ORMAN VE SU ĠġLERĠ BAKANLIĞI DOĞA KORUMA VE MĠLLĠ PARKLAR 13.BÖLGE MÜDÜRLÜĞÜ AĞRI ġube MÜDÜRLÜĞÜ

Transkript

1 ORMAN VE SU ĠġLERĠ BAKANLIĞI DOĞA KORUMA VE MĠLLĠ PARKLAR 13.BÖLGE MÜDÜRLÜĞÜ AĞRI ġube MÜDÜRLÜĞÜ AĞRI DOĞA TURĠZM MASTER PLANI PROJE YÖNETĠCĠSĠ MEHMET SIDDIK KILINÇER PROJE KOORDĠNATÖRÜ Ahmet Celal KABA PROJE EKĠBĠ Ahmet Celal KABA Erman ÇOKLUK 0

2 ÖNSÖZ Serhat Ġlimiz Ağrı, ülkemizin ve dünyanın en keyifli tırmanıģ merkezidir m. Yüksekliğiyle Ağrı Dağı hem amatör hem de profesyonel dağcılar için cazibe ve tutku merkezi olmaya devam etmektedir. Öyle ki Ağrı Dağı na kıģ mevsiminde kuzey rotasından solo tırmanıģ dağcılar için büyüsünü devam ettirmektedir. Yüksekliği olduğu kadar derinliği ile özdeģen bu yüce dağımız aynı zamanda bir inanç merkezidir. Tüm kutsal kitaplarda, efsanelerde ve söylencelerde var olan Nuh Tufanı Mezopotamya nın çatısı da olan Ağrı Dağı nda oluģuna dair inanç tüm canlılığı ile devam etmektedir. Ağrı Dağı nın coğrafi olarak da Cudi sıra dağlarının son halkası olması, dağın eteğinde halk arasında Cudi olarak bir yükseltinin varlığı tezlerimizi güçlendirmektedir. ĠĢte bu Ağrı Doğa Turizm Master Planı güzel Ġlimiz Ağrı nın doğa turizm açısından kültürel değerlerini tanıtmaktadır. Ġlimizi cazibe merkezi haline getiren kültürel ve doğal değerlerin ilimizden öte ülkemizi dünyaya tanıtan değerler olması ile de önemlidir. Bu Ağrı Doğa Turizm Master Planı ilimizin tanıtımına katkı sunacağına olan inancımızla siz doğaseverleri doğa turizm faaliyetlerinde Ġlimizde görmeye davet ediyor, saygılarımı sunuyorum. 1 Dr. Mehmet TEKĠNARSLAN Ağrı Valisi

3 SUNUġ YaĢanan yüzyılda teknolojide gelinen son nokta ile birlikte kaydedilen ilerlemeler ile her alanda olduğu gibi turizm alanında da önemli ilerlemeler kaydedilmektedir. Turizm cenneti olan Türkiye de hemen hemen her turizm çeģidi gerçekleģtirilmektedir. YaĢanan sanayii çağı ile birlikte kentleģmenin hızla artması insanları ağırlıklı olarak doğa turizmine (doğaya dayalı) yöneltmektedir. Bu yönelme neticesinde Türkiye nin her yerinde olduğu gibi Iğdır da da doğa turizmine dayalı çalıģma planları yapılmaktadır. Bu nedenle Ağrı Ġli Doğa Turizmi Master Planı çalıģması yapılmıģtır. Bu çalıģma doğrultusunda Ağrı Orman ve Su ĠĢleri ġube Müdürlüğünce ġube Müdürü Ahmet Celal KABA tarafından konu ile ilgili bir uzman ekip oluģturulmuģ ve Doğa Turizmi Master Planı hazırlanmıģtır. Söz konusu plan, ġube Müdürü Ahmet Celal KABA koordinatörlüğünde, Ġl ġube Müdürü Ahmet Celal KABA, Orman Mühendisi Erman ÇOKLUK tan oluģan proje ekibi tarafından yapılmıģtır. Bu planla; doğal güzellikleri, tarihi ve turistik yapısı ile mevcut doğa turizmi potansiyelini, bugünün ve geleceğin ihtiyaçlarını göz önüne alarak doğal kaynak değerlerini, sürdürülebilirlik, katılımcılık ve çevreye duyarlılık temel ilkeleriyle planlanarak, Ağrı Ġl Turizm Müdürlüğünün Kültür Envanterinden yararlanılarak doğa turizminin geliģtirilmesi amaçlanmıģtır. Ağrı Ġli Doğa Turizmi Eylem Planı kapsamında yapılacak uygulamalarla ilimizin doğal ve tarihi güzelliklerinin önemi ve korunmasında gerekliliğinin sürdürülebilir bir Ģekilde uygulanmıģ olacak olup uygulanmasında emeği geçen herkese teģekkürlerimi sunarım. Ahmet Celal KABA Ağrı ġube Müdür V. 2

4 Ġçindekiler ÖNSÖZ...1 SUNUŞ... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. 1. GĠRĠġ... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. 1.1DOĞAL ALANLAR, YÖRE ĠNSANININ GELENEKSEL HAYATI, KIRSAL KALKINMA, SÜRDÜRÜLEBĠLĠR TURĠZM ALTERNATĠFĠ ve IĞDIR VĠLAYETĠNDE SÜRDÜRÜLEBĠLĠR DOĞA TURĠZMĠ... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. 1.2 DOĞAL ALANLAR VE SÜRDÜRÜLEBĠLĠR KALKINMA... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. 1.3 SÜRDÜRÜLEBĠLĠR DOĞA TURĠZMĠ SÜRDÜRÜLEBĠLĠR DOĞA TURĠZMĠ GELĠġME STRATEJĠSĠ SÜRDÜRÜLEBĠLĠR DOĞA TURĠZMĠ GELĠġĠMĠNE ĠLĠġKĠN ÇALIġMALAR KAYNAK ANALĠZĠ Kaynak analizinde ele alınacak unsurlar;... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. 2.2 TURĠZM POTANSĠYELĠ... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. 2.3 TAġIMA KAPASĠTESĠ TAġIMA KAPASĠTESĠ ELEMANLARI ĠLGĠ GRUBU ANALĠZĠ VE YEREL ORGANĠZASYONUN OLUġTURULMASIHata! Yer işareti tanımlanmamış. 3.1 ĠLGĠ GRUPLARI/PAYDAġLAR... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. 3.2 ĠLGĠ GRUBU KATEGORĠLERĠ... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. 3.3 ĠLGĠ GRUBU ANALĠZĠ... Hata! Yer işareti tanımlanmamış TOPLUM TEMELLĠ YAKLAġIM Hata! Yer işareti tanımlanmamış YEREL ORGANĠZASYONUN OLUġTURULMASI Hata! Yer işareti tanımlanmamış. 3.6 TARĠHÇE... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. 3.7 AĞRI ĠLĠNĠN GENEL ÖZELLĠKLERĠ... Hata! Yer işareti tanımlanmamış Coğrafi Bilgiler... Hata! Yer işareti tanımlanmamış İlçeler... Hata! Yer işareti tanımlanmamış İklim Özellikleri Önemli Ovalar Yaylalar ve Platolar Akarsular Göller Dağlar

5 Yerleşim Alanları ve Nüfus... Hata! Yer işareti tanımlanmamış Ekonomik Faaliyetler... Hata! Yer işareti tanımlanmamış Madencilik Turistik Değerler... Hata! Yer işareti tanımlanmamış Konaklama Ulaşım ĠLGĠ GRUBU ve PAYDAġ ANALĠZĠ AĞRI DOĞA TURĠZMĠ ARZI AĞRI İLİ nın DOĞA TURİZMİ DEĞERLERİ (DOĞA TURİZMİ ARZI) AĞRI ĠLĠNĠN DOĞA TURĠZM (ARZ) DEĞERLERĠ VE BĠLĠNĠRLĠK DEĞERLENDĠRMESĠ..H ata! Yer işareti tanımlanmamış SEÇKĠN VE YÜKSEK DEĞER TAġIYAN () YILDIZ ALANLARIN DEĞERLENDĠRĠLMESĠ VE POTANSĠYELĠNĠ GELĠġTĠRME ĠMKANLARININ ORTAYA KONULMASINA ĠLĠġKĠN ANALĠZLER... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. 5. IĞDIR ĠLĠ VE ĠLÇELERĠNĠN KIYAS YÖNTEMĠ ĠLE KISA DEĞERLENDĠRMESĠ... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. 6. IĞDIR ĠLĠ SÜRDÜRÜLEBĠLĠR DOĞA TURĠZMĠ STRATEJĠLERĠ... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. 6.1.GeliĢme Stratejileri... Hata! Yer işareti tanımlanmamış Pazarlama Stratejisi... Hata! Yer işareti tanımlanmamış Ziyaretçi Yönetimi Stratejisi... Hata! Yer işareti tanımlanmamış Ġzleme ve Değerlendirme Stratejisi (Turizmin etkilerinin ve sürdürülebilirliğin izlenmesi) Hata! Yer işareti tanımlanmamış. 7. Değerlendirme ve Öneriler

