilerini düzenlemekte ve güvenliðini saðlamaktadýr. 8

17 Devleti oluþturan Türk boylarý, genellikle kendi isteði ile birleþirdi. Amaç birlik ve beraberliði saðlayarak güven içinde güçlü bir þekilde yaþamaktý. Boylarý bir araya getirip birleþtiren boy beyi tahta çýkarak kaðan olur, daha sonra yeni devletin teþkilatlandýrýlmasýna geçilirdi. Kaðanýn yakýnlarý ile ona destek veren boy beylerine devletin en önemli görevleri verilirdi. Bu görevlileri idari teþkilatýn çekirdeðini oluþtururken kendi alt kadrolarýný da kurardý. Yeni hükümdarýn komþu ülkelerle diplomatik iliþkileri baþlatmasý (elçi göndermek ve kabul etmek, devletlerle ittifaka girmek, anlaþmalar imzalamak vb.) kurulan devletin hukuken tanýnmýþ olmasý anlamýna gelmekteydi. 2. Türklerde Ordu Aþaðýdaki görsele ve metinlere göre Türk ordusu hakkýnda neler söyleye- bilirsiniz? Metinlerdeki anlatýmlar dikkate alýndýðýnda Türklerin savaþ taktikleri hakkýnda neler söylenebilir? SEYYAHLARA GÖRE TÜRKLER Savaþ hevesi azalýr diye barýþ zamanlarýnda büyük avlar tertip ederlerdi. Ýrili ufaklý birlikler hâlinde toplanarak düþman üzerine, hem de þaþýrtýcý bir hýzla baskýnlar yaparlardý. Eðer tesadüfen karþýlarýna hakkýndan gelemeyecekleri bir kuvvet çýkmýþ bulunursa karmakarýþýk bir hâlde kaçmaktan çekinmezlerdi. Ama onlar kaçýþý bile bir harp tuzaðý hâline getirirdi. Bir aralýk þimþek hýzýyla geri döner, çabucak ve sýký bir intizamla sýraya girerek ne olduðunu anlamayan düþmanýn üzerine saldýrýrlardý. Savaþta gösterilen cesaret ve yararlýða çok kýymet verdikleri söylenebilir. L. LIGETI, çev.: Sadrettin KARATAY, Bilinmeyen Ýç Asya, s. 47. YABANCILARA GÖRE TÜRK ASKERÝ Ammianus: (Hunlar) piyade olarak savaþmaya hiç alýþkýn deðillerdi. Þaþýlacak kadar uzak mesafelere attýklarý ve demir kadar sert ve öldürücü sivri kemikten uçlu oklarýný atmada gösterdikleri maharete hiç kimse eriþemezdi... (Hunlar) Ýyi savaþçýlar olup yay ve kement kullanmakta eþsizdiler. S. T. Efraim: (Hunlarýn) Haykýrmalarý aslanlarýn kükremesini andýrýr. Atlarý üzerinde ufukta bir fýrtýna gibi uçarlar. Ordularýyla bir tufan gibi kapladýklarý bütün arz üzerinde dehþet uyandýrmýþlardýr. Silahlarýna karþý gelebilecek kimse mevcut deðildir. Çinliler: Türkleri üstün yapan atlýlarý ve okçularýdýr. Kendilerine uygun gelirse þiddetle saldýrýrlar, tehlikede olduklarýný sezerlerse rüzgâr gibi kaçarlar, þimþek gibi kaybolurlardý. Prof. Dr. Salim KOCA, Eski Türklerde Devlet Geleneði ve Teþkilat, Türkler Ansiklopedisi, C 2, s Türklerde Devlet Teþkilatý Türk ordusunu savaþýrken gösteren temsilî resim 9

