Ekonomi II 17.Bölüm Toplam Harcamaların Gelir Düzeyinin Belirlenmesi

Transkript

1 Ekonomi II 17.Bölüm Toplam Harcamaların Gelir Düzeyinin Belirlenmesi Doç.Dr.Tufan BAL Not:Bu sunun hazırlanmasında büyük oranda Prof.Dr.Tümay ERTEK in Temel Ekonomi kitabından faydalanılmıştır.

2 17.1.Fiyatların Katı (Yapışkan) Olduğu Varsayımı Klasiklerin önemli varsayımlarından biri, fiyatların esnek olduğu ve bundan dolayı piyasada arz veya talep fazlalığının uzun süreli olamayacağı idi. Yine ekonomide tam istihdam düzeyinde üretimde bir sapma olsa bile, fiyatların esnekliğinden dolayı, kısa bir sürede ekonomide tekrar tam istihdam düzeyinde üretim sağlanacağıdır. Keynes ise, fiyatların esnek değil, katı (yapışkan) olduğu varsayımından dolayı, ekonomide baş gösterecek bir durgunluğun kısa süreli değil uzun süreli olabileceği görüşünü ileri sürmektedir. 2

3 17.1.Fiyatların Katı (Yapışkan) Olduğu Varsayımı Keynes e göre; ekonominin durgunluktan çıkıp tam istihdam düzeyinde üretime ulaşabilmesi için toplam talepte yeterince bir artış olması gerekmektedir. Toplam talebin nasıl arttırabileceğini anlamak için önce toplam talebi belirleyen unsurların ne olduğunun ve bu unsurların nelerden etkilendiklerinin iyi bilinmesi gerekmektedir. Keynesyen model olarak da bilinen Toplam Gelir- Toplam Harcamalar (AI-AE) Modeli, fiyatların katı olduğu varsayımı altında, toplam harcamaların milli geliri (reel GSYİH) nasıl belirleyeceğini ve durgunluk olduğunda toplam talebi artırmak suretiyle tam istihdam düzeyinde milli gelirin nasıl sağlanabileceğini inceler. 3

4 17.1.Fiyatların Katı (Yapışkan) Olduğu Varsayımı Bu modelde toplam talep, toplam planlanan harcamalar şeklinde ele alınır. Toplam planlanan harcamalar da dört unsurdan oluşur: 1)Planlanan tüketim harcamaları (C), 2)Planlanan yatırım harcamaları (I), 3)Planlanan devlet harcamaları (G) ve 4)Planlanan net ihracat (ihracat-ithalat) (NX=X-M). Bu dört unsurdan birinde bir artış, toplam planlanan harcamalarda da bir artış anlamına gelir. Onun için toplam planlanan harcamalarda bir artış olabilmesi için toplam planlanan harcamaların unsurların bir veya birkaçında bir artış olması gerekir. 4

5 17.2.Ekonomide Planlanan Tüketim Harcamaları Tüketim Harcamaları Ev Halkının Tüketim ve Tasarruflarını Belirleyen Faktörler Ev halkı harcanabilir kişisel gelirinin bir kısmını tüketim harcamalarına ayırır, geri kalan kısmını da tasarruf eder. Ev halkının tüketim ve tasarruf kararlarını etkileyen en önemli faktörler: Reel faiz oranı Harcanabilir kişisel gelir Net varlıkların satın alma gücü Gelecekteki gelir ile ilgili beklentiler 5

6 6 1.Reel Faiz Oranı Diğer faktörler sabit kalmak şartı ile (ceteris paribus), reel faiz oranı ile tüketim arasında negatif, reel faiz oranı ile tasarruf arasında pozitif bir ilişki vardır. Reel faiz oranı azaldığında tüketim artar, tasarruf azalır; reel faiz oranı arttığında ise tüketim azalır, tasarruf artar.