6 1. GĠRĠġ 1.1 DOĞAL ALANLAR, YÖRE ĠNSANININ GELENEKSEL HAYATI, KIRSAL KALKINMA, SÜRDÜRÜLEBĠLĠR TURĠZM ALTERNATĠFĠ ve AĞRI VĠLAYETĠNDE SÜRDÜRÜLEBĠLĠR DOĞA TURĠZMĠ Tabiatı korumanın geleceği kırsal alanların geleceğine, kırsal hayatın korunmasına ve sağlıklı yürüyen bir kırsal ekonomiye bağlıdır. Kırsal alanlardaki düģük ve dağınık nüfus ile beraber yetersiz gelir söz konusu olduğunda bu alanların turizm köyleri vb. faaliyetler için kullanılması söz konusu olacaktır. Bu tür giriģimlerin önemli bir kısmı korunan alanlarda veya dıģında yapılmaktadır. Bazı etkinliklerin koruna alanlara ve tabiata çok zarar verdiği de görülmektedir. Bu sebeple tabiatı korumakla görevli olan bizlerin çevremiz ile iyi bir proaktif iliģkiler içinde olmamız lüzumludur. Proaktif kiģi; iliģkilerde ve faaliyetlerde inisiyatifi eline alan kiģi demek olup tabiattaki faaliyetlerin kontrolü için Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü taģra kuruluģlarının kırsal sahalarda doğa turizminin geliģtirilmesinde öncü olması doğru bir harekettir. Son yıllarda sivil toplum kuruluģları ve diğer kuruluģlar korunan alanlar, doğal alanlar, kırsal kalkınma, kalkınma için iģbirliği gibi konuları tamamıyla farklı bir bakıģ açısı ile algılamaya baģlamıģlardır. Tabiat ve geleneksel kültürler üzerinde turizmin yarattığı olumsuz tesirler ve bunların neticesinde duyulan korkular kitle turizmine karģı alternatif çevre duyarlı turizmi ve tabiatı korumayı öne çıkarmıģtır. Sürdürülebilir doğa turizmi ve ekoturizm tabiatın korunması için bir umut olarak ortaya çıkmıģtır. Algılamadaki bu değiģiklik, doğal alanlar, korunan alanlar ve çevresinin bölgesel planlamasında turizme iliģkin proje ve çalıģmaların giderek artmasına yol açmıģtır. Bu sayede turizm, zaman içinde kırsal alanların kalkınmasında, yoksulluğun azaltılması ve yöresel kültürel zenginliğinin korunmasında anahtar bir kelime haline gelmiģtir. Sürdürülebilir doğa turizmi, kırsal ekonominin çeģitlendirilmesi, kırsal nüfus için yeni bir bakıģ açısı yaratılması, yoksulluğun ve kırsal göçün azaltılmasında en önemli seçeneklerden biri olarak görülmektedir. Ancak, turizmin yalnızca yerel ekonomi ile doğru Ģekilde 5

7 bütünleģtirildiği takdirde beklentileri karģılayabileceği ve yöre halkı ile diğer ilgi gruplarına fayda sağlayacağı unutulmamalıdır. 1.2 DOĞAL ALANLAR VE SÜRDÜRÜLEBĠLĠR KALKINMA 1980 li yıllardan itibaren BirleĢmiĢ Milletler Çevre Programının (UNEP) çevre konularına iliģkin çalıģmaları giderek artan bir etki yaratmıģtır. Dünya Çevre Kalkınma Komisyonu nun 1987 yılında tamamladığı çalıģmalar sonunda ortak geleceğimiz adlı bir rapor hazırlanmıģtır. GeliĢmiĢ ve geliģmekte olan ülkelerde, çevre ve kalkınma konularına çok farklı yaklaģılması gerektiği bu raporda vurgulanmıģ olup, kalkınmanın ve insanlığın sahip olduğu kaynakların sürdürülebilir olduğuna değinilmiģtir. Raporda ortaya konan sürdürülebilir kalkınma kavramı, insanların elinde bulundurduğu ve onlara muhtaç olduğu ekolojik, kültürel ve sosyo-ekonomik kaynakların nadir ve eģsiz olduğu görüģüne dayanmaktadır. Bir sahanın sahip olduğu kaynaklar, çok farklı maksatlar için kullanılabilmektedir. Örneğin, bir orman kereste imalatı için kullanılabilir, üzerindeki ağaçlar kesilerek tarım toprağı olarak kullanılabilir, korunan alan olarak kullanılabilir. Alanın ve alanda yaģayan yöre halkının özelliklerine bağlı olarak bu seçeneklerden bazıları uygulanabilirken, bazıları ise kesinlikle uygulanamaz. Yalnızca korumacı bir yaklaģım içine girildiğinde doğru görülen seçenek ormanın el değmemiģ eski haline bırakılması olsa da yöre halkı ve diğer iģ gruplarının bu kaynakların sürdürülebilir kullanımı yaģam kalitelerini yükseltmek için ormandan hak iddia etmeleri mevzubahistir. Bu sebeple yüzde yüz sürdürülebilir kalkınmaya her zaman ulaģılamasa da bu hedef üzerine yoğunlaģılmalıdır. Doğal ve korunan kırsal alanlarda, geçmiģten günümüze yerel topluluklar ile arazinin beraberliği çok önemli olmaktadır. Korunan alan ağı büyüdükçe korunan alan kavramının anlamı da değiģmeye ve geliģme göstermeye baģlamıģtır. Bu geliģme içinde yöre insanlarının varlığı ve faydalanmalarının sürdürülebilirliği de öne çıkmaktadır. Bir doğal alan ve korunan alanın ve içinde yer aldığı bölgenin sürdürülebilir kullanımı, turizm, ekolojik tarım, hayvancılık, yeni bölgesel ürünler, sürdürülebilir ormancılık, hatta enerji üretimindeki yatırımlarla birlikte düģünüldüğünde daha baģarılı olacaktır. 6

8 Doğal alanlarda faaliyetlerin açıklanmasında Kırsal alan, Kırsal kalkınma ve Sürdürülebilir Kalkınma gibi kavramlar değerlendirilmelidir, bu kavramlar Ģu Ģekilde açıklanabilir; Kırsal alan; ġehir diye tabir edilen yerleģme sahalarının dıģında kalan tarımla ilgili etkinliklerin yapıldığı alanları da içeren köy, mezra, kom vb. adlarla anılan insan yerleģimlerinin var olduğu alanları kırsal alan olarak tanımlayabiliriz. Kırsal kalkınma kavramı: Kırsal kalkınma, küçük toplulukların içinde bulundukları ekonomik, toplumsal ve kültürel koģulları iyileģtirmek amacıyla giriģtikleri çabaların devletin bu konudaki çabalarıyla birleģtirilmesi, bu toplulukların tüm ülke insanlarının tümüyle kaynaģtırılması ve ulusal kalkınma çabalarına tam biçimde katkıda bulunmalarının sağlanma süreci Ģeklinde tanımlanmıģtır. Kırsal alan kalkınması; Hem bir eğitim hem de örgütlenme iģi olup kırsal alan, toplumun gereksinimlerinin göz önünde tutulması, kırsal alan kalkınma politikası ile ilgili planların alınması sırasında topluma zorla kabul ettirilmemesi gereken bir konudur. Toplum istediklerini elde etmedikçe kırsal alan çalıģmalarına katılmayacaktır. Tarımsal çalıģmalar, beslenme, eğitim, mesleki önderlik ve öğretim, kooperatifler, el sanatları, küçük sanayiler, sosyal güvenlik çalıģmaları, planlama ve sağlık politikaları nitelikleri kırsal alan ve ülke planları ile bir bütünlük sağlamalıdır. Sürdürülebilir kalkınma: ekolojik, ekonomik ve sosyo-kültürel kaynakların sürdürülebilir kullanımına dayanmaktadır. Burada ekolojik, ekonomik ve sosyo-kültürel sürdürülebilirlik Ģartlarının tamamının sağlanması önemli olmaktadır. Kırsal alanlar turizm ve boģ zamanların değerlendirilmesinde önemli bir yer tutmaktadır. Kırsal alan, turistlere sakin ve huzurlu bir seçenek sunmaktadır yılında Fransız vatandaģları tatillerinin %52 sini ya bir ailenin yanında ya da bir arkadaģının evinde, %26 sı evlerinde geçirdiklerini ve %9 luk bir kısmı ise kırsal alanda ikinci bir eve sahip olduklarını ifade etmiģlerdir. Kırsal alanlar ayrıca doğa için önemli role sahiptirler. Tabii kaynakların korunması, biyolojik çeģitliliğin sürdürülmesi, doğal felaketlere karģı koruma, iyi hayat Ģartlarının korunması ve doğal manzaranın korunması doğal çevre ile ilgili hususlardır. 7

9 1.3 SÜRDÜRÜLEBĠLĠR DOĞA TURĠZMĠ Sürdürülebilir kalkınma, ekolojik, ekonomik ve sosyo-kültürel kaynakların sürdürülebilir kullanımına dayanmaktadır. Sürdürülebilir turizmin geliģimi de sürdürülebilir kalkınma ile bağlantılı bir yaklaģımdır. Sürdürülebilir turizmin geliģiminde turistlerin ve ziyaret edilen yerlerin bugünkü ihtiyaçlarının, gelecekteki fırsatları koruyup geniģleterek karģılanması amaçlanmaktadır. Bu yaklaģım, ekonomik, sosyal ve estetik ihtiyaçların, kültürel bütünlüğün, gerekli ekolojik süreçlerin, sosyal ve estetik ihtiyaçların, kültürel bütünlüğün, gerekli ekolojik süreçlerin, biyolojik çeģitliliğin ve kırsal hayatı destekleyen süreçlerin devamını içermektedir. BirleĢmiĢ Milletler Dünya Turizm Örgütü nün tanımına göre sürdürülebilir bir turizm geliģimi; Çevresel kaynakların en iyi Ģekilde kullanılmasını sağlamalı, Ziyaret edilen toplulukların sosyo-kültürel yapısına, gelenekselliğine saygı göstermeli, Bütün ilgi gruplarına adil bir Ģekilde dağıtılan sosyo-ekonomik faydalar ile tutarlı ve uzun vadeli ekonomik faaliyetler ortaya koymalıdır. Buna göre sürdürülebilir kırsal/doğa turizminin geliģme ölçütleri; a. Biyolojik çeģitliliğin korunması, b. Ekonomik tutarlılık, c. Kültürel zenginlik, d. Yöre halkının refahı, e. Ġstihdam kalitesi, f. Sosyal eģitlik, g. Ziyaretçi memnuniyeti, h. Yetkinin yerele doğru dağıtılması, i. Toplumun genelinin refah ve mutluluğu, j. Fiziki bütünlük, k. Kaynakların etkin kullanımı, l. Çevre temizliğidir. 8

