Ekonomik Yaklaşım, Cüt : 18, Sayı : 64, ss GÜNDEMİNİN BİÇİMLENİŞİNDE "YENİ

Transkript

1 Ekonomik Yaklaşım, Cüt : 18, Sayı : 64, ss WASHINGTON UZLAŞMASI'NDAN POST WASHINGTON UZLAŞMASI'NA: KALKıNMA GÜNDEMİNİN BİÇİMLENİŞİNDE "YENİ KURUMCU İKTİSAT" ETKİSİ Gü lin YAVUZ* ÖZET Bu çalışmada neoliberal bir kalkınma tecrübesi olarak aldığı eleştiriler karşislnda gerileyen Wa~hington Uz/aşması 'nın yerine kalkınma Literatürüne ağırlığın ı koyan Post-Washington Uzlaşması'nın bir önceki yaklaşımdan fa rkları, özellikle sosyo-kurumsal nitelikleri itibariyle ortaya konmaktad/1'. Dolay ısıyla, bu incelemede odak noktası Washington Uz/aşması deneyimini irdelemek ve Post Washington Uz/aşması 'nın tutatlı bir "alternatif" oluşturup o!uştunnadığınz analiz etmek değil, iki yaklaşım arasmdaki nite/ikfarkma yol açan hususlara değinmektir. Bu bağlamda yeni kalkmma gündeminin bileşenlerine ve bu ögelerin dayanak bulduğu teorik düzleme yer verilmektedir. Anahtar kelimeler: Washington Uzlaşınası, Post-Washington Uz laşmas ı, Yeni Kurumcu İktisat, Yönetişim, Yoksulluk, Sosyal Sermaye, Enformasyon, İş lem Maliyeti, Dünya Bankası. FROM THE WASHINGTON CONSENSUS TO THE POST WASHINGTON CONSENSUS: THE EFFECT OF "NEW INSTITUTIONAL ECONOMJCS" ON DEVELOPMENT AGENDA 'ABSTRACT This work studies Post-Washington Cansensus as an e:ıperience of neoliberal development. it s. differences.fi'om.former approach -Washington Consensus- 'Dr., G.Ü. İ.İ.B.F. iktisat Bölümil, Araş tırma Görevlisi.

2 24 Giilin YAVUZ which had los/ its daminance in the acudemic literature, wwı a special emphasis on their socio-institutional qııalities. Accordingly. this survey does not intend to analyze whether Post-Washington Cansensus provides a better alternative to Washington Consensus. This surı>ey only mentions the particu/ar points difj'erentiating these two approaches in terms of the ir qualitative fabric. Tn this respecı. the elements of the new development agenda and the lheoretictt! platform providing support for!hes e elemenis have been mentioned. Key Words: Washington Consensus. Post-Washington Consensus, New lnstitutional Econonıics. Governance, Poverty, Social Capital. Information, Transaction Costs, World Bank. GİRİŞ Neoliberal bir kalkınma projesi/deneyimi olarak 1990' ların başından itibaren yoğun bir eleştiriye maruz kalan "Washington Uzlaşması"nııı ı ardından Post Washington Uzlaşması - beraberinde kalkınma literatüıiine yeni tartışma konularını da getirerek- boy gösterıneye başlamıştır. Özellikle, IMF ve Dünya Bankası gibi uluslararası kuruluşlar tarafından telkin edilen, ''isim babası" John Williamson 'ın özgün kullanım içeriğini aşacak ölçüde anlam yüklenen Washington Uzlaşınası'mn piyasa merkezli yaklaşımını yitimıeksizin Post-Washington Uzlaşınası'na evrilmesi bu yazının konusunu oluştunnaktadır. Fakat burada asıl olarak üzerinde durulacak husus, Washington Uzlaşması'run ortaya koyduğu politika önerilerinin içeriğine ve uygulama sonuçlarına odaklanmak değil, Post-Washington Uzlaşması'uın ana eksen itibariyle Washington Uzlaşması'ndan fazlasapma göstermeyen kalkınına anlayışını -T. Canoll'ın (2005) deyimiyle, "sosyo-kurumsal neoliberalizm"ini- biçimlendiren belli başlı unsurlara açıklık kazandırmaya çalışmaktır. Dolayıs ıyla burada, Washington Uz/aşması 'ndan Pos1-Washington Uz/aşması 'na geçiş ''çizgisel bir süreç" olarak ele alınmamaktadjr. Bu ifadeyle kastedilen. Washington Uzlaşması'ndan Post-Washington Uzlaşması'na ulaşılırken geçilen diğer "uğraklar" (veya bir başka deyişle, Washington Uzlaşması'na meydan okuyan, altematif o luşturan farklı yaklaşımlar) irdelenmemektedir, zira, yeni kalkınına gündemi anlamında odak noktası olarak Yeni Kurumcu İktisat'tan esinler taşıdığı düşünülen Post-Washington ljzlaşması bu bağlamda ele alınmaktadır. Bu bakımdan da Yeni Kurumcu İktisat'ın analitik araçları ve teorik gerekçelendirmeleri 1 Türkçe literatürde Washington Uzlaşınası yerine "Washington Mutabakatı" (Ye l daıı, 2005) veya '"Washington Oydaşması" (Köse ve Öncü, 2006) karşılıkianna da rastlanabilmesine karşın, yaygın kullammı nedeniyle bu yazıda uzlaşma " sözcüğü tercih ed ilmi ştir.

3 Washmgton Uzlaştncıs1'ndan Posi-Waslımglon Uzlaşması'na: filtresinden konuya yaklaşılmakta ve söz konusu belirleyiciliğin dışında kalan yaklaşımiara 2 yer verilınemektedir. Bu bağlamda öncelikle Washington Uzlaşması 'yla 3 neyin kastedildiği ve hangi noktalardan hareketle eleştir iye tabi tutulduğu üzeıinde durulacaktır. Ardmdan ana hatlarıyla Post-Washington Uzlaşması'nın öne çıkışı ele alınacak ve son olarak da bu ''yeni uzlaşma"nın bir önceki dönemin zaaflarını da gidermeye yönelik olduğu ileri süri.'ılen temel kurumsal ögelerine ve bunların beslendiği kuramsal zemine değinilecektir. Washington Uzlaşması: Reform Gündeminden Çarpıtiimış Markaya 4 Washington Uzlaşması ifadesini ilk kez, kalkuuna iktisatçısı J. Williaınson, Latin Amerika' daki kalkınma deneyimine i Lişkin bir çal ı şmasında { 1990) on maddede özetiediği politika önerilerinden oluşan bii listeyi adlandırırken kullanmıştır. Anılan listedeki maddeler şu şekilde sıralanmaktadır : ) Mali disiplin, 2) Kamu harcamalarının yüksek ekonomik getirilere sahip ve temel eğitim. sağlık ve altyapı gibi gelir dağılımııu iyileştirme potansiyeli olan alanlara yönlendirilmesi, 3) Vergi refonnu (daha düşük marjinal oranlar ve daha geniş vergi tabanı anlamında), 4) Faiz oranının serbestleştirilmesi (piyasada belirlenmesi). 5) Rekabetçi bir döviz kuıu, 6) Ticaretin serbestleştirilmesi, 7) Doğrudan yabancı yatınm girişinin serbestleştirilm esi, 8) Özelleştirme, 9) Deregülasyon (mal ve faktör giriş ve çıkışlarının önündeki engellerin kaldmlması), lo) Mülkiyet baklarının güvence altına alınması. (Aktaran, Williaınson, 1999: ). ~ Örneğin, Washington Uzlaşnı a s ı ' ııa yönelik eleştirel bir yaklaşım ve Latin Amerikan neoyapısalcılığı ilc Doğu Asya kalkmnıacılığımn bir bi leşimi olarak "Gliney Uz laş ıııası" - ismindeki anış tımıaya rağmen- bu nedenle dış arıda bırakılınıştır. 1 Washington ve Post-Washington Uz laş.rııası yerine s ıras ı yla. "Birinci ve ikiııci Kuşak Kalkınma Refomıl arı/politika ları" k avraınsallaştırmaları için. örneği n bkz. E rcaıı (2003a-b), Parasız (2003). " Willianıson, J. (2003)'ün; belirli bir reform paketini tanım lamak için koydlığu i smi ıı esnek, yaygı n ve ideolojik kullanıını karşısmda tepki verirken kullandığı ifiıde.

