Göller Bölgesi Aylık Hakemli Ekonomi ve Kültür Dergisi Ayrıntı/ 17

Transkript

1 Göller Bölgesi Aylık Hakemli Ekonomi ve Kültür Dergisi Ayrıntı/ 17

2 ÖZET: Burdur Müzesinden Arkeolog Behçet Süzen: Milattan Önce (MÖ) yıllarında Mısırlıların, güneşin belli zamanlarda doğup battığını keşfetmesiyle güneş saati Mısırlılar tarafından icat edilmiştir. Geceleri de zamanı ölçmek için kum saati, su saati ve ateş saati icat etmişlerdir. Kum saati ve su saati teknik olarak birbirine benzemektedir. Milattan Sonra (MS) 1500 lerde boyuna asılan mekanik saatler yapıldı. Bu saatler zemberek denilen spiral bir yayla çalışıyordu. Ancak bunlar birkaç günde birkaç saat hata yapıyordu. Osmanlı İmparatorluğunda saatçilik zanaatı İngiliz ve Fransız saat teknikleri kullanılarak 17. Yüzyıl başlarında, İstanbul da, Abdurrahman ve Galata lı Şahin Usta adında iki kilit ustası saat yapmaya başlamıştır. Serkisof marka cep saati; T.C. Devlet Demir Yolları 1895 yılından 1994 yılına kadar memurlarına armağan olarak verdiği, halk arasında trenli olarak adlandırılan, arka kapağında lokomotif kabartması olan bir cep saatidir. ANAHTAR KELİMER: Saat, Behçet Süzen, Avrupa, Osmanlı, zemberek, akrep, yelkovan, kule. ABSTRACT: Behçet Süzen, Archeologist at Burdur Museum reports Sundial was invented by the Egyptians in 4000 BC when they realized that the sun rises and sets at specific times. Hourglass, fire and water meters were invented for timing at nights. Hourglass and water glass resembles technically. In 1500 AD mechanic watches which were hanged on the neck were manufactured. These watches were working with a spiral spring which is called winder. However they mismeasured a few hours in a few days. Craftsmen of watches in the Ottoman Empire started to use the English and French technics and in the beginning of the 17th century two locksmiths in İstanbul, Abdurrahman and Şahin, manufactured watches. Serkisof brand pocket watches; are the watches that had been given as gifts to the officers of Turkish Republic State Railway from 1895 until 1994 which had a locomotive relief on the back cover so it was called with train publicly. KEYWORDS: Watch, Behçet Süzen, Europe, Ottoman, winder, hour and minute hands, tower. ARKEOLOG BEHÇET SÜZEN (BURDUR MÜZESİ) burdurmuzesi@kultur.gov.tr Uygarlık tarihinin en eski zamanlarından beri insanlar zamanı ölçmeye çalışmışlardır. İlk başlarda soğuğun, sıcağın hissedilmesi, tabiatın yeşermesi, ağaçların çiçek açıp meyve vermesi, ekim zamanı, hasat zamanından yola çıkarak yıl döngüsünü ve mevsimleri bulmuşlardır. Gittikçe daha küçük zaman birimlerini ölçmek ihtiyacı duyan insan yılı aylara, ayları haftalara bölmeye başlamıştır. Güneşin gökteki hareketlerini ve gölgelerin hareketini takip ederek bir gün içindeki süreyi bölmeye çalışmışlardır. Buradan yola çıkarak güneş saatini bulmuşlardır. Milattan Önce (MÖ) yıllarında Mısırlıların, güneşin belli zamanlarda doğup battığını keşfetmesiyle güneş saati Mısırlılar tarafından icat edilmiştir. Dik duran bir cismin yerdeki bıraktığı gölgenin boyuna göre süreler hesaplanırdı. Yatay olarak yere konulan taş bir tablanın ortasına yerleştirilen dikey bir çubuğun, taş tabla üzerine düşen gölgesinin hareketinden günün saatleri hesaplanıyordu. Ne yazık ki güneş saati geceleri, bulutluyağmurlu havalarda gündüzde işe yaramıyordu. Göller Bölgesi Aylık Hakemli Ekonomi ve Kültür Dergisi Ayrıntı/ 18