10 Korunan alanlar açısından; tabiatın seçkin parçaları olan korunan alanlar ile turizm arasındaki bağ, korunan alanların tarihçesi kadar eskidir. Korunan alanlar turizme, turizm korunan alanlara ihtiyaç duymaktadır. Turizm korunan alanların kurulması ve yönetiminde göz önüne alınması gereken önemli bir bileģendir. Aynı Ģekilde koruma altında olmayan flora ve faunanın tutunduğu tabiat alanlarına ve insanın yaģadığı sahalardaki yöresel kültüre de turizm bağımlıdır. Bu bağımlılık doğa ve kültürün bozulmaması için tedbirler gerektirir. Bu tedbirlerin neler olacağının sürdürülebilir kırsal kalkınma ilkeleri çerçevesinde tespiti de lüzumludur. Turizmin önemli bir ekonomik faaliyet olması ve tüm göstergelerin bu faaliyetin büyüme eğiliminde olacağı yönünde olması önemli bir husustur. Turizmdeki büyümeyle beraber sürdürülebilir turizm, ekoturizm gibi doğayla ilgili turizme olan talep artmıģ ve turizm ürünleri ile destinasyonlar çeģitlenmiģtir. Turistlerin talepleri de değiģmiģ ve çeģitlenmiģtir. Turistlerin talepleri konaklamada konforun sağlanması yanında, yöreye özgü kültürel değerler hakkında bilgi edinme, yöre halkıyla iletiģim, bölgenin flora ve faunası, özel ekosistemler, doğal hayat ve bunların korunması da dahil olmak üzere daha sorumlu bir seyahat deneyimi kazanmak da söz konusudur. Beklenen büyüme ve yeni eğilimler turizmi o kadar stratejik bir konuma taģımıģtır ki, turizm eģiz özellikli doğal veya korunan alanların sürdürülebilirliğinin yanı sıra bu alanların çevresinde yaģayan yöre halkının kalkınma potansiyeline de müspet etki sağlayabilmektedir. Bu durumda turizm, doğal alanların korunması ve yöre halkı ile ziyaretçilerin çevre bilincinin arttırılmasında kullanılabilecek çok önemli bir araç olabilmektedir. Dolayısıyla turizm sayesinde koruma çalıģmaları için gerekli mali kaynakların kazanılmasının yanı sıra ziyaretçiler ile yöre halkına yönelik bilinçlendirme ve eğitim programlarının oluģturulması ve uygulanması gibi hedeflere de ulaģılabilmektedir. En önemli husus; turizm faaliyetlerinin uzun dönemde sürdürülebilir olması için geniģ kapsamlı, dikkatli, katılımcı ve paylaģımcı olarak planlaması, sürecin etkin yönetimi ve izlenmesi de gereklidir. Aksi takdirde, bu faaliyetlerin geri dönüģü mümkün olmayan olumsuz etkileri ortaya çıkacak ve turizm bu alanları tahrip eden bir faktör haline gelecektir. ĠĢte bu nedenle bu çalıģmaya SÜRDÜRÜLEBĠLĠR DOĞA TURĠZMĠ GELĠġME (MASTER) PLANI çalıģmasına lüzum duyulmuģtur. 9

11 1.4 SÜRDÜRÜLEBĠLĠR DOĞA TURĠZMĠ GELĠġME STRATEJĠSĠ Yukarıda da bahsedildiği üzere, insan kullanımı bakımından hassas olan sahalarda turizm söz konusu olduğunda turizmin iyi planlanması ve yönetilmesi önemli olmaktadır. AlıĢılmıĢ turizm stratejileri ile Sürdürülebilir Doğa Turizmi GeliĢme Stratejisi arasındaki fark Ģudur; alıģılmıģ yöntemler yukarıdan aģağıya bakıģ açısı ile uygulanmaktadır. Yani kararlar merkezden alınmakta ve uygulanması için yerele taģınmaktadır. Yöre halkı katılımcı olamamaktadır. Sürdürülebilir turizm ise aģağıdan yukarıya bir yaklaģım için gayret göstermektedir. Bu yaklaģımda yöre halkının beklentileri ele alınır, yönetime katılmasını sağlayıcı yapı kurulur, yörenin kalkınma potansiyelini bünyesinde barındıran tabii değerlerin korunması için kararlar ortak alınır ve karar almanın yanında uygulama ve izleme aģamalarında da yöre halkının becerilerini, bilgisini, en uygun Ģekilde kullanmak esastır. Bu yaklaģım yöre halkının, yerel otorite ve organizasyonların yetkilendirilmesine dayanır. -Sürdürülebilir turizm geliģim aģamasında doğa ve çevresinin ortak çıkarları söz konusudur. Konaklama ve diğer turizm altyapıları mümkün olduğunca doğal alan dıģında olmalıdır. Bu durum doğaya ve kültüre zararı en aza indirdiği gibi ev pansiyonculuğu gibi faaliyetlerin yapılabileceği gibi yöreye faydayı arttırabilir. -Yöre halkı ve diğer bölgesel ilgi grupları turizm geliģiminde önemli ortaklardır, söz konusu gruplar turiste konaklama imkânı sunacaklar, sunacakları ürünün kalitesinin korunmasında da sorumluluk alacaklardır. -Günübirlik ziyaretçiler yerine uzun süreli konaklamaya lüzum duyan turistle hedefleniyorsa, doğal ve kültürel mirasa dayalı çekim noktaları, el sanatları gibi faaliyetler ortaya konmalıdır. -Doğal alanlar genellikle çok hassastır, bu sebeple ekolojik değerler, belirli bir saha ile sınırlı olmayacaktır. Geleneksel hayat, yerel kültür, kırsal sosyal ekonomik yapılar da aynı zamanda turizmin temel kaynağı olmaktadır. - Sürdürülebilir Doğa Turizmi GeliĢme (Master) Planı nın ilimizde/bölgemizde ve ülkemizde doğa turizmine konu olacak sahaların tüm ilgi grupları için anlamlı ve cazip bir bakıģ açısına dayandırılmasına esas olmalıdır. 10

12 - Sürdürülebilir Doğa Turizmi GeliĢme (Master) Planı nda turizm doğayı koruma, kırsal kalkınma için bir araç olarak ele alındığından, doğa turizmi yönetim planı olarak ele alınmalıdır. Hâlihazırda olan turizm etkinlikleri de tartıģılmalı, değerlendirilmelidir. Ġlde sürdürülemez olan turizm veya gelir getirici faaliyetler de tanımlanmalıdır. Ayrıca iyi bir yönetim için tehditler ve fırsatlar da ele alınarak bunlardan hareketle ortaya çıkacak fikirler ortaya konmalıdır. -Doğaya dayalı turizm yönetiminin entegre bir anlayıģla (alan ve çevresinin sahip olduğu doğal, tarihi ve sosyo-ekonomik kaynakların bütüncül ele alınması) değerlendirilmesi de önemlidir. -Turizm geliģimi genel olarak piyasa talebine göre yönlendirilir. Bir alanın turizm potansiyelinin değerlendirilmesi, rekabetçi ve özgün bir destinasyon oluģturması için gerçekçi beklentiler ortaya konulmalıdır. Yüksek ekolojik değerlere sahip olan sahalar yüksek turizm değeri içermeyebilir. Turizm, ancak doğru pazar ürünlerini hedeflediği zaman baģarılı olabilir. Özellikle hassas tabiat alanlarında taģıma kapasitesi düģük iken, bu alanlardan beklenen faydalar yüksek olmaktadır. TaĢıma kapasitesinin düģüklüğü sınırlı sayıda turist demektir. Bu sebeple taģıma kapasitesinin değerlendirilmesi de önemli olmaktadır. -Entegre doğal alan yönetimi, Sürdürülebilir Doğa Turizmi GeliĢme (Master) Planı ile doğa ve turizm yönetimi için tüm ilgi gruplarının desteğini almayı hedefler. Tüm ilgi gruplarının etkin desteği önem taģır. Turizm geliģiminin karmaģık yapısı göz önüne alınırsa, ilgi gruplarının etkin iģbirliği oldukça önemlidir, planın herkes tarafından sahiplenilmesi ayrıcalık olacaktır. -Sürdürülebilir kırsal kalkınma için kapsamlı bir vizyon belirlenmesine de ihtiyaç vardır. -Pazarlama stratejisi de Sürdürülebilir Doğa Turizmi GeliĢme (Master) Planı nın bir parçası olup, kalkınma ve rekabete açık ürün-pazar kombinasyonu için yaratıcı yaklaģımlar içermelidir. Pazarlar, hedef gruplar, turist sayısı, ürünler, hizmetler, yaratıcı yaklaģımlar bu stratejide yer almalıdır. 11

13 -Turizm destinasyonu yönetimi; yaygın bir stratejik yaklaģım olup, destinasyonu rekabete açık hale getirir, bir turizm pazarını iyi bir Ģekilde yönetmek, pazarlamak, bir destinasyonu rekabetçi yapabilmek için gereken tüm unsurları içeren bir rekabetçi yaklaģımdır. -Ġyi tanımlanmıģ amaçlarla ve göstergelerle mantıksal bir çerçeve kurmak, ayrıntılı bütçe, mali portre ve ilgi gruplarının tümüne açık görev ve sorumluluklar veren bir iģ planı hazırlamak gereklidir. -Ziyaretçinin izlenmesi ve ziyaretçi yönetim planı: Mademki doğa gibi hassas bir sistemde çalıģılıyor bu durumda turist ziyaretinin ilkelerini belirleyen bir ziyaretçi yönetim planı lüzumludur. Aynı zamanda da hem geri bildirim temin etme, hem de taģıma kapasitesinin kontrolü için izleme programı da olmalıdır. Geribildirimler kalitenin arttırılması, sunumların taleplere uygun hale getirilmesi (iyileģtirilmesi) ve hizmetteki aksamaların doğadaki değiģimlerin takibi için çok gereklidir. ġu unutulmamalıdır ki; turizm, doğanın korunması için ortaya konan ana hedeflere ulaģmak garanti edildiği takdirde teģvik edilmelidir. 2. SÜRDÜRÜLEBĠLĠR DOĞA TURĠZMĠ GELĠġĠMĠNE ĠLĠġKĠN ÇALIġMALAR 2.1 KAYNAK ANALĠZĠ GeliĢme planı ve stratejisi için öncelikle kaynak analizi yapılması zorunludur. Bir alanın sahip olduğu kaynaklar, o alanın kalkınması için bir sermaye veya potansiyel oluģturmaktadır. Bu kaynakların analizi de önemli veri ve bilgi oluģturulmasını temin etmektedir. Ekolojik ve kültürel kaynakların yanında sosyo-ekonomik özellikler de turizm geliģimi için önemli bir temel oluģturmaktadır. Örneğin kırsal turizmin tarımsal faaliyetleri desteklemediği durumlarda kırsal turizmin gerçekleģtirildiği bölge hem kendi sermayesini hem de kırsal olma özelliğini kaybedecektir. Gerek turizm potansiyeli gerekse taģıma kapasitesi turizm kaynaklarının mevcut durumuna bağlı olduğundan kaynak envanterinin mutlaka yapılması gerekir Kaynak Analizinde Ele Alınacak Unsurlar 12