18 Türklerde Devlet Teþkilatý TÜRKLERÝN ASKERÎ ALANDA ETKÝLERÝ Roma ordusunda onlu sistem uygulandý. IV. yüzyýl sonlarýnda bu orduda yay kullanýlan en önemli silah oldu. Batý da ceket ve pantolon giyilmeye baþlandý. Avrupa da üzengi kullanýmý Avarlarla yaygýnlaþtý. V. yüzyýl baþlarýnda Turan taktiðinin uygulanmaya baþlandýðý Bizans ordusunda Türk giyim tarzý ve saç biçimi de tercih edildi. IX. yüzyýl ortalarýnda Ruslar, Hazar, Peçenek ve Kuman; Balkan Slavlarý ise Tuna Bulgarlarý aracýlýðý ile hem eðitim hem teçhizat (silah, tuð) yönlerinden Türkleri örnek alan askerî güçler oluþturdu. Cengiz Han ordusunda onlu sistem uygulandý. Süvari tekniðini Türklerden öðrenen Çinliler Türk süvari kýyafeti olan ceket, pantolon ve çizme kullanmaya baþladý. Çinliler ve Avrupalý kavimler et konservesi yapmayý da Türklerden öðrendi. Prof. Dr. Laszlo RASONYI, Tarihte Türklük, s (Düzenlenmiþtir.). Türklerin büyük devlet kurmalarýndaki en önemli etkenlerden biri güçlü ordulara sahip olmalarýdýr. Bu yüzden ordu Türk devletlerinin hem temelini hem de baþlýca güç kaynaðýný oluþturmuþtur. Bozkýr hayatýnýn zor þartlarý Türkleri mücadeleci ve disiplinli bir yapýya sahip olmalarýný gerekli kýlmýþtýr. Günlük yaþantý içinde var olan bu disiplin anlayýþý, savaþ sýrasýnda da bütün milletin iç teþkilatýný bozmadan bir ordu gibi harekete geçmesini kolaylaþtýrmýþtýr. Askerliðin özel bir meslek sayýlmadýðý Türklerde ailesini ve malýný korumak isteyen herkes asker olarak yetiþmek zorundadýr. Bu yüzden Hazar Hakanlýðý ndaki yabancý askerler istisnai olmak üzere Türklerde ücretli askerî bir sýnýf yoktur. Halk içinde kadýn erkek ayrýmý yapýlmaksýzýn hemen her Türk, iyi bir asker ve her an savaþa hazýr durumdadýr. Bu yüzden Türk milleti için ordu-millet deyimi kullanýlmýþtýr. Sürekli bir ordunun bulunduðu Türk devletlerinde ordunun temeli süvarilere dayanmýþtýr. Bununla birlikte Türk ordusunda az da olsa yaya birlikler yer almýþtýr. Örneðin Ýlteriþ Kaðan, 680 yýlýnda istiklal mücadelesine baþladýðý zaman komuta ettiði ordunun üçte ikisi atlý, üçte biri ise yayadýr. Ýlk düzenli ordu Büyük Hun Hükümdarý Mete tarafýndan kurulmuþtur. Türk ordusu günümüze kadar gelen ve baþka devletlerin ordularýna da örnek olan onlu sistem e göre; teþkilatlandýrýlmýþtýr. Onlu sisteme göre; en büyük birlik 10 bin kiþilik olup bu birliðe tümen adý verilmiþtir. Tümenler de 1000 li, 100 lü ve 10 lu olmak üzere kademeli olarak küçülen birliklere ayrýlmaktadýr. Bu birliklerin baþlarýnda da derecelerine göre, tümenbaþý, binbaþý, yüzbaþý, onbaþý gibi unvanlar taþýyan birer komutan bulunurken en küçüðünden en üst rütbesine kadar ordu belli bir kumanda zincirine baðlanmýþtýr. Devletin güçlerinin tamamý öncelikle kabile, soy vb. ayrýlýklarýna bakýlmaksýzýn 10 lu sisteme göre taksim edilip sonra da merkezden tayin edilen kumandanlar ile tek elden sevk ve idare edilmiþtir. Aþaðýdaki Kara Kuvvetlerine ait bröve ve tablodan hareketle bugün Türk Silahlý Kuvvetlerinde ilk Türk ordusundan itibaren sürekliliðini koruyan unsurlarý tespit ediniz. ÝLK TÜRK DEVLETLERÝNDE VE GÜNÜMÜZDE ORDU Birlik adý Komutaný Asker sayýsý Tümen Tümenbaþý Tabur Binbaþý Bölük Yüzbaþý 100 Takým Onbaþý 10 10