4 26 Giilin YAVUZ Bu politika önerilerinin, Dünya Bankası'nın da içinde yer aldığı, Washington menşeli kunımjarca dile getirilmesi nedeniyle "Washington Uzlaşması " olarak adlandırılan bir dönemden (daha doğnısu bir politika demetindeıı /bileşiıninden) söz edilebilmesi mümkün olmuş, ifade/terirn, özelde kalkınma iktisadı, genelde ise siyasal iktisat bağlamında yaygın bir kabul görmüş ve özgün anlamını aşacak biçimlerde de kullanılmaya başlanmıştır. ''Uzlaşma''nın Washington'la nitelendirilmesinin nedeni, P. K.rugman'ın ifadesiyle; "dünyanın de facto başkenti Washington 'da ıııevzilenıniş fikir liderlerinin - IMF, Dünya Bankası, 'düşünce kuruluşlan ", siyaseten uzmanlaşmış yatınm bankacılan, fınans bakanlan- dönemin zihniyeti/rasyonalitesi ÜZerindeki gelenekselleşmiş fıkir birliğini ortaya koymasındandır" (Knıgman, 1995: ı). Williamson da meramını benzer şekilde ifade etmektedir: "Amacım, libemlleştirici politikaların gerisinde entelektüel bir uzlaşma yatt1ğını belirtmek değil, bu politikalann Washington tabanlı kurumlarca empoze edildiğini vurgulaınaktı'. (Willianıson, 1999:25 1). Williamson bu açıklamayı yaptıktan sonra, bir başka hususu daha vurgulama gereğini göıınüş; ilk kez kullandığı terimin giderek başkaları tarafından, öncelikle Latin Aıncıika ömeğinde - daha sonralan da genel anlamda- "neoliberalizm" veya George Soros'un deyimiyle "piyasa köktenciliği" ile eşanlaınlı kullanılmaya başlandığını, ancak kendisinin böyle bir amaç taşımadığını ifade etmiştir (Williamson, ı 999:252). Fakat, Williamson ' ı bu açıklamayı yapmaya ınecbıu bırakacak şiddet ve yoğunlukta olmak üzere Washington Uzlaşması, "Reaganomics", "yeni emperyalizm'' veya "küresel ekonominin laissez-faire"i anianunda kullanılmıştır ve hali hazırda da böyle kuiianılmaktadır. Böylece, Williamson, belirli bir tarihsel momente ve dünyanın belirli bir bölümündeki koşullara uygun görerek, on maddede özetlemeye çahşt1ğı politika demetine "Washington Uzlaşması" adını vem1esiylc birlikte, tcrimin, kendisinin amaçladığı anlamı aşarak, derhal popülerleştiğini ve ideolojik bir anlam içenneye başladığını belirtmektedir (Williamson, 1999:256). Williamson'ın "özgün" reçetesi bir tarafa bırakılarak markalaşmış bir Washington Uzlaşması'nın en yalın tanımlarından biri ise "iktisadi kalkınmada devletin değil piyasaların merkezi bir rol oynamalan gerektiği", şeklindedir (Kohsaka, 2904: 1). Bu önenneyi J. Morgan aşağıdaki gibi açmaktadır:

5 Washıngton Uz/aşması 'ndan Post-Washıngton Uz/aşması 'na: "W aslıington Uzlaşmas ı 'nda ifadesini bulan küresel neoliberal politika, düzeusizleştimıe (deregulation), rasyonelleştirme ve ekonominin bütün yönlerini serbesıleştimıeyi öngörürken, ardında, öz çıkar peşindeki rasyonel tüketicilerin, işçilerin, işverenlerin ve yatınmcıların arasındaki rekabetten doğan ideal ve kendi l iğinden işleyen bir iktisadi düzen fıkri yatmaktadır. Bu düzen (ise) kıt kaynaklan rekabet temelinde dağıtan piyasaclır'' (Morgan, 2003:12-13). Bu bağlamda, neoliberal düşüncenin ve onunla bağlantılandınlan Washington Uzlaşması'nın temel dusturu ''doğru fiyatiann alınması" 5 olmuştur. Devleti çözüm olmaktan ziyade sorun olarak gören anlayış, Williamson'ın listesinde sıralanan maddeleri de içeren uygulamalar önenniştir; ticaretin serbestleştirilmesi, özelleştirme ve kamu harcamalannın kı sılması yoluyla devletin ekonomideki payınm düşürülmesi, faiz oranlan ve döviz kurlan gibi kilit konumdaki görelj fıyatların piyasalarda belirlemnesi ve döviz denetimlerinin kaldırılması gibi. Etkin kaynak dağılımının garantisi ise, serbest piyasanın dinamikleri tarafından belirlenecek göreli fıyatlar tarafından sağlanmaktadır. Bu düşünce sistematiğinin mantıksal sonucu, geniş/yaygın korumacıl ı kla iliııtili fiyat bozulmaları ve rant arayışlanndan doğan "hükümet aksakhkları/başarısızhkları"nın maliyetinin, kendini genellikle, aksak rekabet ve kamu mallannın yeterli düzeyin altlnda kalınası şeklinde gösteren "piyasa aksaklıkları"nınkinden daha ağır olmasıdır. Dolayısıyla Washington Uzlaşması, giderek artan bir biçimde, mükemmel olmayan piyasalar daima, mükemmel olmayan devletlerden üstündür, aıılayışma dayanmıştır (Öniş ve Şenses, 2003:2). Waslıington Uzlaşması'na Yönelik Eleştiriler ve Post-Waslıington Uzlaşması'na Yönelim Washington Uzlaşınası 'nın şu gözlemlerin sonucunda eleştirilıne.ye başlandığl vurgulanmaktadıx: i) Borç krizinden çıktıktan sonra Latin Amerika ülkeleri sürdürülebilir iktisadi büyümeyi sağlayamanuşlardır, ü)' Bölgesel fınans piyasa larının karışıklığı/düzensizliği yüzünden Doğu Asya ekonomileri 199 0'laıın sonunda kriz yaşamıştır, s "Getting the prices rigbf'.

6 28 Giilin YAVUZ iii) Yapısal uyum programlan düşük gelirli Ulkelerde (özellikle Afrika' da) yoksulluğun azaltılmasını ve iktisadi büyürneyi gerçekleştirmede başarısız olmuşnır (Hayami, 2003:3). Daha detaylandırılmış bir başka bakış açısına göre (Öniş, 2004) eleştirinin boyutlarmdan biıi. daha önce de vurgulandığı gibi, Doğu Asya deneyimleriyle ilgilidir; Doğu Asya deneyimlerinin daha önceki y1llardaki neoliberal yonımu. açık ekonomi ve devletin sınırtı olduğu modeli uyguladıkları için başarılı olduklan tezinin çeşitli şekillerde sorgulanmaya başlanması sonucunda, ayrıntılı araştırmalar ve kurumsalcı çalışmalar Uzakdoğu deneyimlerinin daha kompleks bir yapısı olduğunu ve basit bir neoliberal yapıya indirgenemeyeceğini ortaya koyınuşnır. tkinci boyut neoliberal refonnların uygulandığı birçok ülkede. beklenen düzeyde ekonomik pertonnans gerçekleşmemesi, ciddi düzeyde büyüme oranlan yakalayabilen örneklerin ise (Çin, Hindistan ve Malezya gibi) hiçbirinin Washington Uzlaşması tarzı tipik neoliberal model ömekleri olınanı,asıdır : "Çin, merkezi olmasa da mikro düzeyde oldukça aktif bir sanayi politikası uygulamasınw olduğu, dolayısıyla özellikle de son senelere kadar, hızlı büyüme sürecinin yaşandığı yıllarda, müdahaleci sanayi politikasının uygulandığı bir ülkedir. Hindistan da son senede bir liberalleş me örneği yaşamakla birlikte ticarette kademeli bir liberalleşme söz konusudur, kambiyo rejimi de tamamen açılmaınıştır; bir anda tamamen kapalı bir semıayc rejiminden açık bir rejime geçme örneği değildir. Malezya'nın oldukça önemli bir özelliği, kısa vadeli sennaye akımları üzeünde kontrollerin olmasıdır" (Ön iş, 2004:2). Bu bağlamda Öniş. ilginç bir paradeksun altını çizmekte; bir taraftan en başarılı olarak göliilen ülkelerin tipik neoliberal nonnlara uyınadjğııu, öte yandan bu nonnlara en fazla uymaya çalışan ülkelerin de beklenen başarıyı gösteremediğiııi ifade etmektedir. Belirli bir dönem için büyük bir sıçrama gerçekleştirebilmekle birlikte başarılan beklenen düzeyde devam edemeyen Arjantin gibi ülkelerin deneyimine dikkat çekınektedir. Son olarak, Washington Uzlaşması'nın en zayıf noktasını, sennaye akımianna erken açılma: yani ilikelerio yeterli altyapıyı, makroekonomik dengeleri kunnadan, kurumsal yapıları oluşuırmadan fınans ve sennaye aklınları liberalleşmesine gitmeleri, olarak saptamaktadır. Böylece, belirli bir dönem kısa vadeli sermaye hareketleriyle kalkman ülkelerin hızlı