14 a. Doğal Kaynaklar: turizmin geliģimi için önemli olan yöreye özgü doğal kaynaklardır. Bu kaynakların halihazırdaki ekonomik kullanımları, korunma durumları, statüleri, iklim gibi turizm geliģimi için potansiyel kaynakların envanterini içermektedir. Seçkin Doğal Kaynaklar: Turizm yalnızca korunan doğa parçaları ile ilgili değildir. EĢsiz manzaralar, dağlar ve nehirler gibi ve korunmayan türler de turizm için ilgi çekici olmaktadırlar. Örneğin; ormandaki ağaçların üzerinde gezinen sincapları konakladığımız evin penceresinden gözlemlemek son derece çekicidir. Bir orman öncelikli olarak odunculuk amacıyla kullanılsa da dağ bisikleti gibi bir aktivite için ortamı çekici hale getirebilmektedir. Seçkin Doğal Kaynakların Halihazırdaki Ekonomik Kullanımlarının Tanımlanması Doğal kaynakların çok çeģitli kullanımları söz konusudur, ormanların odunculuk amaçlı kullanımı, nehirler ve göllerin sportif balıkçılık, su sporları ve enerji üretmek için kullanımları gibi. Bu kullanımlardan bazıları gelenekseldir ve düģük etkilere sahiptir. Bazıları ise sürdürülebilir değildir. Bu sebeple bunlar turizm geliģimi için de uygun değildir. Kaynağın Korunma Durumu ve Statüsü: Bazı doğal kaynaklar mevcut kanunlarla korunur. Bunların turizmde kullanımı da bu kanunlara uygun olmalıdır. Ġklim; mevsimlerin dağılımı, ortalama sıcaklık, nem ve günlük ortalama optimal güneģ ıģığı saatlerine bağlı olarak iklim analizi yapılmaktadır. Burada önemli olan iklimin farklı mevsimlerde turizm için elveriģli olup olmadığıdır. Turizm GeliĢimi Ġçin Potansiyel Doğal Kaynaklar: Potansiyel kaynakların tespiti turizm planlaması için önemli ve özellikle yönlendirici olmaktadır. Tüm bu kaynakların envanter çalıģmalarının haritaya aktarılması, turizm ürünleri ve hizmetlerinin geliģmesi ve altyapı ile tesislerin fiziksel planlaması için önemli olmaktadır. b. Kültürel Kaynaklar: Kültürel kaynakların envanteri doğal kaynaklara iliģkin çalıģmalara benzerlik göstermektedir. Özellikle doğal ve kültürel kaynaklardan oluģan kombinasyonlar, turistler tarafından yüksek ilgi ile karģılanmaktadır. Kültürel mirasın korunmasının önemi konusunda farkındalık meydana getirilebilirse, sürdürülebilir turizm geliģimine ve doğa korumaya verilen destek artacaktır. 13

15 c. Sosyo-Ekonomik Kaynaklar: Altyapı, insan kaynakları ve farklı ekonomik sektörlerin bileģimini içermektedir. Bu konuda yapılacak envanter çalıģması, birbiri ile bağlantılı birçok farklı unsurlar içermesi ve bu unsurların turizm geliģimi için ilk bakıģta kavranamaması mümkündür. Bölgenin kalkınma potansiyelinde, sosyal ve ekonomik rekabet edebilirlik unsurları büyük öneme sahiptir. Yerel nüfusun turizme yaklaģımı, turizm sektöründe çalıģma isteği gibi bazı unsurların turizm ile doğrudan iliģkisi bulunmaktadır. Altyapı: Bir bölgenin turizmde rekabet edebilirliği ve kalkınma seviyesinin tespiti için alatyapı kalitesi önemli bir göstergedir. Altyapının kalitesi, yerel nüfusun hayat kalitesini ortaya koymanın yanı sıra turizim geliģimi için de zorunlu bir Ģarttır. Alan, güvenli içme suyu, donanımlı sağlık tesisleri gibi temel unsurları içermiyorsa turizm geliģimi asla baģarılı olamayacaktır. Altyapının farklı unsurları için Ģartlar, kalite ve gelecekteki durum değerlendirilmelidir. Kaynak halihazırda turizm için mi kullanılmaktadır? Sorusu hem kaynağın turizm geliģimi için önemi konusunda hem de kaynak kalitesi hakkında göstergeleri ortaya koyabilmektedir. - Su kaynaklarına yönelik etütler; kaliteli su kaynağının sağlanması, su kaynağının sürdürülebilir kullanımı ve su çıkarmanın çevresel etkisini de içerir. - ĠletiĢim ağına yönelik etütler; turistlerin refahı ve turizm geliģimi için önemli olan cep telefonlarının da olmak üzere telefon ve internet ağlarının kalitesine yönelik etüdleri içermektedir. - Sağlık hizmetlerinin; kalite, miktar ve coğrafi dağılımı son derece önemlidir. - Güç kaynaklarına yönelik etütler; elektrik Ģebekesi, ısınma ve yemek piģirme için enerji kaynaklarının varlığı önemlidir. Her ne kadar resmi standartlara göre planlansa ve tehlike içermese de turistler nükleer santrallerin yakınında konaklamamaktadır. - Su ve toprak kirliliği etkisi olan atık su sistemleri önemli olup, bölgeye gelen turistlerin sayısı ile meydana gelecek atık su miktarı da dikkate alınmalıdır. - Katı atıkların düzenli depolaması toplum için olduğu kadar çevre için de önemlidir. Katı atıkların görüntü kirliliğine de yol açması ayrı bir menfi etkisidir. - Yol ağlarının durumu; çoğu turistin tercihlerini yaparken en önemli etkendir. - Güvenlik; kamu güvenliğini ve asayiģi sağlamak turist güvenliği gibi unsurlar önemli olmaktadır. AĢırı kar yağıģı, kanyon veya dağ kurtarma timlerinin olup olmaması da çok önemlidir. 14

16 - Politik istikrarsızlık ve suçlar; turist için caydırıcı etki yapmaktadır. Ġnsan Kaynakları; Bir bölgenin insan sermayesini ifade eden bu unsur, turizm geliģiminde anahtar etmenlerden biridir. Ġnsan kaynakları hem hizmeti hem de manevi nitelikteki kültür ve kimliği oluģturmaktadır. Ġnsan kaynaklarına iliģkin etütler aģağıdaki unsurları içermelidir; - Yöre halkının nüfusu, - Göç vb. eğilimler, - Demografik yapı, - Aktif nüfus ve yapısı, eğitim seviyesi, potansiyel bilgi ve beceriler, açık fikirlilik, geleceğe odaklanma, çalıģma ahlakı, - Yöreye özgü geleneksel ekonomik faaliyetleri ve yöresel sanatları yapabilme, - Turizm geliģimine iliģkin tutum, misafir severlik duygusu, hizmete yönelim, - Sosyal tutarlılık, esneklik, mevcut sosyal iliģkilerin kalitesi ve aralarındaki iģbirliğini içeren sosyal yapı, - Yerel kurumlar, idareler, yönetiģim, bürokrasiden kaçınma vb. hususlarla finansal kaynaklar ve yönetimleri, - Alanın kültürü ve kimliği, alanda etkin görev alacak kiģilerin ortak değerleri, ilgileri, yaklaģımları, algılama Ģekilleri, özel ilgi ve becerileri, özgün gelenekler, o topluma ait olma ve o toplumda yaģamaktan onur duyma gibi durumları içerir, - Farklı ekonomik sektörler; söz konusu coğrafi bölgeye ve ile yoğunlaģma durumları, firma sayısı, ölçeği, ortalama karlılık, geleceğe yönelik bakıģ açısı, pazarları ve dıģ iliģkileri, sektörler arası iģbirliği son derece önemlidir, tüm sektörler turizm sektörü ile iliģkili olabilmektedir. Kaynak analizinin sonuçları; sürdürülebilir turizm yönetimi ve kalkınmada sermayeyi oluģturan kullanılabilir kaynaklara genel bir bakıģı sağlamakla beraber, bölgenin mevcut kalkınma durumunu ve sürdürülebilirliğini değerlendiremeye yönelik bir resim sunmaktadır. Analiz aynı zamanda; bölgenin sürdürülebilir kalkınmasına yönelik bir vizyon oluģturulmasını ve turizm geliģiminin diğer sektörlerle bütünleģtirilmesini sağlayacaktır. 15

17 2.2 TURĠZM POTANSĠYELĠ Yüksek değerlere sahip doğal ekolojik sahalar her zaman yüksek turizm potansiyeli içermezler; - Bazı doğa parçaları araģtırma yapan uzmanlara, iyi eğitimli ekoturistlere hitap etmektedir. Bu alanlar sayıca az olduğu için de sınırlı bir turizm potansiyeli içerirler, - Bazı doğal sahalar, eriģim, güvenlik gibi nedenlerle turistler için elveriģli olmayan yerlerde bulunurlar, - Ekolojik kaynakların kullanımlar karģısındaki duyarlılığı (taģıma kapasitesi), ziyaretçi giriģinde kısıtlamalara sebep olmaktadır, Bir sahanın daha fazla turist çekebilmesi için ihtimalleri ortaya koyan turizm potansiyeli önemli bir konudur. Turizm potansiyelinin tespiti için arz ve talebin ortaya konması gerekir. Bu potansiyel sınırlıysa baģarılı bir turizm giriģimini baģlatmak imkanı olmayacaktır. Turizm ekonomik bir faaliyet olduğundan ancak turizm pazarında sürdürülebilirliği için bir talebi karģılaması lüzumludur. Turizme iliģkin motivasyon ve istekler değiģkendir, kaynakların değeri aynı kalırken değiģen tüketici davranıģları turizm potansiyelini etkilemektedir. Dolayısıyla turizm potansiyeli tüketicinin bakıģ açısı (talebi) ile değerlendirilmelidir. Turizm potansiyeline iliģkin veri toplarken, istatistiki veriler, anketler gibi yöntemlerle veri elde edilebilir, ayrıca derinlemesine görüģmeler, katılımcı gözlemleme, olaylar üzerinde çalıģmalar ile veri elde etmek için kullanılan niteliksel araģtırma metotları kullanılmaktadır. Turizm potansiyeli için turizm talebi incelemesi aģağıdaki hususların tespiti ile yapılabilir; - Halen yapılan turizm, - Hâlihazırdaki turist miktarı, 16