7 7 2.Harcanabilir Kişisel Gelir Diğer faktörler sabit kalmak kaydıyla, harcanabilir kişisel gelir ile hem tüketim, hem de tasarruf arasında pozitif bir ilişki vardır. Ev halkı, harcanabilir kişisel gelir arttığında, hem tüketim harcamalarını hem de tasarrufunu artırır; harcanabilir kişisel geliri azaldığında da, hem tüketim harcamalarını, hem de tasarrufunu azaltır. Fakat, ev halkının geliri azaldığında tüketim harcamalarındaki azalma, gelir arttığı zamandaki tüketim harcamalarındaki artış kadar olmayacağına dair teoriler vardır

8 3.Net Varlıkların Satın Alma Gücü Ev halkının sahip oldukları, varlıklarını; başkalarına borçlu oldukları, borçlarını; varlıkları ile borçları arasındaki fark da net varlıklarını oluşturur. Net varlıkların satın alma gücü, bu net varlıkların reel değerini, diğer bir deyişle, bu net varlıkların satın alabileceği mal ve hizmetlerin miktarını ifade eder. Diğer faktörler sabit kalmak kaydıyla, net varlıkların satın alma gücünün artması tüketimi artırır, tasarrufu azaltır. Net varlıkların satın alma gücünün azalması ise tüketimi azaltır, tasarrufu arttırır. 8

9 3.Net Varlıkların Satın Alma Gücü Net varlıkların satın alma gücünün artması insanların kendini daha zengin hissetmesine yol açarak, öngörülmeyen olumsuz olaylara karşı hazırlıklı olmak amacıyla yapacağı tasarruflarını azaltıp, daha fazla tüketim yapmasına neden olur. Örnek:2000 TL maaşlı, herbiri 100 bin TL değeri olan 3 arsası olan bir kişi, arsalarının kenarına alışveriş mağazası açılmasıyla arsalarının değeri 600 bin TL ye çıktığında kişi kendini zenginleşmiş hisseder ve gelirinin daha azını tasarruf yapmaya eğilimine girer 9

10 10 4.Gelecekteki Gelir ile İlgili Beklentiler Diğer faktörler sabit kalmak kaydıyla, ev halkının gelecekteki gelirinin artacağı şeklinde bir beklentisi varsa şimdi daha az tasarruf edip daha fazla tüketim harcamalarında bulunacaktır. Örneğin futbolcuların tasarruf etmesi..

11 Tüketim Fonksiyonu ve Tasarruf Fonksiyonu Diğer faktörler sabit kalmak şartıyla, tüketim harcamaları ile harcanabilir kişisel gelir arasında bir ilişki vardır ve bu ilişki tüketim fonksiyonu ile ifade edilir. Tasarruf ile harcanabilir kişisel gelir arasında ise tasarruf fonksiyonu ile gösterilen pozitif bir ilişki vardır. Doğrusal olarak tüketim fonksiyonunu C=C0+cYd S=S0+sYd C=Tüketim harcamaları S=tasarruf Yd=harcanabilir kişisel gelir (d=disposable) Co, harcanabilir kişisel gelir sıfır olduğunda tüketim harcamalarının alacağı değeri belirtir. 11

12 Tüketim Fonksiyonu ve Tasarruf Fonksiyonu Bu değer tüketicinin varlığını sürdürebilmesi için gereksinme duyacağı minimum tüketim düzeyini ifade eder ve otonom tüketim diye adlandırılır. Tüketici, harcanabilir kişisel geliri sıfır olduğunda, minimum tüketimini karşılayabilmek için ya biriktirdiği paradan (tasarrufundan) harcayarak ya da, bir tasarrufu yoksa, borç alacaktır. c katsayısı, harcanabilir kişisel gelirde 1 birimlik artışın tüketim harcamalarını ne kadar arttıracağını ifade eder ve marjinal tüketim eğilimi (marginal propensity to consume=mpc) diye adlandırılır. 12