19 Türk kaðaný her savaþta ordunun baþýnda bulunur ve orduya bizzat komuta ederdi. Ordunun diðer komuta heyetini de hükümdar ailesinin fertleri ile akraba boylarýn baþkanlarý meydana getirmiþtir. Ýdarecilerin hepsi ayný zamanda ordu kumandanlarý idi. Ordu merkez, sað ve sol olmak üzere üç sistemli bir yapýya sahipti. Ayrýca bu asýl ordu dýþýnda sýnýr boylarýnda doðrudan doðruya kaðana baðlý askerî birlikler de vardý. Baþlarýnda þad denilen komutanlarý bulunan bu askerler, asýl ordu ile irtibat hâlindeydi ve merkezin haberi olmadan hiçbir hareket yapamazdý. Hunlar zamanýnda Çin den alýnan sýnýr bölgelerine Türk boylarý yerleþtirilirdi. Bu bölgelere yerleþtirilenlere toprak verilip vergiden de muaf tutularak askerî baþarýnýn kalýcý olmasý saðlanmaya çalýþýlýrdý. Köktürk kaðanlarýnýn bahadýrlardan seçilmiþ özel bir muhafýz birliði bulunmaktaydý. Bu muhafýz birliðinin askerleri ise böri (kurt) adýyla anýlmaktaydý. Ýlk Türk devletleri ordularýnda önemli askerî faaliyetler için kullanýlan bazý özel birlikler de bulunmaktaydý. Örneðin savaþ zamanýnda düþman ordusunun durumunu öðrenmek için yelme denilen keþif kolu gönderilmekteydi. Mani dinini kabul eden Uygurlar, yerleþik hayata geçip et tüketimini býraktýklarý için zamanla askerî özelliklerini kaybettiler. Türk ordularý her çaðýn tekniðine göre donatýlýrdý. Çift kavisli yaylar ve Mete nin icat ettiði ýslýk çalan oklar o dönem kullanýlan en etkili silahlardý. Üç tarafýnda delik bulunan bu oklar, atýldýðýnda rüzgârýn etkisiyle ses çýkarýr ve düþmana korku salardý. Ayný zamanda Türkler dört nala at üzerinde, dört ayrý yönde isabetli ok atmada ustaydýlar. Ýyi kement atarlar, yakýn dövüþte mýzrak, kargý, süngü, kýlýç kullanýrlardý. Türk savaþçýlarýnýn çeþitli savunma silahlarý da vardý. Bunlarýn baþýnda kalkan, zýrh ve tolga geliyordu. Aþaðýda ilk Türk ordusuna ait araç ve gereçlerin numaralandýrýlmýþ resim ve isimleri verilmiþtir. Bunlarý eþleþtirerek boþluklara yazýnýz. Türklerde Devlet Teþkilatý Ok sadaðý - kýlýç - mýzrak uçlarý - eyer - yay sadaðý - kemer kýlýç ve kýný - ok - yay (4) (5) (2) (6) (1) (1)... (2)... (3) (3)... (4)... (7) (8) (9) (5)... (6)... (7)... (8)... (9)... 11

20 Türklerde Devlet Teþkilatý ORDUDA DÜZEN Türk ordusunun ideal sayýsý 400 bin idi. Tarihî kayýtlara göre, 400 bin kiþilik ordu ilk defa Hun Türklerinde görülmüþtür. Mete, Çin ordusunu MÖ 203 yýlýnda Peteng Kalesi çevresini 400 bin atlýdan oluþan ordusuyla dört taraftan kuþatmýþtýr. Bu kuþatmada Hun ordusu, ana yönler ve bu yönleri ifade eden renkler esas alýnarak dört kýsma ayrýlmýþtýr. Kuzeyde 100 bin yaðýz (kara=siyah) atlý, batýda 100 bin kiþilik ak (beyaz) atlý, güneyde 100 bin kiþilik doru (bordo) atlý, doðuda da 100 bin kiþilik demir kýrý atlý bulunuyordu. Prof. Dr. Salim KOCA, Eski Türklerde Devlet Geleneði ve Teþkilat, Türkler Ansiklopedisi, C 2, s TÜRK ORDUSUNDA STRATEJÝ Türklerde savaþ için ayýn birinci ve ikinci yarýsý zamanýn gece ve gündüz havanýn da yaðýþlý