18 - Her bir ziyaretçinin günde harcadığı miktar, - Ortalama kalma zamanları, - Turist profili, - Dürtü analizi; hangi temel etmenlerin turistler için rol oynadığı,(doğa, kültür, sağlık, güneģ, vb.) - Benzer bir il veya saha ile kıyaslama yapılması, milli veya milletlerarası bir il ile kıyaslama yapılması ve neden o ilin tercih edildiği, - Gelecekte rakip olacak iller hangileridir, nedeni, Turizm arzı incelemesinde ise aģağıdaki hususlar öne çıkmaktadır; - Ġlimizde bir uluslararası havaalanı var mıdır veya yakın bir ilden yararlanma imkânı makul müdür? - Alan ulaģım hangi araçlarla olur?(demiryolu, özel taģıt, genel taģımacılık, vd.), bunlara yaklaģım nasıl olmaktadır (kötü, yeterli, iyi gibi), - Alana ulaģma durumu (kolay-rahat, çaba ile zor ve tehlikeli) - Ġle gelmek için yabancı turistler ülkemizden vize alıyor mu? - Sahamızın istikrarlı bir yönetimi var mı? - Güvenlik ve ulaģım açısından ne gibi problemler yaģanabilir? - Alt yapı incelemesi; taģımacılık ağı, yerel yolun durumu (toprak, asfalt), anayolla bağlantısı, demiryolu ağı, yerel genel taģımacılığın yaygınlığı, program, ücretler, hat/duraklar, döngü patikaları, patikalar, yollar, iģaret levhaları, genel enformasyon levhaları, araç-otobüs park kapasitesi, bilgi alma, tercüme kolaylıkları, - Yiyecek içecek ve barınma; restoran sayısı, restoranların sınıflandırılması (iyi-sayısı, orta iyi-sayısı vb.) - Hangi standartta yiyecek sunuluyor? (yüksek, yeterli, kötü) - Ġl ve çevresinde ne tür barınma alanları var? (otel, hotel, yatak kapasitesi, rota üstü barınma kulübeleri, bungalov, parkları, kamp alanı, diğerleri), - Hangi standartlarda barınma sunuluyor? (yüksek, yeterli, kötü), - Ġlinizin seçkin özellikteki doğal alanlarının özellikleri (sundukları ile tek mi?, biraz farklı mı?, diğer seçkin özellikli yerlere benziyor mu?), - Alan turist gezi rotasına girecek Ģekilde turistlerin ilgisini çekebilecek diğer sahalara yakın mı? (diğer çekici sahalara yakın, orta derecede potansiyel, düģük veya yakında böyle bir potansiyel bulunmamakta), 17

19 - Ġlin alanlarında yaban hayatı; (bayrak tür, ilginç diğer türler, temsil edici yaban hayatı, farklı yaban hayatı izleme aktiviteleri, yürüyerek, botla, gözlem noktası ile vb.), - Yaban hayatı izleme de tatmin edicilik durumu (garanti etme, genellikle, Ģans veya mevsime bağlı), - Bölgedeki önemli yaban hayatının tanımı, - Yardımcı tesislerin durumu (rekreasyonel, spor, diğer; durumu: kötü-yeterli-iyi), Kaynakların turizm potansiyelinin değerlendirilmesi; - Doğal değerler: (sahiller, sahil kayalıkları, kumullar, dağlar, ormanlar, korunmuģ izole olmuģ alanlar, Ģelaleler, göller, nehirler, mağaralar, yaban hayatı, hayvan-kuģ, deniz canlıları, iklim, diğerleri), - Kültürel değerler; (tarihi binalar, tarihi yerler, anıtlar, arkeolojik yerler ve koleksiyonlar, folklor ve gelenekler, el iģleri, müzeler, sahne sanatları, sanayi mirası vb.) - Toplumun turizm potansiyeli; (insan kaynakları; aktif nüfusun büyüklüğü ve yapısı, eğitim düzeyi ve profesyonel bilgi, beceriler, eğitimler, orijinal-karakteristik ve geleneksel özellikleri, ekonomik faaliyetler-sanatlar profesyonel olmayanlar dâhil, resmi olmayan bilgi ve beceriler, turizm geliģimine yaklaģımlar, misafir severlik anlayıģı, hizmet eğilimleri, yerel kuruluģ ve idareler ile yönetiģim, alanın kültürü ve kimliği, - Ekonomik kaynakların turizm potansiyeli; (tarım, ormancılık, balıkçılık, sanayi ve diğer), - Altyapı; (su sistemleri, ulaģım ağları, sağlık imkanları, ulaģım terminalleri, enerji kaynakları, kanalizasyon sistemleri, katı atık ve yok etme sistemi, caddeler/yollar, güvenlik sistemleri vd.) - İş ve hizmet altyapısı; (fırınlar, kasaplar, bakkallar, süpermarketler, doğrudan satıģ yapan çiftlikler, kiralık araç, servis istasyonları, taksiler, otobüsler, kiralık bisiklet, kiralık spor malzemeleri ve bakımı, postaneler, bankacılık hizmetleri, doktorlar, diģçiler, eczaneler, kafe ve restoranlar, atm ler, bankalar, diğer iģ ve hizmetler.) Turizm Talebi; turizmin mevcut durumunun incelenmesi; Ziyaretçi; boģ zamanlarını geçirmek için bir yere gelen kiģi olarak tanımlanabilir, turist ise alanda bir veya daha fazla gece konaklamaktadır. Her turist bir ziyaretçidir, ancak her ziyaretçi turist değildir. Dolayısı ile turist ve ziyaretçi sayılarının ayrılması gerekmektedir. Ziyaretçi ve turist ayrımı farklı talepleri sebebi ile yapılmak durumunadır, ayrıca her ikisinin de farklı etkileri bulunmaktadır. Bir turistin ortalama harcaması alanda daha fazla zaman 18

20 geçirdiğinden, konaklamaya, ilave yiyecek ve içeceğe ödeme yaptığından genellikle daha yüksek olmaktadır. Turizme iliģkin mevcut durumun ortaya konabilmesi için; - Turist ve ziyaretçileri ayrı ayrı sayısı (yıllık, mevsimlik, aylık, haftalık, günlük), - Son on yılda turistlerin/ziyaretçilerin değiģimi, - Ortalama kalıģ süreleri, konaklama ve ulaģım Ģekilleri önemlidir. (Sürdürülebilir doğa turizm gelişme planımızda ana unsur turizm olduğundan; turizme iliģkin veri kullanılamaz olduğu hallerde ikinci en iyi seçenek olarak ziyaretçilere ait veriler üzerinden değerlendirme yapılması mecburiyeti doğmaktadır). - Turist baģına ortalama harcama, - Grup hacmi ve düzeni, - Turistlerin ağırlıklı yaģ grubu, - Yaptıkları faaliyetler, - Ziyaret edecekleri-ettikleri yere iliģkin seçimleri, - Memnuniyeti, deneyimleri ve para harcama Ģekilleri, - Ġkinci ziyaretlerin yüzdesi ve sayısı, - Kullanılabilir ilave veriler. Talep incelemesinde ilimizi rakip olarak gördüğümüz veya bizimle rekabet eden benzer il veya illerle karģılaģtırmak faydalı ve yerinde olacaktır. Turizm Arzı: Konum Faktörü; Bir ilin baģka turizm pazarları ile iliģkili olarak nasıl konumlandığını, bir turistin alana ulaģmak için harcadığı zamanı, parayı/enerjiyi belirtir. Bir saha ne kadar güzel olursa olsun, hedef grup tarafından kolayca ulaģılabilir değilse asla baģarılı bir turizm geliģimi sağlanamayacaktır. Yerel nüfusun değil turistin algılama durumu dikkate alınmalıdır. Örneğin bakir alanları ziyaret etmekten zevk alan ve ilkel patika yollarla ulaģılan yerleri ziyaret etmek isteyen turistler için düģünülen uzak mesafeler için alanın sınırlı sayıda turist potansiyeli olacaktır. - Uzun mesafeden gelen turistler için hava alanına uzaklık çok önemlidir, 19