3 Güneş Saati Bu nedenle güneş saatleri Mısır, Ortadoğu ve Mezopotamya gibi güneşi bol bölgelerde daha çok kullanılmış, geliştirilmiştir. Geceleri de zamanı ölçmek için kum saati, su saati ve ateş saati icat etmişlerdir. Kum saati ve su saati teknik olarak birbirine benzemektedir. Çok ince bir delikle birbirine bağlanan iki cam haznenin bir bölümüne kum ve su doldurularak, bu doldurulan kum veya suyun ince delikten aşağı hazneye akışı süresinde zamanı ölçmeye çalışmışlardır. (Su saatlerini teknik olarak bir hastaya bağlanan seruma benzetebiliriz.) Ancak, kum taneciklerinin aynı boyutlarda olmaması, suyunda akış hızının sıcaklık derecesine göre değişebileceğinden zamanı ölçmekte pek güvenilir olmadıkları anlaşılmış ve zaman ölçmede daha tutarlı düzenekler aramaya başlanmıştır. Güneş saatiyle başlayan ilk zaman ölçme çabaları asırlarca bu yöntemin kullanılmasına yol açmıştır. Ayrıca çeşitli ülkelerde çok çeşitli güneş saatleri yapımı hızla gelişmiştir. Ekonomik, toplumsal ve en önemlisi dinsel koşulların zorlaması ile ilk mekanik saatler Ortaçağ Avrupa sında icat edilmiştir. İlk mekanik saatler konusunda rahipler ciddi çalışmalar yapmışlardır. Günün belli saatlerinde dua edip, ayin yapabilmek için daha hassas saatlere ihtiyaçları vardı. Bu çalışmalar meyvesini vererek, 1275 yılında ilk metal mekanik saat Avrupa da yapıldı. Bu saat, bir günde bir tur atan büyük bir dişliden ibaret olup, akrep ve yelkovanı yoktu. Günün belli saatlerinde bir çan sesi çıkarması yeterliydi. Rahipler ibadet ve dua zamanlarını bu çan sesine göre ayarlardı. Zaman ilerledikçe mekanik saatlerde hızlı bir gelişme oldu. Milattan Sonra (MS) 1500 lerde boyuna asılan mekanik saatler yapıldı. Bu saatler zemberek denilen spiral bir yayla çalışıyordu. Ancak bunlar birkaç günde birkaç saat hata yapıyordu. Ancak sonraları yine boyuna asılarak aksesuar olarak kullanılmaya devam edildi. Milattan Sonra (MS) 1600 yıllarında erkekler için cep saati icat oldu. Bu saatler aradan geçen yüz yıllık bir sürede daha geliştirilmiş olduğundan hata yapma payı bir günde on dakikaya düştü. Bu saatlerde saati ve dakikayı gösteren akrep ve yelkovan vardı. Çeşitli belgelerden öğrendiğimize göre Osmanlı İmparatorluğunda saatçilik zanaatı İngiliz ve Fransız saat teknikleri kullanılarak 17. Yüzyıl başlarında, İstanbul da, Abdurrahman ve Galata lı Şahin Usta adında iki kilit ustası saat yapmaya başlamıştır. 19. Yüzyılda Osmanlı saatçiliği ileri bir aşamaya gelmiştir. Bu dönemde üretilen saatler, incelikleri ve estetik görünümleri ile dikkat çekmekteydi. 19. Yüzyılın ortalarına doğru ilk kol saati yapıldı. Göller Bölgesi Aylık Hakemli Ekonomi ve Kültür Dergisi Ayrıntı/ 19