ya da yaðýþsýz olmasý gibi durumlar çok önemliydi. Örneðin Hunlar, genellikle ayýn ilk yarýsýnda hücuma geçmekteydiler, ayýn ikinci yarýsýnda geri çekilmeye baþlamaktaydýlar. Sürpriz baskýnlarda da özellikle ayýn dolun hâlinde bulunduðu geceyi tercih etmekteydiler. Öte yandan Türkler yaðmurlu havalarda da savaþmaktan daima kaçýnýyorlardý. Çünkü yaðmurda yayýn üzerindeki zamk eriyip kiriþ gevþediði için yayýn kullanýlmasýný son derece güçleþtirmekteydi. Prof. Dr. Salim KOCA, Eski Türklerde Devlet Geleneði ve Teþkilat, Türkler Ansiklopedisi, C 2, s Türk savaþ sistemi hareket ve sürat üzerine kurulmuþtu. Savaþta hareket ve sürat üstünlüðünü saðlayan baþlýca unsur at idi. Türkler ayný zamanda, savaþta kendilerine avantaj saðlayacak stratejik yer ve mevkileri düþmana kaptýrmamaya büyük özen gösterirlerdi. Bu yüzden savaþ meydanýna düþmandan önce gelerek stratejik yerleri tutarlardý. Ayrýca düþmanýn askerî faaliyetlerini önceden öðrenip gerekli tedbirleri zamanýnda alabilmek için gözetleme kuleleri oluþtururlardý. Genellikle çevreye hâkim tepelerde bulunan bu kuleler, bir bakýma ordunun ileri karakollarýydý. Düþmanýn durumu ile ilgili haberler, gece kulelerde yakýlan ateþler ve gündüz bu ateþlerden çýkan dumanlar vasýtasýyla çok kýsa bir sürede merkeze iletilirdi. Yeni ülkelerin fethedilmesi, keþif seferleri ve yýpratma savaþlarý sayesinde olurdu. Alýnmasý planlanan bölgeler önce akýncýlar tarafýndan gözden geçirilirdi. Bu keþifler olumlu ise yýpratma harekâtýna baþlanýrdý. Düþmanýn yýðýnak merkezlerine, yol kavþaklarýna, yiyecek ve malzeme depolarýna seri baskýnlar yapýlýrdý. Bu seferler sýrasýnda düþmanýn moralini bozmak için çeþitli rivayetler anlatýlýrdý. Bu harekât, düþman güçsüz duruma gelinceye kadar devam ederdi. Türklerin en önemli savaþ usulleri sahte ricat (geri çekilme) ve pusuydu. Savaþýn baþlangýcýnda düþmanýn gücünü ölçen Türk komutanlar, onlarýn yüz yüze savaþta yenilmesinin zor olduðunu düþündüklerinde bu taktiði uygularlardý. Süvari birlikleri kaçýyor gibi yaparak geri çekilirdi. Kaçarken ok atmaya devam eden Türk ordusu düþman askerlerini pusu kurduðu araziye çekmeye çalýþýrdý. Arazinin istenilen yerine kadar ilerleyen düþman burada pusu kuranlar tarafýndan çembere alýnarak yok edilirdi. Türklerin baþarýyla kullandýðý bu usule Türk yurdunun adýndan dolayý turan taktiði denilmiþtir. TURAN TAKTÝÐÝ S a ð ka n a t M e rk ez uvv k et le r S o l k an a t Karþý kuvvetler 12

21 3. Devlet Yönetimi Türk devletlerinde merkezî yönetim, kaðan, ayuký ve kurultaydan oluþmaktadýr. a. Kaðan Türklerde Devlet Teþkilatý KAÐAN OLMA TÖRENÝ Tanrý nýn kut verdiðine inanýlan ve kurultayda seçilen kiþi, ülkenin hakaný olurdu. Sonra cülus (tahta çýkma) merasimi düzenleniyordu. Göðe çýkar gibi tahta çýkma töreni denilen bu tören þu þekilde cereyan ediyordu: Kaðan, keçe üzerine oturtuluyor ve dokuz defa döndürülüyor, her dönüþte halký