21 - Tur operatörlerinin çoğu havayolu ulaģımını zorunlu görmektedirler, bu sebeple bağımsız turistler veya tur operatörleri hedeflenebilir, - Tren, otobüs veya özel araçlarla eriģim de konum faktörleri içinde önemlidir, - Alana ziyaret iklim Ģartları açısından da kısıtlı imkânlara neden olabilir, - Ġle özgü yapılan bürokratik iģlemlerin bıktırıcılığı da önemlidir, sık sık güvenlik birimleri tarafından kimlik sorulmak, aranmak gibi, - Turizm arzında; iģaretlemeler, doğru yönlendirmeler, bilgiye ulaģma kolaylığı da önem arz etmektedir. Haritalar, broģürler, internet imkânı, kılavuz ve rehberler önemli bir arz faktörüdür. - Yiyecek içecek sunumu ve konaklama arzı; Sunumun ürün ve hizmet kalitesi, hijyenik standartlar, özgünlük/otantik, yöresel olması, yer ve ürünlerin çeģitliliği, ortam ve konukseverlik önemlidir. - Restoranların sınıflaması önceden yapılırsa turist için kolaylık olacaktır. - Konaklama tüm türleri içerebilmelidir, ürün ve hizmetlerin kaliteli olması, özellikle hijyeniklik konaklamada çok önemlidir. Doğal Alanın Kendine Has Özellikleri; Doğal alanların değer yaratması, kırsal kalkınmada rol oynaması beklentisi de son yıllarda öne çıkan bir görüģtür. Doğal alanların alternatif kaynak kullanımına dönüģtürülmesi için yapılan baskılar sonucu tehdit altında olduğu yerlerde devamlılığını sürdürebilmeleri, diğer alternatif kaynak kullanımları karģısında koruma ve kullanma dengesinin uzun dönemli ekonomik değerinin gösterilebilmesine bağlıdır. Tabiat ve kültürel miras, yaban hayatının gözlemlenmesi, yöreye özgü özellikler ve korunması gereken öncelikli türler, doğa ile ilgili çalıģan ve doğanın kıymetini bilen ekoturistler için son derece önemlidir. 2.3 TAġIMA KAPASĠTESĠ - Belirli bir sürede ( yıl, ay, hafta, gün, saat ) bir bölgenin alabileceği ziyaretçi sayısı veya bölgenin kaynakları üzerinde istenmeyen veya planlanmamıģ etkilere sahip olmayan ve sürdürülebilir kalkınmayı tehdit etmeyecek düzeyde bir alanda aynı anda bulunabilecek ziyaretçi sayısı, - Bir bölgenin, hayati önemde olduğu düģünülen değerleri, ekolojik süreç ve koģulları tehlikeye atmadan ve sürdürülebilir kalkınma imkanlarını azaltmadan belirli bir süre boyunca destekleyebileceği insan faaliyetlerinin (ağaç kesimi, avlanma, tarım) ve diğer etmenlerin (örn: iklim değiģikliği, kirlenme. vb.) baskısı, 20

22 - Ziyaret edilen bir alan veya tesisin sahip olduğu kaynaklar üzerinde koruma amaçlarını tehlikeye atmadan, istenmeyen ve planlanmayan etkilere neden olmadan belirli bir süre (yıl, ay, gün, an) boyunca alabileceği ziyaretçi sayısı Ģeklinde tanımlanmaktadır. TaĢıma kapasitesi, Sürdürülebilir Doğa Turizmi Gelişme (Master) Planında önemli bir planlama aracıdır. Turizmin geliģimi ve korunmasında önemli bir kavramdır. TaĢıma kapasitesinin analizi ve izlenmesi, yönetim kararları yönünden girdi sağlayacaktır. TaĢıma kapasitesi sayesinde kullanımı sınırlamak, en elveriģli ziyaretçi sayısını tamamlayarak müspet etkileri azamiye çıkartmak, olumsuz etkileri en aza indirmek mümkün olabilecektir. Kısaca Doğa Turizmi Gelişme (Master) Planındaki sürdürülebilirlik taģıma kapasitesinin aģılmaması ile temin edilir. Ziyaretçi sayısı ve etkinin büyüklüğü arasında doğrudan iliģki vardır. Ancak alan içinde tek tehdit unsuru ziyaretçiler değildir. Doğa için önemli olan tehditlerin tümünün birleģik etkisidir TaĢıma Kapasitesinin Elemanları; Sosyal TaĢıma Kapasitesi, Turizm için yerel tolerans limitleri olarak tanımlanmakta olup yöre halkı üzerindeki olumsuz etkilerinden ve ziyaretçiler ile yöre halkı arasındaki çatıģmalardan kaçınılmasını içerir.bu unsurun turizm geliģimi içerisinde anahtar rolü vardır. Yöre halkı turizmi desteklemezse kalkınma asla olmaz. Yerel kabulü belirleyen temel etmenler, sosyal yapı ve kültürün hassaslığı, toplumun değiģimin üstesinden gelebilme yeteneği, turizmin algılanıģı, yöre halkı ile ziyaretçilerin iliģkileri, kullanıcı grupların davranıģları, birbiri ile uyumu ve paydaģ olmanın ekonomik ve toplumsal faydalarıdır. Ekonomik TaĢıma Kapasitesi; Sürdürülebilir bir turizm geliģiminde turizm, ekonomik yapı ile bütünleģmiģtir ve diğer sektörleri de desteklemektedir. 21

23 Ekonomik taģıma kapasitesi; turizm geliģimini sağlayan bir yerel ekonomi ve yerel ekonominin sürdürülebilirliğini sağlayan bir turizm geliģimi anlamına gelmektedir. Yani temel kıstas; turizm geliģimi ile yerel ekonomi arasındaki sinerjidir. Ekonomik taģıma önemli olan iki unsur; Beklenen faydaları temin etmek için asgari turist sayısı ve ekonominin üstesinden gelebileceği azami turist sayısıdır. Ekolojik TaĢıma Kapasitesi; Ekolojik taģıma kapasitesi, ziyaretçilerin/turistlerin ziyaret edilen alandaki ekosistemler, ikamet yerleri ve canlı türleri üzerinde ortaya koyduğu ekolojik zararlardır. Burada, ekolojik değerlerin, ziyaretçi akıģlarının ve davranıģlarının uzun süreli ve sistematik olarak izlenmesi ve veri toplanması önemli olmaktadır. Ġdari/fiziki TaĢıma Kapasitesi; Fiziki taģıma kapasitesi aynı anda ve belirli bir zamanda müģteri olarak alınabilecek ziyaretçi sayısıdır. Bu kapasite, alana uygun insan sayısına, yani alanın büyüklüğü ve diğer fiziki Ģartlar (doğal, coğrafi koģullar ve hava Ģartları) ile turizm altyapısının kapasitesine dayanmaktadır. Burada temel göstergeler; kalabalık, kuyruklar ve trafik sıkıģıklığıdır. Fiziksel kapasite yönetiminin verimliliği ve etkinliği Ģu unsurlara bağlıdır; - Organizasyon kaynaklarının kapasitesi (insan ve ekonomik kaynaklar vb. gibi), - Ziyaretçi yönetiminin kapasitesi, Fiziksel kapasiteyi değerlendirmek için aşağıdaki bilgiler gerekmektedir; Bir sahanın ziyaretçi kullanımına/ turizm gelişimine karşı hassas olan kaynakları: Kırmızı liste ve endemik türlerin habitatları, alanın savunmasız olan diğer kaynakları, göçe hassas türler, Ziyaretçi yönetimi de dâhil olmak üzere yönetim amaçları ve hedefleri: Genel bir doğa koruma planı, amaçlar, hedefler ve doğa koruma politikası, tür koruma politikaları, bölgeleme sistemi, izleme sistemi, 22

24 Ziyaretçiler/turistler, turizm gelişimi ve etkileri üzerine veriler; tüm güzergahlar, tesisler, konaklama ve ziyaretçi/turist için olan etkinlikler ve detaylı haritalar, ziyaretçi sayısı, özellikleri, akımları, ziyaretçi modelleri, etkinlikler ve mevsime bağlı özelliklere iliģkin bilgiler vb., ziyaretçiler tarafından özel olarak gerçekleģtirilen faaliyetler, ziyaretçi etkilerine iliģkin veriler, etkilerin izlenmesi ve değerlendirilmesine iliģkin yöntemler, ölçütler ve göstergeler. Coğrafi bilgi sistemleri (CBS) teknikleri ile bilgilerin gösterilmesi mümkündür. Psikolojik TaĢıma Kapasitesi; Psikolojik taģıma kapasitesi bir alanın belirli bir zaman diliminde ziyaretçi deneyimleri üzerinde olumsuz etkilenmeye sebep olmaksızın kaldırabileceği maksimum ziyaretçi sayısıdır. 23

25 3. ĠLGĠ GRUBU ANALĠZĠ VE YEREL ORGANĠZASYONUN OLUġTURULMASI 3.1 ĠLGĠ GRUPLARI/PAYDAġLAR Ġlgi grupları, belirli bir koruma ve sürdürülebilir kalkınma projesi ile ilgili olarak fayda sağlayan, projenin içinde yer alan veya söz konusu projeden olumlu ya da olumsuz etkilenen bireyler, gruplar veya organizasyonlar olarak tanımlanabilirler. PaydaĢlar, bir problemi çözmek için sürdürülebilir doğa turizmi geliģimine ve amaçlarımıza ulaģmak için güvenebileceğimiz kiģilerdir. Ġlgi gruplarının hepsi sürdürülebilir doğa turizmi geliģimine ortak değildir veya olmaları gerekmez. Çünkü bir ortağın projeye olumlu bir bakıģı, tutumu olmalıdır ve amaçlara ulaģmak için iģbirliği yapmalıdır. Bazen bir ilgi grubu projeye olumsuz bakabilir ve hatta aktif bir tehdit bile olabilir, ilgi gruplarını iģbirliği yapılanlar haline getirmek onlara paydaģ değeri verilmesi ile mümkün olur. 3.2 ĠLGĠ GRUBU KATEGORĠLERĠ Turizmde ilgi grupları; - Yöre halkı, kiģiler ve kurumlar, - Alana dayalı ilin sorumlu yöneticileri, - Bölgesel yetkililer, - Ulusal yetkililer, - Turizm ofisleri, yerel turizm organizasyonları, konaklama ve hizmet sunanlar, taģımacılar, - Turizmle ilgili sektörler, 24

26 - Tarım, ormancılık ve balıkçılık gibi farklı ekonomik sektörlerin temsil edildiği ticaret ve sanayi odaları ve el sanatları ile ilgili birimler, - ĠĢçi sendikaları, dernekler, STK lar, - Eğitim ile ilgili birimler, 3.3 ĠLGĠ GRUBU ANALĠZĠ Ġlgi grubu analizi sürdürülebilir doğa turizmi gelişme planının ortaya konması ve uygulamasında yer alan farklı taraflara iliģkin genel bir izlenim sahibi olabilmek, niyet okumak için kullanılan bir araçtır. Yalnızca bir envanter olarak ele alınmamalıdır, sürdürülebilir doğa turizmi gelişme planının planlanmasında potansiyel ortaklarımızın kimler olduğunu ve hangi tarafla çeliģkiler yaģayacağımızı bize bildirmektedir. Ayrıca projenin farklı seviyelerinde destek temini için de son derece elveriģli bir analizdir. Ġlgi grupları analizine dayalı olarak sürdürülebilir doğa turizmi gelişme planının yönetiminden sorumlu bir organizasyon oluģturulmalıdır. Sürdürülebilir doğa turizmi geliģimi için, detaylı bir ilgi grubu analizi ilgi gruplarının; - Genel hedeflerini, - Turizmden beklediği faydaları - Turizmdeki rollerini tanımlamalıdır. - Bu süreç; Ģu adımlardan oluģur; 1. Ġlgi gruplarının tanımlanması, 2. Her ilgi grubunun çıkarlarının, önceliklerinin ve değerlerinin belirlenmesi, 3. Her ilgi grubunun davranıģlarının belirlenmesi, 4. Ġlgi grubunun gücünün ve ilgi grupları arasındaki muhtemel koalisyonlarının gücünün tahmin edilmesi, 5. Ġlgi gruplarının mevcut ihtiyaçlarının ne düzeyde karģılandığının değerlendirilmesi, 6. Ġlgi grupları ile birebir iletiģimlerin baģlatılması ve ilgi gruplarının güveninin kazanılması, 7. Ortak menfaatler, sinerji ve baģarı unsurlarının tanımlanması, 25