7 Washıngton Uz/aşması 'ndan Post-Washmgton Uz/aşması 'na: büyüyebildigini, ama bu sürecin özellikle altyapının oluşmadığı aıtarnlarda uzun süreli olmadığını, l990'larda farklı ülkelerde krizlere yol açtığını ve söz konusu krizierin ise, gelir dağılımı ve büyüme hızları üzerinde olumsuz sonuçlar yarattı.ğını ifade etmektedir (Öniş, 2004:2). J. A. Ocampo'ya göre ise Post-Washington Uzlaşması'nıu gündeme gelmesini sağlayan olgu Washington Uzlaşması'nın yetersizliğidir ve bu temel eksikler/hatalar dört düzlemde tanunlanabilir: ı. Makro ekonomik istikrara ilişkin dar bakış açısı, ıı. Politika müdahalelerinin üretken sektörde yatırımlan teşvik etme ve büyürneyi lıızlandırmada rol oynayabileceğinin ilnnal edilmesi, üi. iktisadi ve sosyal politikalar arasında hiyerarşik bir görüşün benimsenmesi ve "güçlü'' iktisadi politikaların daima sosyal politikaların önüne konması, iv. Vatandaşların tercih ettikleri sosyal ve iktisadj kurumları seçmeleri gerektiğini unutma eğilimi (Ocampo, 2005:294). Washington Uzlaşması'nııı uğradığı eleştiriler sonucunda yeni bir kalkınma gündemi 1990'ların ortalarından itibaren şekillenmeye başlamıştır. Post-Washington Uzlaşması olarak anılan bu yaklaşımın oluşmasmda başı çeken -veya en sık telaffuz edilen- ismin Joseph E. Stiglitz olmasına karşın, mevcut ortodoksiyi eleştirerek yeni bir kalkırınm anlayışuım olgunlaşmasına katkıda bullınan iktisatçılar ara.<;ında, özellikle, Dani Rodrik, Paul Krugman, Stanley Fischer, William Easterly ve Ravi Kanbur sayılmakta, ancak, Stiglitz'in isminin öne çık.lnası ise, ikj temel nedene bağlanmaktadır: Öncelikle, Dünya Bankası'nda önemli bir göreve sahip saygın bir iktisatçı olarak Stigbtz'in eleştirilerinin daha ağır olması ve ikincisi de son yıllarda yaptığı bir dizi yayuıla, Washington Uzlaşınası'nın temel dayanaklarına karşı tutarlı bir alternatif sağtaması (Öııiş- ve Şenses, 2003: 14). Söz konusu iktisatçılardan D. Rodrik, Washington Uzlaşması'nın neden olduğu başarısızlıklar karşısında bu kez, güçlendirilıniş/genişletilmiş bir Washington. Uzla.şması'na gerek duyulduğu eğiliınirun görüldüğünü belirtmektedir. Buna göre, serbestleştirme ve özelleştirıııenin ötesine geçilip. piyasa ekonomilerinin kurumsal ayaklarırun/deste~lerirun yaratılması gereği vurgulanır olmuştur. Böylece reformlar artık, finansal düzenleme ve ihtiyatlı izleme, yönetişim, yolsuzlukla mücadele, yasal ve yönetsel refonn, emek piyasası "esnekliği" ve sosyal güvenlik "ağ"jarını içerir hale gelmiştir (Rodrik, 2001 : 14 ).

8 30 Giilin YAVUZ Stiglitz'e göre ise. oluşmakta olan yeni gündemde, hükümet ve piyasalar bir ikume değil tamamlayıcıirk ilişkisi içinde görülmeli: hükümeller piyasaların oluştunılmasma yardım eden kurumlar olarak ele alınmaildır (Stiglitz :4) Stiglitz bunların gerçekleşebilmesi için hükümetlere özel bir sorumluluk diiştüğünü: piyasaların etkin bir biçimde çalışahilmesi için zonınlu olan kurumsal altyapıyı hükümetlerin yaratması gerektiğini vurgulamaktadır. Bu kurumsal altyapının, en azından. etkin yasaları ve bunlann uygulanmasını sağlayacak yasal kuruıniarı içereceğini ifade etmektedir. Piyasalana etkin çalışabitmesi için mülkiyet haklarının açıkça tanımlanması, etkin rekabet için anti-tröst yasalarının mevcut olması ve piyasalara yönelik güvenin sağlanması için de sözleşmelerin yüıi!tülmesinin güvence altında olnıası gereğinden söz etmektedir (Stiglitz :5). Ancak, hükümetlere bu tip roller biçen Stiglitz. hükümet başarısızlıklan diye de bir sorunun varjığını kabullenerek. öncelikle. hükümetin kendi performansının nasıl yükseltileceği sonısunu yarullamaya çalışmaktadtr. Ona göre cevap. şayet hükümetler piyasayı ve piyasa benzeri mekanizmalan kullanırlarsa elk.in olabi leceklerl şeklindedir (Stiglitz, 2001 :6). Hükümet başansızilklannın/aksaklıklarırun yanı sıra piyasa aksaklıklarının da mevcudiyetinin teslim edilmesiyle, kalkınma iktisadımn ilk döncminc 6 damgasını vuran anlay ı ştaki gibi devletin makro ölçekte bir dönüştürücü (ve/veya lokomotif) işlevinden ziyade, mikro aksaklıklan düzellecek (veya baştan asgarileştirebi lecek) kun11m;al önlemleri hayara gcçirebilen bir aktör olarak değerlendirilmesinin sıra, Stiglitz'in fınans piyasalarına odaklı eııfonııasyon-kuraınsal çalışmalarının Post-Washington Uzlaşmas ı 'nın biçimicomesinde taşıdığı önem 7 yeııi gündemin karakteristiklcrindendir~. Öniş ve Şenses ise, Post-Washinı,rton yaklaşımmı, Bretton Woods kurumlarının, odak noktalarını kat ı bir neoliberalizmden kaydırarak yeni tarz bir senteze ujaştınuaları şeklinde dcğerlendimıektedirler. Böyle bir yönelimin IMF'den önce DiiDya Bankası'nda gözlemlendiğini, yoksulluğa yeniden ilgi duyujmasmın ve yönctişimle ilgili konuların gündeme taşırtmasının Banka tarafından 1990'ların başında gerçekjeştirildiği ni ifade etmektedirler (Öniş ve Şen ses, 2003: I 3 ). yanı M. Na im de 1 990'ların başında, hala, makro ekonomik istikrar ve yapısal rcfomı odaklı olan kalkınma po]jtikalannuı, l990'ların sonuna gelindiğinde "Ikinci Dünya Savaşı sonrasından 1970'1crin sonlanna kadar sliren söz konusu ı.lüncnı.. K<.:ynesyen Uzlaşma'' olarak da adlandırılınaktadtr (Singer. 1997) 1 Örneğin, Chang: Fine:200 1 a da yorumlandığı gibi.,~ Yenı kalkınma gündeminin başaı özellikleri Dünya Bankası'nın yıllık kalkınımı raporlannın temalarından da izlencbilmcktcdir; örneğin. World Bank: l998i99 ve :!002, gıbı.