selamlýyor, sonuçta dokuzuncu semadaki Tanrý nýn yanýna ulaþtýðýna inanýlýyordu. Muhtemelen bu törenin devamý olarak beyler, vezirlerle bir araya gelip saray ortasýna bir siyah keçe döþeyip kaðaný getirip keçenin üzerine oturtuyorlardý. Beyaz elbise içindeki beyler, yeni kaðana baðlýlýklarýný Yukarýda güneþe bak, baki olan Tanrý yý itiraf eyle. Sen onun gölgesisin. Kendi tedbirini onun muradýna uydur. Aksi hâlde sana sadece bu siyah keçe kalýr. þeklinde dile getiriyorlardý. Sonra kýrmýzý elbiseler giyip baþlarýna birer sorguç (kotuz) takýyor ve kaðana taç giydiriyorlardý. Bunun ardýndan seçilen kaðanýn boynu ipek bir kaytanla sýkýlýyor ve kaç yýl kaðan olarak kalacaðý soruluyordu. Bu bir nevi hizmet isteme andý olarak deðerlendirilmektedir. Yrd. Doç. Dr. Osman KAÞIKÇI, Eski Türklerde Devlet Baþkanlýðý - Hakanlýk, Türkler Ansiklopedisi, C 2, s KÜL-TÝGÝN ANITI DOÐU CEPHESÝ Türk Tanrýsý, Türk mukaddes yeri, suyu öyle tanzim etmiþ. Türk milleti yok olmasýn diye millet olsun diye babam Ýlteriþ Kaðaný, annem Ýlbilge Hatun u göðün tepesinden tutup yukarý kaldýrmýþ olacak. Babam kaðan on yedi erle dýþarý çýkmýþ, daðdaki inmiþ, toplanýp yetmiþ er olmuþ. Tanrý kuvvet verdiði için babam kaðanýn askeri kurt olduðu için düþmaný koyun gibi imiþ. Güneyde Çin milleti düþman imiþ. Kuzeyde Baz Kaðan, Dokuz Oðuz kavmi düþman imiþ. Kýrgýz, Kunkan, Otuz Tatar, Kitay, Tatabý hep düþman imiþ. Babam Kaðan kýrk yedi defa ordu sevk etmiþ, yirmi savaþ yapmýþ. Tanrý lütfettiði için illiyi ilsizleþtirmiþ, kaðanlýyý kaðansýzlaþtýrmýþ, düþmaný tabi kýlmýþ. Dizliye diz çöktürtmüþ, baþlýya baþ eðdirmiþ. Babam kaðan öylece töreyi kazanýp uçmuþ. Prof. Dr. Muharrem ERGÝN, Orhun Abideleri, s (Düzenlenmiþtir.). Yukarýdaki metinlere göre kaðanlar hangi güçlere sahiptir ve bu gücü nereden almaktadýr? Türk devletlerinde devletin baþkaný ve hâkimiyetin temsilcisi hükümdardý. Ancak Türklerdeki inanýþa göre hâkimiyetin asýl sahibi Tanrý ydý. Tanrý nýn bu hâkimiyeti kaðanlar vasýtasýyla kullandýðýna inanýlýrdý. Bu yüzden doðumlarý ve yaþadýklarý bazý olaylar, kutsal olarak yorumlanan ya da yakýþtýrýlan hükümdarýn Tanrý tarafýndan üstün güç ve yeteneklerle donatýldýðý kabul edilirdi. Tanrý baðýþý olan bu güç ve yetenekler Kök Türk Kitabeleri nde; kut, ülüg, küç olarak ifade edilmiþtir. Kut Ülüg veya ülüþ Küç Türk kaðanýnýn hükmetme, hükümdarlýk güç ve yetkisi yani siyasi iktidar sahibi olmasý demekti. Pay, hisse, nasip, kýsmet demekti. Tanrý nýn Türk ülkesinde bolluk ve bereketi artýrarak iktisadi bir güç kazandýrmasý kaðanýn da bunu adil bir þekilde halka daðýtmasýydý. Güç anlamýndaydý. Tanrý nýn Türk kaðanýnýn savaþ yeteneðini artýrýp onu savaþlarda baþarýlý kýlmasýydý. 13