4 Kol saati ilerlemesini ve gelişmesini sürdürdü. Boyutları küçük olduğundan insanlar arasında hızla yayıldı. 1. Dünya Savaşında Alman askerlerine kol saati dağıtıldı lerden sonra kol saatinin birçok çeşidi çıkarılarak günümüze kadar geldi. Her gün zembereği kurulmak zorunda olan Arlon, Hıslon, Nacar marka kol saatleri ülkemizde çok yaygın olarak kullanılıyordu li yıllardan sonra, kolun normal hareketiyle kendi kendini kuran otomatik saatler üretilmeye başlandı. Daha sonra pilli saatler, güneş enerjisi ile çalışan kol saatleri geliştirildi. Kadınlar için çok küçük boyutlarda kol saatleri, hatta yüzük biçiminde parmağa takılan saatler üretildi. Kol saatlerinin işlevleri çeşitlendirilerek basınç ölçen, fotoğraf Göller Bölgesi Aylık Hakemli Ekonomi ve Kültür Dergisi Ayrıntı/ 20 çeken, ses kaydı yapan, ısı ölçen, tansiyon ölçen, adım sayan, deniz dibinde çok derinlerde bile su almayan gibi birçok fonksiyonu üzerinde toplayan saatler üretilmektedir. Günümüzde kol saati, çocuğunuza, eşinize, sevgilinize, sevdiğiniz bir kişiye verilebilecek en önemli hediyelerdendir. Ülkemizde hassas özellik arz eden, Rus malı Serkisof marka cep saatinden söz etmeden geçemeyiz. Serkisof marka cep saati; T.C. Devlet Demir Yolları 1895 yılından 1994 yılına kadar memurlarına armağan olarak verdiği, halk arasında trenli olarak adlandırılan, arka kapağında lokomotif kabartması olan bir cep saatidir.

5 Demir Yolları İşletmesi bu saatleri özel olarak Rusya ya sipariş verir, oradan arkası lokomotif kabartmalı olarak gelirdi. Emekliye ayrılan her demiryolu memuruna tören düzenlenerek hediye edilirdi. Dedeler torunlarına bu saatleri özenle saklasınlar diye miras bırakırdı. O yüzden bu saatlerin, ülkemizde manevi, aynı zamanda antika değeri vardır. Günümüzde kol saati, cep saati, duvar saati, masa saati gibi birçok çeşitleri ve fonksiyonları olan saatin tarihi gelişiminden kısaca söz etmişken, bir de şehirlerin meydanlarını süsleyen saat kulelerinden söz etmeden geçmek olmaz. Saat kuleleri; 17. Yüzyıldan sonra Avrupa da hızla yayılmaya başladı. Osmanlı da ise II. Abdülhamit döneminde birçok Osmanlı şehrine saat kulesi yapılmıştır. Bu kuleler şehrin her yerden görülebilecek yüksekçe bir tepesine ya da şehrin merkezi bir meydanına yapılırdı. Bunlar; yaptıran kişinin siyasi, ekonomik gücüne veya devlet katındaki yerine göre ya sade birer yapı ya da çok görkemli yapılar olabilirdi. Saat kuleleri yaklaşık metre yükseklikte, tepe noktasının dört tarafında büyükçe saatler yerleştirilmiş taş kulelerdir. Kulelerdeki bu saatler her saat çan çalarak saat başını hatırlatır. Saat kuleleri, yapı olarak genellikle bulundukları şehrin yöresel mimarisine uygun olarak yörenin özgün taşından yapılmıştır. Her biri kendi şehrinin simgesi durumundadır. Yollar bu kulelere göre tarif edilir. Randevular saat kulesine göre verilir. Sevgililer kule önünde buluşur, hatıra fotoğrafları bu kuleler önünde çektirilir. Saat kulesi yaptırmak, günümüzde de tekrar yaygınlaşma durumundadır. Şehirlerin belediye başkanları birbirinden görerek, hiç ihtiyaç olmadığı halde, bir çoğu namım yürüsn zihniyetiyle büyük paralar harcayarak, kendi şehrine sat kulesi yaptırmaktadır. Kısaca hikayesini anlattığımız saat, evimizin ve işyerimizin duvarında, masasında, kolumuzda, boynumuzda, cebimizde bulundurmak zorunda olduğumuz, yaşamımızın her anında ve her alanında yanımızda olan ve vazgeçilmez bir araç durumundadır. Göller Bölgesi Aylık Hakemli Ekonomi ve Kültür Dergisi Ayrıntı/ 21