9 Washıngton Uz/aşması 'ndan Post- Washıngton Uz/aşması 'na: yönetişim ve kurumlar ekseninde yoğunlaştığını öne sürmektedir. Böylece, hedefler de değişmiş, enflasyonun düşürülmesinden çok, yolsuzluğtın azaltılmas ı. fiziksel altyapının oluşturulmasından ziyade sosyal sermayeye 9 ağtrlık verilmesi söz konusu olmuştur. Aynca, piyasa refonnlarının sürdürül ebi liru ği fıkri demode hale geurken, vurgu, demokrasinin sürdürülebilirliğine kaydın lmı ştrr. Yoksulluğun azaltılması ise her zaman dile getirilen bir hedef olmasına karşın, ' ların sonunda asıl olarak dile getirilen gelir eşi tsizliği olgusu olmuştur (Na im, 1999: 15). F. Ercan, kapitalizmin kurumsallaşma sürecine geç iş olarak nite l endirdiği Post-Washington Uzlaşmas ı ' nın gündeme getirdiği yapısal refomılann Washington Uzlaşması bağlamında gerçekleştiri l en reformlardan farkını şu şeki l de ortaya koymaktadır: "Birinci kuşak yapısal reformlar aslıoda verili düzeneklerin ortadan kaldırılması ve bunun yukarıdan aşağıya doğru yapılması anlamına geldiği ölçüde daha çok kuralsızlaştınna (deregülasyoıı) ve özelleştirme dolayında gerçekjeşiyor. İkinci kuşak reformjannın hayata geçirildiği dönemde ise, devletin yeniden düzenleyici işlevleri (reregülasyon) öne çıkıyor (...) lkinci kuşak reformlar devletin piyasanın yapamayacağı işleri yapacağı yönündeki bir hatıriatmayı ve dolayısıyla devletin yeniden yeni iş lev l erle tanımlanmasını gerekli kılacaktır" (Ercan, 2003b:6). Dolayısıyla, Post-Washington Uzlaşnıası ' nda devlete yüklenen işlev ve devletin ele alımş tarzı, yeni gündemin kuramsal özelliklerini ve dayanaklarım açıklamak açısından son derece önemlidir. Ömeğin, B. Fine'a göre, Post Washington Uzlaşması potansiyel müdahalelere daha temkinli yaklaşmakta, herhangi bir müdahalenin gerekçesini ancak, düzeltilmesi gereken önemli piyasa aksaklıklarımn bulunduğu mikro ölçekte görmektedir. Bu aksaklıklara yol açan temel etmenlerin başında ise erı.formusym1 sorunlan gelmektedir. Öte yandan devlet rantarayışındaki aktörlerden müteşekkil bir özne olarak algılanmaya başlandığı içiu, Post-Washington Uzlaşması, kendisi de bir politika hedefi olan iyi yönetişim kapasitesi ile sınırlı olarak görülmektedir (Fine, 200Jb:l43). Bu bağlamda iyi yönetişil't1, devletle ekonomi arasındaki ilişki ve etkileşimin belirli bir tarzda düzenlenmesidir. Yön etişim terimi, piyasayı kurala bağlayan, 9 Sosyal sermaye kısaca, "sosyal kurumım koordine edilmiş eylemleri kolay lari/rarak toplumun etkinliğini arttıran gijven, normlar ve iletişim ağları gibi özellikleridir " (Putııam, 1993: 169).

10 32 Giilin YAVUZ "işlem maliyetleri.. ni 10 azaltan ve "sivil ıoplum"un gelişmesine elverişli koşulları sağlayan "piyasa dostu'' bir devlete gönderme yapmaktadır (Tatar-Pcker, 1996:42). Dünya Bankası 'nııı 2002 tarihli kalkınma raporunda ise iyi yönetişiınin cmfam ve önemi aşağıdaki gibi açıklanmaktadır: "Piyasayı destekleyen bir çok kunım kamu tarafından tedarik edilir.!)evletin bu kunıınlan halka ne ölçüde sağlayabildiği, hem kişi l erin piyasa içinde ne dere~.:e kolay hareket cdebildiklcıinin hem de piyasanın ne kadar düzgün işlediğinin göstergesidir. Bu tür kurumların başarıyla tedarik edilmesi ise ' iyi yönetişim" olarak adl andırılır. Iyi yönetişim. yokluklarında piyasa işlemleri sahasının sınırlı olduğu; mülkiyet haklannın oluştunılınasım. korunmasını ve kanun gücüyle uygulanmasını. aym zamanda da rekabeti teşvik eden düzenleyici rejimierin sağlanmasım kapsamaktad ı r. Ayrıca, piyasa faaliyeti için gereken istikrarlı ortamı yaratan güçlü makrockonomik politikaların sağlanması da iyi yönetişimc da!:ıildir. Öte yandan iyi yönetişim, piyasalan destekleyen kamu kurumlannın meşruiyetini bozan ve politika h edetleri ııi alı üst eden yolsuzluğun mevcut olmaması anlamına da gelmektedir" (World Bank, 2002:99). Washington Uzlaşması'ndan Post-Washington Uzlaşması'na: "Sosyo Kurumsal" Nitelik Farkı Post-Washington Uzlaşnıası'nın genelde kurumlara, özelde ise devlet ve piyasalara ilişki n bakış açısının iki yaklaşım arasındaki farkı yaratan unsur olduğunu ileri süren kanaat sahiplerinden G. Rodao. Washington Uzlaşması'ndaki piyasaların doğal iş leyişe sahip ve evrensel anlamda!boyı.ıtta etkin olduklanna ilişkin varsayımın Post-Washington Uzlaşınas ı'nda terk edildiğini ifade etmektcdir (Rodan, 2004:5). Hatta~ Post-Washington Uzlaşması 'nd a piyasa başarıs ız lıklarınlll am:i bir olgu olmadığı fikri vardır. dolayısıyla, sadece bunu düzellecek boyutta bir devlet müdabalesi piyasa sisteminin etkin işlemesini sağlayacaktır. Bunun anlamı. daha "' Işlem maliyetleri. "bir anlaşmayı düzcolemenın. kurmanın ve konıman ı n ex ante nıalıyeti: özellikle. boşlukların. hataların, i lıınaller ve beklenmedik karış ı klıkların bir sonucu olarak. anlaşmanın ic rası bozulduğu zaman baş gösteren yanlış uyarlama ve in ıı bakııı. eıc post ınalıyct leıi : yaoi. iktisadi sistemin çal~ması nın/ i şl eyişi nin maliyetleridir" (Williamson. O. E :379). Yine YKi'ların önctilcrınden olan R. H. Coase un klasikleşmış görüşiluyarınca. kunımların varlıg. ı işlem malıyetlerinin azaltılması açısından kritik önemi hai7dir. Ilaila Coase'a göre fırınaııın mevcudiyet sebebi bizaliili işlem maliycllcridir: "bir.fimw kurmayt karlt hale geliren şey. piyasa mehmi;ma.lmt kullanmaflm maliyetli o/uşudur" ccoase. 1937: 4). Mülkıyet hak i atı açıs ı ndan ı ş lem malıyetleri ise. mülkiyetın transferi. elde edilmesi ve konmınıısı ila ilgili malıye!lerdir; ekurıonıik faaliyet i çerisırı tle üç şeki ld e görlllmekıedir: Arama maliyı.:tlerı. paza rl ık maliyetleri ve toplumsal dü7en ve sözleş mt:l~rin yerine getirilmesmi sağla nıanın maliyeti {Aktan ve Vural: 2006).