22 Türklerde Devlet Teþkilatý HÂKÝMÝYETÝN KAYNAÐI Sosyolojide kaynaðý Tanrý baðýþý na dayanan iktidar tipine karizmatik iktidar denilmektedir. Eski Türk devletlerinde bu iktidar tipine rastlanmakla birlikte hükümdar hiçbir zaman olaðanüstü varlýk, yani Tanrý-kral sayýlmamýþtýr. Hükümdarýn diðer insanlardan farký, sadece ilahî baðýþa sahip olmasýdýr. Ayrýca Türk kaðaný kendisini daima Tanrý ya ve Türk töresi ne karþý sorumlu saymýþtýr. Bu düþünce tarzý hükümdarýn icraatlarýnýn millet tarafýndan kontrolüne imkân saðlamýþtýr. Bu kontroller de meclisler vasýtasýyla yapýlmýþtýr. Kýsaca Türklerde iktidar hem ilahî hem de kanuni bir temele dayanmaktadýr. Prof. Dr. Salim KOCA, Eski Türklerde Devlet Geleneði ve Teþkilatý, Türkler Ansiklopedisi, C 2, s Türklerde Gök Tanrý nýn kut verdiðine inanýlan hükümdar ailesinin erkek üyeleri kaðan olabilirdi. Töreye göre hükümdar kurultayda seçilir ve bu seçimlere halk da katýlýrdý. Türk devletlerinde Türk olan baþ hatunun büyük oðlu hükümdar olurken küçük tiginler (þehzadeler) ise þad yani ordu komutaný olarak görev alýrdý. Ancak bu durum kesin bir kural deðildi. Kaðan yerine veliaht gösterse bile diðer tiginler tahta geçmek için mücadele etme haklarý vardý. Bu yüzden sýk sýk taht kavgalarýnýn yaþandýðý Türk devletlerinde baþka devletlerin kýþkýrtmasý ve desteði ile bu taht kavgalarý bir iç savaþ hâlini alýr ve devletin parçalanmasýna yol açardý. Kaðanýn çocuklarýnýn olmamasý veya küçük olmalarý durumunda kardeþleri de hükümdar seçilirdi. Örneðin Kültigin ve Bilge kardeþler, babalarý Ýlteriþ Kaðan öldüðü zaman çocuk yaþta olduklarý için tahta amcalarý Kapgan Kaðan geçmiþtir. Bununla birlikte Uygurlarda ve Kök Türklerin son dönemlerinde yabancý eþlerden olan çocuklarýn da tahta geçtikleri görülmüþtür. Eski Türklerde yönetimde baþarý devam ettiði sürece kaðan tahtýnda otururdu. Ancak yönetiminde siyasi ve ekonomik sýkýntýlar yaþanan kaðandan Tanrý nýn verdiði kut u geri aldýðýna inanýlýr, töreye göre kaðan tahttan indirilirdi. Örneðin Kök Türk Kaðaný Kapgan ýn yerine geçen oðlu Ýnal, hükümdarlýk görev ve sorumluluklarýný yerine getirememiþ, iç karýþýklýklarý önleyemediði gerekçesi ile tahttan indirilmiþ, yerine Bilge ve Kültigin kardeþler yönetime geçmiþtir. Eski Türk devletlerinde hükümdarlar, kaðan, han, yabgu, il-teber gibi unvanlar almýþlardýr. Hunlar, hükümdara sonsuzluk ve geniþlik anlamýna gelen þanyü unvaný vermiþlerdir. Köktürk hükümdarlarý daha çok kaðan unvanýný kullanýrken Uygurlarda da idikut unvaný yaygýnlaþmýþtýr. Türk devletlerinde her hükümdarýn belirli hükümdarlýk ve hâkimiyet sembolleri vardý. Hükümdarlýk sembolü otað (hakan çadýrý), örgin (taht), tuð (sancak), davul, kotuz (sorguç), kemer (kur), kýlýç, yay, kama, kamçý (berge) idi. Özellikle, hükümdarýn oturduðu yer, yani devletin merkezi olan ordu (çadýr kent) ve çeþitli vesilelerle verilen toy (þölen) da hükümdarlýk sembolü sayýlmaktaydý. KÜL-TÝGÝN KÝTABESÝ DOÐU CEPHESÝ Üstte mavi gök, altta yaðýz yer kýlýndýkta ikisinin arasýnda insan oðlu kýlýnmýþ, insan oðlu üzerinde ecdadým Bumin Kaðan oturmuþ. Oturarak Türk milletinin töresini