13 Tüketim Fonksiyonu ve Tasarruf Fonksiyonu Ev halkının harcanabilir kişisel geliri arttıkça, normal olarak bunun bir kısmını tüketim harcamalarına, geri kalanını da tasarrufa ayrılır. Onun için tüketim harcamalarındaki artış ( C), harcanabilir kişisel gelirdeki artıştan ( Yd den) daha azdır. c katsayısı matematiksel olarak, c= C/ Yd dir. C=C0+cYd tüketim fonksiyonunda Co sabit değerine otonom (gelirden bağımsız) tüketim dendiğini görmüştük. cyd terimi ise uyarılmış tüketim (induced consumption) diye adlandırılır ve harcanabilir kişisel gelirdeki değişmelerden etkilenir.

14 Tüketim Fonksiyonu ve Tasarruf Fonksiyonu Harcanabilir kişisel gelir, tüketim harcamaları + tasarruf eşit (Yd=C+S) olduğuna göre So=-C0 ve s=(1-c) olacaktır. Marjinal tasarruf eğilimi (marginal propensity to save=mps) diye adlandırılan s katsayısı, harcanabilir kişisel gelirde 1 birimlik artışın tasarrufu ne kadar artıracağını ifade eder. Tüketim fonksiyonu ve tasarruf fonksiyonu ile ilgili olarak bilinmesi gereken iki kavram daha vardır. Ortalama tüketim eğilimi (APC) ve ortalama tasarruf eğilimi (APS) nin toplamı 1 e eşittir. 14

15 Tüketim Fonksiyonu ve Tasarruf Fonksiyonu Tüketim fonksiyonu ve tasarruf fonksiyonunu bir yandaki şekilde gösterebiliriz. Tüketim-gelir eşitliği (C=Yd) 45 derece doğrusu ile görülmektedir.

16 Tüketim Fonksiyonunda ve Tasarruf Fonksiyonunda Kaymalar CP şartıyla, reel faiz oranının artması tüketimi azaltır, tasarrufu artırır; reel faiz oranının azalması ise tüketimi artırır, tasarrufu azaltır. CP şartıyla, net varlıkların satın alma gücünün artması tüketimi artırır, tasarrufu azaltır, net varlıkların satın alma gücünün azalması ise tüketimi azaltır tasarrufu artırır. CP şartıyla, gelecekteki gelir ile ilgili beklentilerde olumlu gelişmeler tüketimi artırır, tasarrufu azaltır; gelecekteki gelir ile ilgili beklentilerde olumsuz gelişmeler tüketimi azaltır, tasarrufu artırır. 16

17 Yatırım Harcamaları Firmalar mal ve hizmet üretmek veya üretimlerini artırmak için sermayeye gereksinme duyarlar ve bunun için yatırım yaparlar. Firmaların yatırım kararlarını etkileyen en önemli faktörler reel faiz oranı ve beklenen kar oranıdır. Reel faiz oranları ile planlanan yatırımlar arasında negatif, beklenen kar oranı ile yeni yapılacak yatırımlar arasında pozitif bir ilişki vardır.

18 Devlet Harcamaları Devlet derken, merkezi hükümet ile yerel yönetimler ve bunlara bağlı kurumlardan bahsedilmektedir. Planlanan devlet harcamaları, hükümetin bütçesinde yer alır ve hazırlanan bütçe meclisten geçip kanunlaşır. Planlanan devlet harcamaları o yılda gerçekleşecek olan milli gelirden bağımsız olarak uygulamaya konur.

19 Net İhracat Net ihracatın, ihracat ile ithalat arasındaki fark (NX=X-M) dır. İhracatı etkileyen en önemli faktörler, yabancı ülkelerin milli geliri ve reel döviz kurudur. İthalatı etkileyen en önemli faktörler ise ülkenin milli geliri ve reel döviz kurudur. İhracat, ülkenin kendi milli gelirinden pek etkilenmediği için otonom değişken olarak, ithalat ise ülkenin milli gelirinden etkilendiği için uyarılmış bir değişken olarak ele alınmaktadır.