11 W aslııngton Uz/aşması 'ndan Post-Waslımgton U=laşması 'na: geniş ölçekte bakıldığında, piyasaları destekleyeıı kurumsal yapının oluşturulması iradesidir ve Post-Washington Uzlaşması'mn son derece önemli bir özelliğidir. Rodan, aslmda genel anlamda liberal iktisadi bakış açısı için yeni olmayan bu fik:rin (piyasanın etkinliği ve sürdüriiiebiiirliği bakımından hükümet ve hükümet dışı kunınıların 11 son derece önemli olduğu fikıi) Washington Uzlaşınası 'nın eksiğini tamamlar nitelikte olduğunun altını çizmektedjr. Nite)<jın, Washington Uzlaşması ' nın yoj;rı.ın biçimde eleştirilınesine yol açan ve yeni kalkınma gündemini tetikleyen önemli gelişmelerden biri ~aha önce de belirtildiği gibi Asya fınansal krizi olmuş ve bu gelişme/örnek üzerinden kurumlara daha yoğun bir ilgi gösterilmeye başlanmıştır (Rodan. 2004:5). Roda n 'a göre. kuruıniann işlevinin öne çıkartıltşı, karar alıcılara uygun enformasyonu n aktarılması ve piyasada oluşacak işlem maliyetlerinin azaltılmasından ibarettir. Bu bakış açısına göre kurumlara sadece piyasanın kendi işleyişinin düzenlenmesi bakımından ihtiyaç. duyulınaktadır (Rodan. 2004:5). Bu bağlamda, Post-Washington Uz laşması, gelişmiş bir regülasyon için yönetişim reformlannın daha geniş bir gündemini sunmaktadır. Zira. bu yönetişim refonnları sayesinde gelişmiş ve gelişmek.i.e olan piyasalar arasında bir yakmsama sağlamak mümkün olabilecektir. Bu yeıri aşama ''düzenleyici devlet"c geçişi temsil etmektedir. Her iki yaklaşımı kullandıkları kilit kavramlar itibariyle değerlendiren N. Phillips ver. Higgott'a göre is.e, serbestleştirme, özelleştim1e ve deregülasyon gibi sözcükler üzerine kurulu olan Washington Uzlaşması'na karşılık Post-Washington Uzlaşması bunlara, sivil toplum, kapasite inşası, yönetişim, şeffatlık. yeni bir uluslararası ekonomik yapı. kurum inşası ve güvenlik ağlarını da eklem i ştir. Phillips ve Higgott'a gqre, şayet Washington Uzlaşınası mevcut uluslararası kumroların rehberliğinde küresel ekonomiye ekjeınlenmeler açısından bir dizi global iktisadi nonn/kural yaratma çabası ise. Post-Washington Uzlaşması da yeni bir sosyo-politik nonn dizgesi oluşturma gayretidir (Phitlips ve Higgott, 1999: 16). Öte yandan, piyasaların etkin çalışabilmesi için göreve çağrı lan devletin de piyasa-benzeri mekanizmaları kullanarak etkinleştirilmesi ve bunun da yine yönetişimin sunduğu kriterler çerçevesinde hayata geçirilmesi niyeti. Post Washington Uzlaşması olarak nitelendirilen dönernin kayda değer tartışma konulanndan biridir. Devletinfyönetimin 'etkinleştirilmesi"ne 12 ve yönetimin 11 NGO (Non-Govemmcnıal Orgaııizaıions) yerine ilgili liıeratürde, geniş anianıcia sivil ıoplum ve/veya sivil toplum k.urııluşları/örgüılen. kavramları da kullan ı labilmektedir. 11 Eıkiıılik " mevcut kaynaklann en iyi kullanıını" ilc ilgilidir; gerekli çıktıya ulaşmak ya da doğru anıaç belirlemek şeklinde tanımlanabilir (Saygılıo~lu ve Arı, 2002:52-53). Saygılıoğlu ve An'ya göre, ekonomik ve teknik bir niı.:lik taşıyan eıkinlik kavramı, yönetim bilimi açısından farklı kriterleri de

12 34 Gii/in YAVUZ esnekleştirilmesi ne atıfta bulunan yönetişim, Dünya Bankası 'nın geniş tanımıyla; '"bir ulusun yönetiminde siyasal iktidarın kullanılması" (World Bank, 1989:60) anlamına gelmektedir. Ancak kavram, ulusalın yanı sıra yerel ve küresel düzlernlere de uyarlanabilmek:tedir. Ayrıca, yönetimi tckmerkezli değil çok aktörlll-dolayısıyla karşılıklı etkileşime açık- yapıya kavuşturmayı amaçlayan yönetişimin temel bileşenlerinden bir diğeri olan ve yönetişim bağlammda esnek bir idare tarzı ve katılımcılık esası açısından elzem görülen "sivil toplum" ise, yine Post-Washington Uzlaşnıası'nın sosyo-kurumsal niteliğini perçinleyen "sosyal sermaye" kavramı ile de yakmdan ilintilidir. S. Bowles ve H. Ginlis'in tanıınianna göre sosyal sermaye, genellikle. çalışma çevresine karşı güven ve sonımluluğu, içinde yaşanılan topluluğun normlanna uyma isteğini ve uymayaniann cezalandırılmasını içeren bazı unsurlardan oluşmaktadır (Bowlcs ve Gintis. 2000:1 ). Rodan ise, sosyal sermayeyi_ sosyal ilişkilerin geniş bir dizgesi olarak niteleııdirmektedir (Rodan, 2004:6). Fine, sosyal sermayenin net olarak tanmtlanmasının güç olduğunu ifade etmekte, genellikle neoklasik iktisat içinden yorumlanan fiziksel,!inansal ve beşeri sermayeden ay1t1 edilmesi gerektiğini öne sürmektedir. Sosyal sermayenin de iktisadi kaynakların kullanımını gerektirdiğini, anca!<. diğer sermaye türlerinin üstünde bir yere sahip olduğunu vurgulamaktadır. Bu anlamda sosyal sermaye kavramı. kamu malları, ağlar, kültür vb gibi bir çok ögeyi içinde barındırmaktadır (Fine, 1999:5). Kavram. karşıltklı fayda sağlamak için gerçekleştirilen kolektif faaliyeti kolaytaşlıran ağları ve nom1lan içeren geniş bir kapsama sahiptir (Woolcock. 1998: 155). G. Hart. Dünya Bankası'nın sosyal sermayeyi gündeme taşımasınuı ardjnda, yoksulluk kavramını daha geniş bir bağlama oturtffia ve böylece daha disiplinler arası bir çerçevede çözüm yaratma niyetinin bulunduğunu ifade etmektedir (Hart, 2001 :654). Bu nedenle, Asya finansal krizi sonrasında sosyal sermaye temasının yanı sıra Dünya Bankası geniş anlamda bir ''sosyal güvenlik ağı'' ve bununla bağlantılı olarak da yoksulluğu azaltına programianna ilişkin çalışınalar ortaya koymuştur. P. Canınıack da James Wolfensobn un Dünya Bankası ~aşkanlığına gelmesiyle ( 1 995) birlikte ivme kazanan yoksuijuğu azaltına çalışmalarırun yeni kalkınma gündeminin öngördüğü dönüşümün yapıtaşlarından 13 biri olarak gcrektimıcktedir:.. Örneğın. iyi yönetişim modeline göre etkin devletiıı çerçevesını oluşturan genel kabul gönnüş ilkeler. etkinlik/etkililik. saydamlık. hesap sorulabilirlik. açıklık. tutarhlık. katılımcılık olarak tanımlanabilir. Etkinliğin temel kaynağı "daha i yı bir yönctıındır'.. ( Saygılıoğlu ve Arı. 2002:55-56). '-' Bu bağlamda özellikle. yeni dönem k<ılkınma anlayışının bir parçası olarak dcgcrkndiri!cn. Wolfensolın"un l999"da açıktadığı.. Kapsamlı Kalkınnıa İçin Çerçeve.. (C'oınprehensive Development

13 Washıngton Uzlaşması'ndan Post-Washıngton Uzlaşması'na: yorumlanması gerektiğini vurgulaınaktadır. Canımack'a göre, yoksulluk bağlaınında Dünya Bankası 'nın asıl hedefi, gelişmekte olan ülkelerde -piyasaların daha etkin çalışahilmesi için- kunımların ve sosyal ilişkilerin sistematik dönüşümünü sağlamaktır (Cammack, 2004:190). Caınınack'ın bu saptamaya ulaşırkenki kalkış noktası, Dünya Bankası'nın azgelişmiş ülkelerde bol olduğunu vmguladığı işgücünün verimliliğini arttırmak ve rekabetçi kılmak gayretidir. Yeni kalkınma gündeminde devlete yüklenen işlev de yine bu noktada anlam kazanmaktadır. ; B. Fine'a göre ise, Post-Washington Uzlaşması 'nda sosyal sermayenin öne çıkaniışı yeni gündemde Dünya Bankası'nın, bir önceki yaklaştındaki "devlet karşısında piyasa" düşüncesinin yerine geçiritmek isteımıes indendir (Fine, 1999: 1 ). Fine'a göre sosyal sermayeye yapılan vurgunun gerisinde, neoklasik iktisadın daha önceleri dışarıda brraktığı sosyal etmenleri analizine katma çabası yatmaktadır (Fine, 1999:4). Zira, Fine, Post-Washington Uzlaşınası'nın entelektüel kökenierinin makro iktisadın mikro temellerinden veya yeni Keynesyen iktisattan doğduğunu ileri sürmektedir. Aslında buradaki temel düşünce hiç de yeni değildir; piyasa aksaklıklarının devlet müdahalesi ile düzeltilmesi fikrine dayanmaktadrr. Ancak, Fine "yeni"liğin, piyasa aksaklıklarına yol açan etmenlerin kapsamının genişletilınesi, olduğunu ifade etmektedir. G. Becker ve onun yolunu izleyen iktisatçıların çalışmalannda somutlaşan, iktisadi davranış odakl ı, faydanın en çoklaştrrılınasına dayanan bu ıcikro bazlı yaklaşrın 14, giderek daha çok alanı kapsar hale gelmiş, böylece toplumsal yapıların ve kurumların bile ayın analitik perspektifle değerlendirilmesi ve bireysel optimizasyondan hareketle irdelenmesi söz konusu olmuştur. Sonuç olarak -daha önce de belirtildiği gibi- anaakım neoklasik iktisadın bakış açısından başlangıçta dışsal olarak değerlendirilen Franıework; CDF) yaklaşımı. açjk ve düıiisı hükümet, mülkiyet haklannın tanunlarunasuıa ilişkin yasalar ve finansal düzenleyici sistemler gibi vurgulanyla yapısa l uyumdan daha geniş içeriğe sahip görünümdedir (Pender, 2001 :408). Ercan da CDF'ü "piyasanın gereklerine göre siyaset yapma tarzı"ııı ortaya koyma ve "piyasa için, piyasanın kurallannın geçer lili ği için devletin etkinliği dolayında kurumlar ve kurallar oluşturma'' amacıyla niteleııdirınekte, CDF ile. devletiıı içinde yaşadığımız tüm ilişkileri ve bu ilişkiler üzerinde belirleyici olan kendi içsel mimarisini biiyük bir hızla dönüştürdüğünü, ifade etmektedir (Ercan. 2003c:270). ı 4 "Bu yaklaşım. genel anlamda, 1970' 1i y ıll arda sosyal bilimlerdeki işbölümünun iktisadın metodotojik atağıyla birlikte bozu l ması olarak da yorunılanmaktadır. Her turlu insan davranışının iktisatın açıklama alanına girdiği iddiasını taşıyan bu atak. asiolanın iktisadın yöntemi olduğunu, bu tutarlı yöntemin de hangi sosyal alana uygulanırsa uygu l aıısın açı klama gücüne sahip olduğunu öne sürüyordu. NobeUi iktisatçı Becker [özellikle, 1976, The Economic Approacb to Human Bebavior, Chicago: University of Chicago Press, ile] bu atılıının öncüsü sayı l maktaydı" (Y ılmaz, 2002:73). Yeni kalkmına gündeminin beslendiği teorik zemin açısından konu ele alındığında ise "iktisadi sosyoloji" gibi disiplinlerarası yaklaşımlar da söz konusu olabilmektedir; örneğin, bkz. Harriss-Wiıite:2003.