tutuvermiþ, düzenleyivermiþ. Orduyu sevk ederek dört taraftaki milleti hep almýþ hep tabi kýlmýþ. Baþlýya baþ eðdirmiþ, dizliye diz çöktürmüþ... Bilgili kaðan imiþ. Yine buyruk (devlet adamý) yine bilgili imiþ tabi, cesur imiþ tabi. Beyleri de milleti de doðru imiþ. Onun için ili öylece tutmuþ tabii. Ýl tutup töreyi düzenlemiþ. Prof. Dr. Muharrem ERGÝN, Orhun Abideleri, s. 20 (Düzenlenmiþtir.). UYGUR KÝTABESÝ NE GÖRE Bu kaðan (Kutluð Bilge) dünyaya geldiði günden beri Uygurlara saadet vermiþ. Küçüklüðünden daha ölümüne kadar görülmemiþ ve duyulmamýþ bir savaþçý olduðundan kaðan olarak memleketi idare ederken her alanda üstün bir baþarý göstermiþ. Otaðýnda oturarak yaptýðý planlarla binlerce kilometre uzaklýktaki savaþlarý kazanmýþ. Esirgeyici, koruyucu kendi milletinin hakkýný her zaman koruyan yalnýz Uygur ülkesi için deðil, dünya düzeni için bile kanunlar yapan bir kaðan imiþ. Prof. Dr. Bahaeddin ÖGEL, Türk Kültürünün Geliþme Çaðlarý I, s Yukarýdaki metinlerden hareketle Türk kaðanlarýnýn hangi özellikleri taþýdýðýný belirtiniz.

23 Türklerde Devlet Teþkilatý Eski Türklerde hükümdar, devletin ve toplumun geleceðini tayin etmekteydi. Bu yüzden onun bazý özel niteliklere sahip olmasý gerekirdi. Bunlarýn baþýnda cesaret, kahramanlýk, bilgili ve erdemli olmak geliyordu. Özellikle bilgili olmak sadece Türk kaðanlarý için deðil devletteki üst düzey memurlar ve komutanlar için de aranan bir özellik olmuþtur. Türk hükümdarý devletteki büyük güç ve yetkileri kendi þahsýnda topluyordu. Devletin her kademesindeki görevliler ve halk, onun emirlerine uymak zorundaydý. Diðer taraftan da en büyük yargýç sýfatýný elinde bulunduran hükümdar, yüksek mahkemeye baþkanlýk ederdi. Uygur Kaðaný ný tasvir eden temsilî resim Kök Türk Kitabeleri nden alýnan aþaðýdaki bölümleri inceleyerek karþýlarýndaki boþluklara Türk kaðanlarýnýn görevleri ile ilgili açýklamalarý yazýnýz. Tanrý buyurduðu için devletim, kýsmetim var olduðu için ölecek milleti diriltip besledim. Çýplak milleti elbiseli kýldým. Fakir milleti zengin kýldým. Az milleti çok kýldým. Tanrý lütfettiði için illiyi ilsizletmiþ, kaðanlýyý kaðansýzlatmýþ düþmaný tabi kýlmýþ, dizliye diz çöktürmüþ, baþlýya baþ eðdirmiþ. Doðuda Kadýrgan Ormaný na kadar, batýda Demirkapý ya kadar kondurmuþ. Ýkisi arasýnda pek teþkilatsýz Köktürk ü düzene sokarak öylece oturuyormuþ. Babamýzýn, amcamýzýn kazanmýþ olduðu milletin adý, saný yok olmasýn diye Türk milleti için gece uyumadým, gündüz oturmadým. Üstte mavi gök, altta yaðýz yer kýlýndýkta, ikisi arasýnda insanoðlu kýlýnmýþ. Ýnsan oðlunun üzerine ecdadým Bumin Kaðan, Ýstemi Kaðan oturmuþ. Oturarak Türk milletinin ilini töresini tutuvermiþ, düzenleyivermiþ. Milleti besleyeyim diye kuzeyde Oðuz kavmine doðru; doðuda Kýtay, Tatabý kavmine doðru; güneyde Çin e doðru on iki defa ordu sevk ettim. Dört taraftaki milleti hep tabi kýldým, düþmansýz kýldým. Hep bana itaat etti. 15