20 Makroekonomik Denge: Toplam Harcamaların Gelir Düzeyini Belirlemesi Makroekonomik denge, toplam gelirin planlanan toplam harcamalara eşit (Y=AE) olduğu noktada gerçekleşir. Planlanan toplam harcamalar (AE)=Planlanan tüketim harcamaları (C)+planlanan yatırım harcamaları (I)+planlanan devlet harcamaları (G)+planlanan net ihracat (X-M) demek olduğuna ve toplam gelir (Y) de toplam üretime eşit olduğuna göre, makro ekonomik denge Şekil 17.2 deki gibi gösterilir.

21 17.3.Makroekonomik Denge:Toplam Harcamaların Gelir Düzeyini Belirlemesi 21

22 Makroekonomik Dengede Değişmeler: Çarpan (Çoğaltan) Analizi Planlanan toplam harcamaların, planlanan tüketim harcamaları, planlanan yatırım harcamaları, planlanan devlet harcamaları ve planlanan net ihracattan oluştuğunu görmüştük. Ayrıca, planlanan tüketim harcamaları ile harcanabilir kişisel gelir arasındaki ilişkiye tüketim fonksiyonu denir. AE=C+I+G+(X-M) AE=A+cY dir. A; otonom yatırımları, cy ise uyarılmış harcamaları ifade eder.

23 Makroekonomik Dengede Değişmeler: Çarpan (Çoğaltan) Analizi Otonom yatırımlardaki bir artışın denge gelir düzeyini nasıl ve ne miktarda arttıracağını görebilmek için Keynes in makroekonomi bilimine en büyük katkılarından biri olan çarpan (çoğaltan) analizini öğrenmek gerekmektedir. Çarpan, otonom harcamalarda bir değişmenin toplam harcamalarda (ve gelirde) kaç katı bir değişmeye neden olacağını belirten bir katsayı olup k= Y/ A şeklinde ifade edilir.

24 Makroekonomik Dengede Değişmeler:Çarpan (Çoğaltan) Analizi k= Y/ A Burada Y=reel GSYİH daki değişme, A=otonom harcamalardaki değişmedir. Otonom harcamalarda bir artış, gelirde k katı bir artışa neden olacaktır. Çarpan formülü k=1/1-c olarak da yazılabilir. Çarpanın alacağı değer marjinal tüketim eğilimine (c) bağlıdır. c ne kadar büyük ise, çarpan (k) da o kadar büyük olacaktır.

25 Küresel Ekonomik Kriz 2008 finansal krizi dış kaynaklı olup, 2001 yılındaki krizden farklıdır. Önce ABD de, sonra İngiltere de, ipotekli krediler krizi olarak başlayıp, sonra bütün dünyaya yayılmıştır. Kapitalist sistem tarihinde ilk defa küresel bir kriz yaşamaktadır yılındaki büyük buhranda kapitalist sisteme entegre olmayan ve bu krizden etkilenmeyen bir çok ülke vardı.

26 Küresel Ekonomik Kriz Ekonomik kriz, tüketici talebinde ve firmaların yatırımlarında büyük düşüş, yüksek oranlı işsizlik ve dolayısıyla yaşam standartlarının düşmesi biçiminde ortaya çıkabilir. Bu tür ekonomik krizlere genellikle finansal piyasalardaki belirsizlikler ve hisse senedi fiyatlarındaki düşüşler ve yerli paranın yabancı paralara göre değerindeki düşüşler eşlik eder. Yani krizler reel kesimden başlayıp finans kesimini vurabileceği gibi tam tersi de olabilir. Çok ağır bir ekonomik kriz söz konusuysa sonuçta bir resesyon ve borçları ödeyemem durumu da ortaya çıkartabilir.

27 27 Ulusal Ekonomik Kriz Kapitalizm küreselleşmeden önce çoğu kriz çıktığı ülkeyle sınırlı idi. En büyük istisnası 1929 büyük buhranıdır Türkiye krizi ulusal bir krizdi. Türkiye deki bankacılık krizi komşu birkaç ülkede etkisini göstermiş fakat fazla başka ülkelere sıçramamıştır.