14 36 Giili11 YAVUZ etmenler, bu yeni yaklaşım sayesinde içsel olara)< ele alınmaya başlanmıştır (Fine, 1999:4). Bu bağlamda, enformasyon yetersizlikleri ve çeşitli şekillerde baş gösteren enformasyon asimetrileri ı 5 söz konusudur. Bu yetersizlikler ve asiınetrilcr de işlem maliyetleri olarak karşımıza çıkmaktadır 1 6 Fine'a göre. özellikle Stiglitz'i bu noktada bir adım öne çıkaran yaklaşımı, piyasada doğan ve piyasalar tarafından aktarılan enformasyonel aksak.lıklaruı piyasa-dışı kurumlarca nasıl düze l tilebileceği üzerinde çalışmasıdır. Söz konusu yaklaşun özellikle finans piyasa ları için düzenlemeyi ve bu bağlamda da düzenleyici devleti öngörmektedir. Ancak, düzenleyici devlete duyulan ihtiyaç da kültür. gelenek/adet veya iş örgütleri gibi diğer piyasa - dışı mekanizmaların kendiliğinden ortaya çıkmadığı durumlarda baş göstermektedir (Fine. 200la:9). Böylece, Washington Uzlaşması'nda piyasa devlet karşıtlığı şeklinde kurgulaııan ilişki Post-Washington Uzlaşnıası ' nda bir denge ilişkisine dönüştürülmüş; piyasa aksak.l ıklan piyasa-dışı kummlar tarafından düzeltilebilecek sorunlar olarak ortaya konarak Washington Uzlaşması ' nda önerilen politika hedeflerinin özüne dokııııulnıaksızın bunlardan kaynaklanan sorunlar uygun sosyo-politik. yasal ve iktisadi ortamın mevcut olınamasıyla açıklanınaya çalışılınıştır (Fine, 200la: 1 0). Politika poıiföyünün geniş lemesinin kanıtı olarak Fine, Dünya Bankası ve IMF' in iktisat politikasının s ınırlarıru aşan ve birer şartlılık olarak öne sürdüğü hedefleri göstennekte, bunlar arasında, yönetişim, demokratikleşme ve sivil toplumwı güçlendirilmesini saymaktadır (Fine, 200 la: ll). Bu hedet1erin/argünıanların özellikle uluslararası finans kuruluşlannca telkin edilmesi ve koşullandınlması neoliberal iktisat politikaları için siyasi bir meşruiyet arayışıuj ve küresel yapılan(dır)manın gereklerini de ortaya koymaktadır. E. Mawdsley ve J. Rigg'e göre, Washington Uz laşması'ndan farklı olarak Post- Washington Uzlaşması'nda devletin tekrar gündeme taşınması veya yaygın ifadeyle "devletin geri getirilmesi", devletin piyasaları desteklemesi sebebiyle ı; Nitekim. eofomıasyon asimetri$i yeni Keynesycn teorinin temel vasfı olarak değer l cndirilınektedir (Gualerzi, 2005:323 ı. ı~ Enformasyon sorunlanyla işlem maliyetleri arasıııdakı il işkiyi ise P. Bardhruı şu şekilde ortaya koymaktadır : "Bilgiye ulaşma maliyeri işlem maliyellerinin büyük bir losmını oluşturduğundan, kı.ınınllano eksik enformasyon teorisinin işkm maliyetleri ı eori,iy le yakııı baglanı-ısı vardır. Fakat ilk balısedilen teori açık bir ~eki lde varsay ımlan ve denge çözüm kavramianna aç ıkl ayarak, asimetrik enforıııasyoo alunda stratejik davranış ı ann çıkarsamalana ı daha bütünlüklü bir şekilde ortaya koyarak ve farklı rl!rdeki enformasyon sorunlarımn sonuçlanna keskin bir biçimde ayrıştırarak daha geniş bir çerçevede hesaplamalarda bulunmaktadır. Eksik enfomıasyon teorisi, değişik koşuuar allında yapı lan farklı karşılıklı an l aşmalann madde ve şartlannın deıaylarına. işlem ınal iyeıleri ıcorisioin genel sunumundan daha dikkatlice değinerek. sözleşmelerin düzenlenmesiyle i!gı l i daha kat ı ve spesifik diyebilecegimiz öogörülerde bulunur" (Bardhıın, 1989:1390).

15 Washıngton Uz/aşması 'ndan Posı- Washmgton Uz/aşması 'na:... l 7 yeniden meşru laştınlmasının yanı sıra. piyasa mekanizmaları ve piyasalara yönelik varsayımlar dolayıınında tekrar ieat edilmesi anlamını da taşımaktadır. Buna göre devlet, etkinlik. rekabet ve taşeronluk (subcontracting) gibi eskiden piyasa için tanunlanımş kavramlarla birlikte anılır hale gelmiştir. Hükümetler artık, eğitim ve sağlık gibi alanların da piyasa!aşbrılmasına ve vatandaşları müşteriler veya paydaşlar (stakeholder) olarak algılamaya teşvik cdilmektedirler. Kamu personeli de artık özel sektörün iş yöntemleriyle eğitilmekte ve lıüküınetin ticaret ilkelerine göre çaltşnıası istenmektedir. Bu bağlamda - yine yönetişim düşüncesinin feyz aldığı yaklaşımlardan- "yeni yönetimsel rejiın''de sivil toplum örgütleri de kalkırunanın "yeni partnerleri" olarak görülmeye başlanmaktadır (Mawdslcy ve Rigg, 2003:279). "Yeni Kurumcu i k ti sat" ın Des teğ iyle Kalkınma A nlayışının Şeki ilen i şi Bir önceki alt başlıkta aktanlan/özetleneo görüşlerin de işaret ettiği üzere, Washington Uzlaşması'nı Post-Washington Uzlaşması'ndan farkli kılan yönlerine kavramlar üzerinden ışık tuımayı deneyen yaklaşım. bir yandan yeni gündemin sosyo-kurumsal ve siyasal doğasını ele verirken bir yandan da toplumsal ve kurı.ımsa l kavraınsallaştrrmaların anlam kazanabildiği. yeni kalkınına gündemi ile kurumlar arasında kurulan nedensellik ilişkisine meşmiyetini de veren teorik zemini açığa vurmaktadır: Yeni Kurumcu İktisat (YKİ)ı 7 Zira, kurumların kalkınmadaki yerini kuramsallaştıran fikirler Kalkmma İktisadı ile YK.İ arasındaki ilişkide dayanağını bulmaktadır. Söz konusu ilişkiye odaklanatl iktisatçılardan J. Toye. YKİ'ın kalkınma analizi ve politikası konularına iki ana kategoride dahil edilebileceğini ileri sürmektedir: bunlardan ilki. YKİ kavramlarının mikro düzeydeki belirli sorı.ın lara uygulanması, ikiııcisi ise kurumların IR kalkııunadaki rolünün ortaya konmasıdır (Toye, 1997:56). Daha önce de sıkça adı geçen "işlem maliyetleri" bu kategorilerden ilkine örnek teşkil etmektedir. Toye'a göre işlem maliyetlerinin varlığıııdan söz etmek Walrasyan piyasa anlayışından sapmak. piyasa başarıs ı zlığını kabullenmek anlamına da gelmektedir. Ancak. bunun anlamı da hükümetin başlı başına yeterli olduğunu savlamak değil, 11 Sadeec yönetişime daraltarak da konu ele alıııuığmda ıeorik temel velvcya gerekçe açısmdan yiııe YK.! ile karşılaşılmaktadır; örneğin: ')'önctişiınin kuramsal kökenierinden birisi de saf piyasa veya bütünlükçü şirket hıyerarşilerine uymayan koordinasyon sonıniarım çözmeyi hedefleyen kurumsal iktisat ve işlem maliyeti analizleridir". (Aygül. 1997:237}. Öte yandan gerek yeni kalkınma gündeminin gerekse yönelişimin beslendiği kuramsal yaklaş ı mlar arıısında -YKi ilc birlikte- "Kamu Tercihi Okulu". "Yenı Siyasal lk'tisat'' ve "Yeni Kannı Işletmeciliği" de sayılabijmektedır. ır YKi açısından kunımlar g!lndelik [1ayatı bir yapıya kavuştıır'd.fak beliı:si7liği aıalımakıadırlar; "iktisat temıinolojisiyle ifade edilecek olursa, kurumlar bireylerin ıercih kümelerini ıannnlan1akta ve sınırlandınnaktııdırlar" (Nonh. 2002: l 0).