27 8. PaydaĢların bir araya getirilmesi, 9. Ortak hedef ve amaçların ve onlara ulaģmak için gerekli olan stratejinin ortaya konması, 10. Organizasyon çerçevesinin oluģturulması, 11. Uygulama (zaman çizelgesinin ve hedeflerin ortaya konması, iletiģim organizasyonunun oluģturulması, ilgi gruplarına somut sorumlulukların verilmesi.) 12. Ġzleme ve geri bildirimin yapılması 3.4 TOPLUM TEMELLĠ YAKLAġIM Sürdürülebilir Doğa Turizmi GeliĢme Planı nın hazırlanmasında toplum temelli yaklaģım uygulanması neticesinde; - Yöre halkı için sürdürülebilir geçim kaynakları ortaya koymak, - Toplulukların kendi yapılarını korumalarını teģvik etmek ve - Doğal alanların koruma hedeflerinde yerel faydayı oluģturmak mümkündür, Toplum temelli turizmin en önemli özelliği, doğal kaynakların kalitesi ile alanın kültürel mirasının bozulmamıģ ve turizmle güçlendirilmiģ olmasıdır. Doğal çevre üzerindeki olumsuz etkiler en aza indirilmeli ve yerel kültür korunmalıdır. Turizm, insanların kendi yerel kültürlerini yaģatma ve değerlendirmeye teģvik etmelidir. 3.5 YEREL ORGANĠZASYONUN OLUġTURULMASI Ġlgi grubu analizine dayalı olarak, korunan alan ve çevresi için, Sürdürülebilir Doğa Turizmi GeliĢme Planını izlemek veya biçimlendirmek amacıyla, korunan alan yönetimi ve tüm ilgi gruplarının resmi iģbirliğine dayalı bir organizasyon oluģturulmalıdır. Bu iģbirliği imzalanmıģ resmi bir dokümana dönüģebilir. Sürdürülebilir Doğa Turizmi GeliĢme Planını uygulamak, desteklemek ve sorumluluklarını, karar verme gibi hususları düzenler. 26

28 3.6 AĞRI NIN TARĠHÇESĠ Orta Asya dan gelen kavimlerin Anadolu ya giriģleri sırasında Ağrı, bir geçiģ oluģturmuģ, dolayısıyla birçok medeniyete sahne olmuģtur. Ancak bu medeniyetler Ağrı yı bir giriģ kapısı olarak gördüklerinden burada çok köklü bir uygarlık oluģturamamıģlardır. Bölgede egemenlik kurdukları sanılan Hititlerin güçlerini yitirmeleri üzerine, M.Ö.1340-M.Ö.1200 tarihleri arasında Hurriler bölgeye yerleģmiģlerdir. Hurriler krallık merkezi olan Urfa dan uzak olan Ağrı yı ellerinde tutamamıģlardır. En köklü uygarlığı Urartular oluģturmuģtur. Urartu nun Van Gölü nün kuzey ve kuzeydoğusundaki ülkeler üzerine, Kral Ġspuini (M.Ö.825-M.Ö.810) döneminde seferler baģlamıģ, Kral Menua(M.Ö.810-M.Ö.786) döneminde bu akınlar daha da ağırlık kazanmıģtır. Kuzeye ve kuzeydoğuya giden yollar üzerinde inģa edilen kaleler, buraya yapılan seferlerin önceden planlandığını göstermektedir. Ağrı Dağı nın yamaçlarında, Karakoyunlu ve TaĢburun köylerinin arasında ele geçen bir Urartu yazıtı Kral Menua nın bu bölgedeki egemenliğinin kesin kanıtıdır. M.Ö.712 yıllarında Kızılırmak boylarına kadar uzanan Kimmerler, Ağrı da geçici de olsa bir hakimiyet kurmuģlardır. Medler ( M.Ö.708-M.Ö.555 ) Asur Devleti nin yıkılması ile birlikte bir yayılma sürecine girmiģ, bunun sonucu olarakta Ağrı ve çevresini topraklarına katmıģlardır. Medler in yıkılması ile birlikte Persler; Büyük Ġskender in Pers Kralı III.Darius u ( M.Ö.331 ) yenerek Anadolu yu ele geçirdiği zamana kadar yaklaģık iki yüzyıl kadar bölgede yaģamıģlardır. Büyük Ġskender in ölümü üzerine oluģan boģluktan faydalanan Ermeniler bölgeyi ele geçirmiģlerdir. Doğu Anadolu ya gelip yerleģen ilk Türk topluluğu M.Ö.680 yılında bölgeye gelen Sakalardır. Murat Nehri ve Doğubayazıt çevrelerine kısa sürede yerleģmiģlerdir. Daha sonraları Arsaklılar ve Artaksıyaslı Krallığı, Ağrı ve çevresine hakim olmuģtur. Bölge, Hz. Osman zamanında Ġslam orduları tarafından fethedilmiģtir. 872 yılına değin Abbasilerin kontrolü altında kalan Ağrı, daha sonra Bizans ın kontrolüne geçmiģtir Malazgirt SavaĢı sonrası bölgeye Türk boyları gelmeye baģlamıģtır. Ağrı, yüzyıla yakın bir süre Sökmenli Devleti nin sınırları içine girmiģtir yılları arasında Ani Atabekleri, 1239 da Cengizliler, yılları arasında Ġlhanlılar ve Celayirliler Ağrı da hüküm sürmüģlerdir. Ġlhanlılar bazen kurultaylarını Ağrı Dağı nda yapmıģ, Anadolu ve Ġran ı buradan yönetmiģlerdir de Moğol hakanı Aksak Timur, Ağrı bölgesini ele geçirmiģtir tarihleri arasında Ağrı, Karakoyunlu toprakları içinde yer almıģ, Karakoyunlular yıkılınca Ağrı Akkoyunlular'ın egemenliğine geçmiģtir. Ağrı, Yavuz Sultan Selim tarafından Çaldıran SavaĢı sonrası Osmanlı topraklarına katılmıģtır. Osmanlı döneminde ġorbulak olarak anılan ilin adı, Ermeniler zamanında Karakilise 27

29 olarak değiģtirilmiģtir. Kazım Karabekir PaĢa zamanında Karakilise ismi değiģtirilerek Karaköse diye adlandırılmıģtır. Nuh Tufanı ile ilgisinden dolayı Tevrat ta adı geçen Ararat Dağı ve ülkesinin, Ağrı ve çevresinin olduğu sanılması dolayısıyla Ağrı ya batılılar tarafından Ararat da denilmektedir yılında bucak, 1869 yılında ilçe olan Ağrı, 1927 yılında il merkezi olmuģtur. 5137m. Yüksekliğiyle Türkiye nin en büyük dağı olan Ağrı Dağı ndan dolayı da AĞRI adını almıģtır AĞRI ĠLĠNĠN GENEL ÖZELLĠKLERĠ Coğrafi Bilgiler ve kuzey enlemleri ile, ve doğu boylamları arasında yer alan il, deniz seviyesinden 1640 m yükseklikte kurulmuģtur. Anadolu nun Ġran la bağlantısını sağlayan yolun üzerinde bulunması ile önemi artan ilin doğusunda Ġran, batısında MuĢ ve Erzurum, kuzeyinde Kars, güneyinde Van ve Bitlis ile kuzeydoğusunda Iğdır ili bulunmaktadır. Doğu Anadolu Bölgesi nin Yukarı Murat-Van bölümü içinde kalan yüksek Anadolu yaylasının devamı üzerinde yer almaktadır. Yüzölçümü kilometre karedir. Topraklarının %46 sını dağlık alanlar, %29 unu ovalar, %18 ini platolar ve %7 sini yaylalar oluģturmaktadır Ġlçeler Ağrı iline bağlı Merkez Ġlçe, Doğubayazıt, Diyadin, TaĢlıçay, Hamur, Tutak, Patnos ve EleĢkirt olmak üzere 7 ilçe bulunmaktadır. Doğubayazıt 28