28 Küresel Ekonomik Kriz Sermaye hareketlerinin serbestleşmesi ve kapitalizmin küreselleşmesiyle özellikle büyük ekonomilerde çıkan ekonomik kriz küresel alana kolaylıkla ve hızla yayılır olmuştur yılında ABD de mortage kredileri krizi olarak başlayan ve benzer nedenlerle İngiltere ye sıçrayan ekonomik kriz daha sonra Çin, Hindistan, Rusya ve Brezilya başta olmak üzere tüm ülkeleri etkilemiştir yılının eylül ayında önce ABD de patlayan, sonra dalga dalga bütün dünyaya yayılan krizin kökenlerinde gayrimenkul ve kredi balonu yatıyordu. 28

29 29 Küresel Ekonomik Kriz ABD deki mortage piyasası yaklaşık olarak 10 trilyon dolar büyüklüğünde ve dünyanın en büyük piyasasıdır. Başlangıçta bu mortage kredilerinin büyük çoğunluğu zengin müşterilere verilirken (prime mortgage), zamanla müşteriler içine düşük kaliteli müşteriler (subprime mortgage) de girmeye başladı yılında subprime mortgage kredilerinin miktarı 1.5 trilyon dolara kadar yükselmişti. Federal Reserve System (FED) in son dönemlerde faizleri yükseltmesi ile bu subprime müşteriler aldıkları kredileri geri ödeyemez hale gelmişlerdi.

30 30 Küresel Ekonomik Kriz Sahibi oldukları emlakların fiyatların yükselmesiyle refahlarının arttığını düşünen ve daha fazla borçlanıp para harcayan Amerikalılar için büyük şok olmuştur. Yani emlak fiyatlarının şişmesi emlak talebini artırıyor, bu kez emlak e pahalı kağıtlarla yapılan finansal işlemler büyüdükçe büyüyordu. Herkes yatırım amacıyla, iki, üçüncü gayrimenkulü alıyordu. Aldıkları emlakleri yüksek fiyatlarla satamayacaklarını anlayınca fiyatlar düşmeye başladı.

31 Küresel Ekonomik Kriz Bu arada bankalar birbirine kefil oluyorlardı. Bunlardan en büyüğü Lehman Borthers idi. Sözleşmelerin yerine getirememesi başlayınca LB batma durumuna geldi. Hükümet ve FED bu bankayı kurtaramayacağını açıkladı. ABD tarihinin en büyük cari açığını vermiş, çekilen büyük fonlarla cari açık finanse ediliyordu. ABD li şirketler sermayelerini, teknolojilerini alıp Çin e gidiyor, orda yatırım yapıyor, ucuz Çinli emeğiyle üretime başlıyor, ürettiklerini ABD ve AB pazarına satıyorlardı. Oradan elde ettikleri kazançları da ABD hazine tahvillerine yatırıyorlardı. 31

32 32 Küresel Ekonomik Kriz Yani Çinli emek ile ABD cari açıkları finanse ediliyordu. Tabi bu sonsuza kadar süremezdi. Üstelik 2008 de petrol, gıda ve metal fiyatları da hızla artmaya başladı. Bu da krizi tetiklemiştir. Buradaki temel hata kuralların yetersizliği ve denetim eksikliğidir. Krizin etkileriyle ülkelere giden sıcak paralar geri çekilmeye başladı. Gelişmiş ülkelerde büyüme hızının düşmesi, talebin de gerilemesine, bu da gelişmekte olan ülkelere yapılan ithalatın azalmasına yol açtı. Bir de petrol fiyatlarında deflasyonist etki meydana geldi.

33 33 İletişim Bilgilerim: Doç.Dr.Tufan BAL Süleyman Demirel Üniversitesi Tarım Ekonomisi Bölümü ISPARTA