16 38 Giilin YA VUZ aksine, hükümet başarısızlığının varlığını da onaylamaktır. Bu durumda kamu politikasına ilişkin sanınlar daha da karmaşıklaşmaktadtr; yetersiz hükümetler yetersiz piyasaları düzeltmekte mi kullarulacaklardır, yoksa tam tersine, yetersiz piyasalar yetersiz hükümetlerin yanlış kaynak dağılımını düzeltmek üzere oyuna mı katılacaklardır? Toye'a göre YKİ'ın bu soruya tek bir cevabı yoktur, bunun yerine, yapılacak işin ek bir politik müdahalede mi yoksa daha fazla özelleştinncde mi istenen kaynak dağılımını gerçekleştirebileceği yönünde işlem maliycuerini kıyaslamaktan ibarettir (To ye, 1997 :58). Toye, YK.i kavramlarıyla kalkınma arasındaki ilişkilerden birisinin de uluslararası bağlaında kurulabildiğini ileri sürmektedir. Örneğin Dünya Bankası'nın çeşitli şekillerde dış yardun alan ülke hükümetlerinden bunun karşılığında belirli politika değişikliklerini talep ederek borcu şarta bağlaması bir sözleşme ilişkisi olarak incelenebilmektedir. Toye'a göre buradaki sözleşme biçimi. yapısal uyum kredisi antlaşmasıdlr (Toye. 1997:59). YKİ'ın kalkınına ile ilişkisindeki ikinci nokta kalkınınayı yoruınlayış tarzıdır, buna göre, genellikle "ekonomik büyüme artı yapısal değişim'' olarak tarumlanan kalkınma YKi tarafmdan "ekonomik büyüme artı uygwı konınısal değişim'' {daha fazla büyümeyi sağlayacak kurumsal değişiklikler anlamında) olarak yenideu tanım lanmaktadır. Neoklasik büyüme kuramımn merkezinde tasarrufların ve nüfusun olmasına karşılık YKİ'ıu kalkınma kuramında merkezi, uygwı kurumsal değişim işgal etmektcdir (Toye. 1997:61 ). İlgili literatürde. uzun dönem iktisadi kalkınma sürecinin odağı olduğu düşünülen kurumsal değişimin, kalkınma ile büyüme arasındaki kayıp bağlantı noktasını oluşturduğuna ilişkin görüşler de bulunmaktadır (Nabli ve Nugent. 1989: 1342). M. K. Nabli ve.1. B. Nugent. Toye'dan farklı olarak uygıın sıfatı yerine "etkin"i yeğlediklerini vurgulamaktadırlar. Bu durumda. 'yeni iktisadi kalkınma taıumı, "etkin'' kurumsal değişikliğin eşlik eı1iği ekonomik büyüme olmaktadır. Nabli ve Nugent ayrıca, büyüme ilc kurumlar arasında karşılıklı bir ilişkinin mevcut olduğunun: kurumlar büyümenin seviyesini ve oranııu büyük ölçüde etkilerken, büyümenin de l amıınsal değişikliklere ön ayak olduğunun altılll çizmektedirler (N abii ve Nugent, 1989: 1342). Öte yandan, W. Hout YKi'm, piyasalara i!işkin neoklasik ve denge-yöneliın/i anlayışa ni.ianslar eklediğini, fakat bu dunıınun kalkınma ve büyümenin açıklanmasında piyasalara verilen merkezi rolü değiştirmediğini ifade etmektedir. YKİ'ın bu bağlamda katkısı, piyasaların kendiliğinden gelişmeyeceklerini ve piyasaların iyi işlemesi için kurumsalmekanizmaların gerekliliğini ortaya koymak olmuştur. Bütün bunlar için de devlet, mülkiyet haklannın uygulanmasını zorlayan

17 Washıngton Uz/aşması 'ndan Post~ Washıngton Uzlaşması 'na : ve akdi yükümlülükleri güvence altına alan bir araç telakki edilmektedir (Hout, 2004:6). Hout iyi yönetişim gündemini de piyasa odaklı bu görüşlerin bir sonucu olarak değerlendirmektedir. Bu bağlamda, servet üreteceı;.>i varsayılan yegane süreç piyasadır ve piyasa dışmda alternatif bir kalkınma mekanizması yoktur. Bu kuramsal bakış açısına göre, iyi ve etkin piyasalar sadece piyasanın işlemesine izin veren kurumlar bağlamında çalişabilir ve gelişebilirler. Dolayısıyla, mülkiyet hakları, hukukun üstünlüğü ve sözleşmelerin uygularunasının tümü de kalkınma için piyasayla bağlantli.ı ön koşullar olarak görillmekted.ir (Hout, 2004:7). Bu ön koşulları sağlayacak/hazırlayacak aktör olarak devletin iyi yönetişimle birlikte ön plana çıkarılması (ayru zamanda da manevra alanını piyasa ve sivil toplum kuruluşlarıyla paylaşmaya çağnlması) anlaşilir hale gelmektedir. Böylece, büyük ölçüde YKİ'm sağladığı teorik gerekçelendirmelerden hareket ederek kurumları ön plana çıkaran Post-Washington Uzlaşması ile birliktekalkınma bedefi bakımından- Washington Uzlaşması'run "doğru fiyatları almak" prensibi ''doğru kurumlan almak" ilkesine dönüşmüştür. Carroll'a göre YKİ ' ın temel argümanlarının -özellikle de işlem maliyetlerine ilişkin olanlannın- Post Washington Uzlaşması'nın "sosyal" yönü üzerinde büyük etkisi olmuştur. Yine YKİ bağlaınında öne çı kan eksik enfomlasyon çalışmalan da -daba önce değinildiği gibi- Post-Washington Uzlaşması 'nı biçimlendiren ana. damarlardandır (Carroll, 2005:14). Benzeri kuruluşların yanı sıra özellikle Dünya Bankası YKİ'dan aldığı destekje daba önceleri dışarıda bıraktığı unsurları Post-WasWngton Uzlaşması bağianunda analizlerine ve politika reçetelerine dahil ederken, siyasete ilişkin olgulan yönetişirrıin teknik konularına indirgemekte, toplumsal kurumları da "sosyal sennaye'' başlığmda ele almaktadır (Carroll, 2005:20). Washington Uzlaşınası'nın yapısal uyum programlarının yoğunluğu böylece yerini piyasa işlemleri için sosyal bir onanma bırakınaktadır. " Piyasanın sunduğu fırsatlan sınırlandıran nedir? Yetersiz enfom1asyondan, eksik tanımlanan ve uygulanan mülkiyet haklarından yeni katılımcıların gırışının engellenmesinden kaynaklanan işlem maliyetleridir. [... ] Bu fırsatları aıttıranlar nelerdir? Piyasadaki mübadeleden doğabilecek riskierin yönetilmesine, etkinliğin arttırılınasına ve getirilerio çoğalm asına yardun eden kunımlardu [... )(World Bank, 2002:5).

18 40 Giilin YAVUZ SONUÇ Washington Uzlaşması'nın devlet-piyasa dikatomisi veya karşıtlığı şeklinde lanse ettiği ikame ilişkisinin. Post-Washington Uzlaşmasıyla birlikte -kalkınma anlayışının merkezinde piyasa mekanizması korunurken- bu kez ramumlayıcilrk niteliğiyle tanunlanması, "piyasaların etkin işleyebilmesi için gereken kumıniarı sağlayan devlet"in düzenleyici işlevlerine ilişkın hacinıli bir lilcratiir ve geniş bir çalışma alanı yaratmıştır. Bu gelişmeye koşut olarak kalkınma gündenıinin temaları da belirli ölçüde değişime uğramış, bir önceki dönemin eksiklerini kapatmak gayreti içinde vurgu kurwnlara. sosyal sermayeye. enformasyon sorunlarına ve -özelliklekendisi başlı başına bir politika hedefi haline gelen yönetişim konularına kay( dırıl)nııştır. Bu çalışmada kalkınma anjayışuun geçirdiği söz konusu dönüşümün ardındaki etmenler, olgulardan ziyade kavramlar ve btuılarm boy verdiği kuramsal düzlem ekseninde ortaya konmak istenmiştir. Washington Uzlaşnıası 'nın deregülasyon ve miniınal devlet şiarına dayalı yaklaşıınından, Post-Washington Uzlaşnıası ' nın re-regülasyon ve "piyasa dostu devlet'' ine geçişe destck sağlayan teorik çerçeve olarak YKİ ve kalkuıroa ilişkisine yer verilmiştir. Zira, YKi kurumların kalkınmadaki önemini vurgulayan ve etkinlik kriterini ön plana çıkaran bir anlayışın hakim kılınnıasına hizmet eden temel referanslardan biridir. KAYNAKÇA AKTAN. C. C. ve, T. VURAL (2006), "Yeni Kurumsal İkti sada Katkıda Bulunan Başlıca İktisatçılar", Coşkun Can AKTAN (ed.), Kurumsal İktisat Kurallar. KurunıJar ve Ekonomik Gelişme, içinde, Ankara: SPK Yayını, No A YGÜL, C. ( 1997), ' Neo-überalizmin Başansızlığı ve Yönetişim", Toplum ve Bilim. 73. Yaz, BARDHAN, P. ( 19~9). "The New lnstitutional Economics and Development Theory: A Brief Critica! Assessınent'', 9, pp World Development, Vol.l7, No. BOWLES, S. ve H. GlNTIS (2000), social Capital and Community Govemance", ( ) CAMMACK, P. (2004), "What the World Bank Mcans by Poverty Reduction and Why it Marters?". New Political Economy, Vol. 9, No. 2, CARROLL, T. (2005), ''Efficiency of Wbat and for Whom? The Theoretieal Uoderpinnings of the Post-Washington Consensus Socio-lnslitutional

19 Wash111gron U::laşması 'ndan Post-Washmgton U:/ aşma.'' ' 'na: Neoliberalism''. Asia Resecu clı Center. Working Paper No pdf, ( ). CHANG. H. (200 t ). "Comınentary", Ha-Joon CHANG (cd.), The Rebcl Within: Joscpb Stiglitz and tbe World Bank- Sclected Speechs by Joseph Stiglitz, içinde, London: Anthem Press COASE. R. H. ( 1937), ''The Naturc of Firm", bu.edulvagıtirrelcourses/bu3 3 2/natıwe _flnn.pdf, ( ). ERCAN, F. (2003a), "Neo-liberal Orman Yasalarından Kapitalizmin Küresel Kurumsallaşma Sürecine Geçiş: Yapısal Refomılar-1", iktisat Dergisi, sayı: 435, sayfa: 3-9. (2003b),.. Neo-libera l Onnan Yasalarından Kapitalizmin Küresel Kurumsallaşma Sürecine Geçiş: Yapısal Reforınlar-2", İktisa t Dergisi, sayt: 437, sayfa: (2003c). "Ti.irkiyc'nin Kalkınma Seçeneklerinin Eleştirisi ve Alternatif Bir Çerçeve". Ekonomik Yaklaşım, Sayı 49, Cilll FINE. B. ( 1999), 'The Developmcntal State is Dead-Long Li ve Social Capital?", Development and Change. Vol.30, l-19. (200 1 a), "'Neither the W aslıington n or the Post-Washjngton Conscnsus". B. FINE (ed.) Development Policy irı the 2Jst Century: Beyond the Post Washington Consensus. içinde. Florence, KY: Routledge, (200 1 b). Social Capital versus Social Theory: Political Economy and Social Sciencc at the Turn of tbe Millenium, (Contemporary Politieal Economy), Florence, KY: Routledge. (2002}, 'Economics lmpcrialism and the New Dcvelopıncnl Economics as Kul ın ian Paradign1 Shift?'', http :/IH11'11 2.soas.ac.uklecvnumics/econimp leconimpl. lıtml ( ). GUALERZl. D. (2005). ''Stiglitz on Globalization and Development wirhan Eye lo Keynes'". Review of Political Economy. Voluıne 17, Number 2. pp HARRTSS-WHITE, B. (2003), ' On Undcrstanding Markets as Social and Political lnsritutions in Dcvcloping Economies". lla-joon CHANG (cd.), Retbinking Development Economics, içinde, s London: Anthem Press.

20 42 Gii/in YAVUZ HART, G. (2004), "Beyond Neoliberalisın? Development Debatcs in Histerical and Compa rativeperspective' ' oursepagesf A2006/Geog252/Hart, %20Gill.pcff, ( ). HAY AM1, Y. (2003), "From the Washington Cansensus to the Post-Washington Consensus: Retrospect and Prospect", Asian Development Review, vol. 20, no. 2,s HOUT. W. (2004), "Good Governance and the Political Economy of Selectivity". Asia Researcb Centre, Working Paper No January. KOHSAKA, A. (2004), "New Development Stratcgies: Beyond The Washington Consensus'', (ed. by Akira KOHSAKA), New Development Strategies: Beyond Tbe Washington Consensus, içinde, NY: Palgrave Macmillan, sayfa:l-10. KÖSE, A.H. ve A. ÖNCÜ (2006), Tahsildarlar ve Borçlular: Karşı - İktisat Gözüyle Dünya Kapitalizmi ve Türkiye, İstanbul: Evrensel Basım Yayın. KRUGMAN, P. (1995). "Dutch Tullips and Emerging Markets', ıfww.pkarchive.orglcrises/dıttchtullips. htm/, ( ). MA WDSLEY. E. ve J. RIGG (2003), 'The World Development Report ll: Contiouity and Change in Development Orthodoxics", Progress in Development Studies, MORGAN. J. (2003). "'The Global Power of Orthodox Economics". Journal of Critica) Realism, Vol. 1, No.2, wwwjournalofcriticalrealism.orglarchil'e/ JCRv ln2 _morgan 7.pd.f. ( ). NABLI, M. K. ve J.B. NUGENT ( 1989), "The New lnstitutional Economics and!ts Applicability to Developnıenl", World Development, Vol. 17. No. 9. pp NORTH, D. C. (2002). Kurumlar, Kurumsal Değişim ve [konomik Performans, (çev.) G.GÜVEN, istanbul: Sabancı Üniversitesi. OCAMPO. J. A. (2005). "Beyond the Washington Conscnsus: What do Wc Mean?". Journal of Post Keynesian Economics, Winler , Vol. 27, No ÖNİŞ. Z. (2004), "Neoliberal Küreselleşmenin Sırurları". Osmanlı Bankası Arşiv l'e Aı aştırma Merke::.i: Voyvoda Caddesi Top/anttiarı , http: // v,rww.obarsiv.conı!ı:,'l.ıncel_ vct_0405_ziyaonis.html, ( ). ÖNİŞ. Z. ve F. ŞENSES (2003),.. Retbinking the Emerging Post-Washington Consensus: A Critica! Appraisa1". ere Working Paper in Economics, 03/09,