30 Ağrının en eski ilçesidir. Doğubayazıt Ovasının güneydoğusuna kurulmuģtur. Yüzölçümü 2425 km² dir. Merkez ile 97 kilometre uzaklıktadır. Ġlçenin belediye teģkilatı 1876 yılında Beyazıt sancağı belediyesi adıyla kurulmuģtur. ġehrin ikinci imar planı 1980 yılında tatbik edilmeye baģlanmıģtır. Doğubayazıt ın doğusunda Ġran, kuzeyinde Ağrı dağı ve Kars, batısında Diyadin ve TaĢlıçay, Güneyinde Muradiye Ġlçesi ve Van ili bulunmaktadır. Doğubayazıt Ģehir olarak ne zaman kurulduğu kesin olarak bilinmemektedir. Fakat Urartulardan bu yana her devirde önemli bir geçit görevini üstlenmiģtir. Arsaklı Türklerinin bölgeye yerleģmelerinden sonra, adı geçen ve öteki Türk boylarının tutundukları uçlardan biriside Beyazıt tır. Malazgirt savaģından sonra Selçuklu ve Osmanlı idaresine geçen Ģehir, zaman zaman el değiģtirmiģ ve gördüğü iģgallerde acı günler yaģamıģtır. Doğubayazıt Osmanlılar döneminde Sancaklar Ġl merkezi olunca Vilayet oldu yılında Bakanlar Kurulu kararıyla Vilayet merkezi Karaköseye (Ağrı) ya nakledildi ve Doğubayazıt ilçe olarak kaldı. Iğdır ve Tuzluca ilçeleri Kars'a bağlandı. Resmi yazıģmalarda ve postalarda oluģabilecek karıģıklıkları önlemek amacıyla 1934 yılında Beyazıt adının baģına Doğu kelimesi eklenerek (Doğubayazıt) oldu. Doğubayazıt ın kurulduğu yer yüksek ve sarp olduğundan ihtiyaca cevap veremiyordu. UlaĢım, altyapı ile sosyal hizmetlerin yürütülmesinde zorluklar görülmesi üzerine Ġlçe Merkezi 1938 yılında ovada bulunan 7 kilometre batıdaki sarı ovaya nakledildi. Buraya birinci dünya harbinde Ruslar tarafından buraya Tren istasyonu yapıldığından buraya istasyonda denmektedir. ġimdi Türkiye Ġran transit yolu buradan geçmekte Kars-Iğdır yolunda gelip birleģmektedir. Yukarı eski Beyazıt ta; ĠshakpaĢa Sarayı, Urartulardan kalma kale, dibindeki cami, Ahmed-i Hani türbesi ve eski Beyazıt evlerinin harabelerinden baģka yapı ayakta kalmamıģtır. Burası ören yeri ve antik kenttir. Ağrı da dinsel amaçla ziyaret edilen ve turistik olarak görülen yerlerin baģında gelir. Doğubayazıt ın iģgalden KurtuluĢ tarihi 14 Nisan 1918 dir. Doğu Anadolu bölgesinin güneyinde yer alan Doğubayazıt Urartulardan kalma tarihi zenginlikleri doğal ve kültürel değerleri aynı zamanda dağ turizmi ile güzel ve Ģirin bir ilçedir. Ġlçe değiģik birçok kültüre merkezlik etmiģ, Dünyada benzeri olmayan MuhteĢem Dağı, Meteor çukuru, ĠshakpaĢa Sarayı, Nuh un gemisi Doğubayazıt a turizm bakımından büyük önem kazandırmıģtır. Ġlçe turizm yatırımları konusunda hayli mesafe almıģtır. Yatak kapasitemiz gün geçtikçe artmaktadır. Ġlçe, kültürüyle, tarihiyle, yeģil yaylalarıyla, kısacası tarihle tabiatın kucaklaģtığı cennetin bir köģesidir. Patnos Patnos Ġlçesi Doğu Anadolu'nun Yukarı Murat Van Bölümünde yer alır. Doğuda Van Ġlinin ErciĢ, batıda MuĢ Ġlinin Malazgirt, Kuzeyde Ağrı Ġlinin Tutak ve Hamur Ġlçeleri, Güneyde Bitlis Ġlinin Adilcevaz ilçeleriyle komģudur. Ġlçenin Ağrı-Van, Ağrı-MuĢ, Ağrı-Bitlis 29

31 karayollarının kesiģme noktası üzerinde kurulmuģ olması önemini arttırmaktadır. Deniz seviyesinden yüksekliği 1640m. dir. Patnos Doğu Anadolu Bölgesinin Yukarı Murat Van Bölümündeki Ağrı Ġlinin 8 ilçe merkezinden biridir. Doğal oluk ve yolların düğümlendiği bir noktada bulunan Patnos Ġlçesinin konumu kendisine oldukça stratejik bir konum kazandırmıģtır. Bu özelliği tarih boyunca bölgenin egemenleri tarafından hep kullanılmıģtır. Yukarı Murat Van Bölümünün önemli çöküntü alanlarından birini oluģturan Patnos Ovası değiģik yönlü faylar eģliğinde çökerek oluģmuģ sonradan da alüvyonlarla dolmuģ her taraftan genç volkaniklerle çevrili bir tersiyer havzasıdır. Patnos un geçmiģi çok eski dönemlere hatta milattan önceki dönemlere kadar uzanır. Osmanlı kayıtlarında Batnus Ģeklinde adı geçen; ilçe olana kadar fazla bir önem kazanmamıģtır da Malazgirt Ġlçesinin Sultanmut (Doğansu), Ahlat Ġlçesinin Aktepe (Sarısu) ve ErciĢ Ġlçesinin Dedeli Bucaklarının birleģtirilmesi ile ilçe statüsüne geçmiģtir. Günümüzde 93 adet köyü ile yaklaģık 1421 km² lik bir idari etik alanına sahip olan ve hızla nüfuslanmakta olan bir ilçedir. Ağrı daki tarihi kalıntıların en eskisi Patnos taki Aznavur ve Girik Tepeleridir. Urartu Uygarlığından kalma bu tepelerde tapınak ve çeģitli maddi kültür ürünleri bulunmuģtur. Aznavur Tepe Urartu mimarisinin en önemli eserlerindendir. Diğer önemli bir sarayda Girik Tepede bulunmaktadır. Girik Tepe Değirmen Tepe olarak da bilinir. Bu tepe 15km yükseklikte bir höyüktür. Günümüzde tahrip edilmiģ iyice alçalmıģtır. Aznavur Tepe ile birlikte burada kazı yapılmıģtır. Kazılarda höyük tepesinde saraya benzeyen anıtsal bir yapının höyüğü çevreleyen bir surun kalıntısı ortaya çıkmıģtır. Bina, blok taģ temel üzerine kerpiç duvarlarla yapılmıģtır. Sarayın Patnos Bölgesine çok önem veren Urartu Kralı Menua veya oğlu I. ArgiĢti döneminde (M.Ö ) inģa edildiği sanılmaktadır. Girik Tepesinin Urartuların merkezi olduğu bilinmektedir. Patnos kümbetleri anonim kümbet veya üç kümbet olarak bilinir. Karakoyunlular döneminden kalmadır. Selçuklu mimari tarzında fügürlü plastik eserlerdendir. Kümbet cephesinde çift kartal ve simetrik iki kartal iģlenmiģtir. Ayrıca kıvrık dallarla baģka hayvan figürlerinin birleģtirildiği görülür. Patnos da birçok kümbet olduğu halde çoğu tahrip edilmiģtir. Zirekli, Köseler, TaĢkın ve Acılık köylerinde kümbetler vardır. EleĢkirt EleĢkirt'in kuruluģ tarihi Cumhuriyetten önceye kadar uzanmaktadır. Eski Ġlçe merkezi Bu günkü Toprakkale köyünde iken, Ġran transit yolunun buradan geçmesi üzerine 1926 yılında Ġlçe merkezi Toprakkale köyünden, bu günkü EleĢkirt'e taģınmıģtır. Eski ismi Zidikan, VaraĢkent ve AlaĢkirt olarak bilinmektedir.ağrı'nın batısında yer alan EleĢkirt, Ġl merkezine 34 km. Mesafede olup km²'lik bir alana sahiptir. Rakım metredir. Doğusunda Ağrı Ġl merkezi, batıda Horasan ve Karayazı, güneyde Tutak ve Karayazı, kuzeyde Kağızman ve SarıkamıĢ Ġlçeleri ile sınırlıdır yılında yapılan genel nüfus sayımı sonuçlarına göre EleĢkirt merkezde , köylerde olmak üzere toplam nüfusa sahiptir. Köylerimizde toplu yerleģim düzeni hakim olup, ortalama hane baģına düģen nüfus 10 kiģidir. Köylerde yaģayanlar daha çok tarım ve hayvancılıkla uğraģmaktadırlar. Ġlçe merkezinde ve ovada yaģayan insanlarımız daha çok 30

32 Ģeker pancarı, buğday ve arpa tarımı yaparken dağ köylerimiz yem bitkileri yetiģtirmektedir. Diyadin Diyadin Ağrı'nın en eski ilçelerindendir. Diyadin tarihlerinde 3 defa düģman iģgaline uğradı. 14 Nisan 1918 tarihinde düģman iģgalinden kurtulmuģ olup bu nedenle 14 Nisan Günü kurtuluģ yıldönümü olarak kutlanmaktadır. Diyadin ilçesi doğudan batıya doğru Oğuz Türklerinin Ġranlıların ve Selçukluların ordularına geçit vazifesi görmüģ ve tarih boyunca birçok uygarlıkların elinde el değiģtirmiģtir. Denizden yüksekliği 1825 metredir. Ġlçe merkezi ise Göl, Ketenpınar, Ġsaağa ve Murat Mahallesi olmak üzere 4 Mahalleden ibarettir. Sadece ilçe merkezinde belediye teģkilatı vardır. YerleĢim merkezi olan köylerin konumu değiģik özellikler gösterir. Köyler özellikle dar vadi diplerinde dere kenarlarında ve vadilerde bulunur. Köyler bir birine yakın mesafededir. Ġlçeye en uzak köy 45 km en yakın köy 3 km dir. Ġlçemizde ekonomik hayatın temelini tarım ve hayvancılık oluģturmaktadır. Halkın % 90 nı hayvancılık ve tarımla uğraģmaktadır. Tarım sahasında ilk sırayı hububat almaktadır. Ancak uygulama modernize edilmediğinden verim düģüktür. Üretim ailelerin ihtiyacını karģılayacak seviyededir. Tutak Tutak Doğu Anadolu bölgesinin yukarı Murat bölümünde yer alan Ağrı Ġline bağlı tipik bir Anadolu Ġlçesidir. Osmanlı Ġmparatorluğu döneminde Van Eyaletinin Beyazıt Sancağına bağlı iken 1919 yılında ilçe statüsü kazandırılmıģ ve 1927 yılında merkezi Karaköse olarak Ağrı Ġline bağlanmıģtır. Deniz seviyesinden 1535 metre yükseklikteki ilçenin alanı 1562 Km². dir. Yörenin toprakları yüksek yayla karakterinde ve oldukça engebelidir. Ġlçe ekonomisinin temelinde hayvancılık ve hayvancılığı destekleyici mahiyette tarımsal faaliyetler yer almaktadır. Bunun dıģında ilçe merkezinde yer alan irili ufaklı ticari kuruluģlarda ilçe ekonomisinin genel karakterini oluģturmaktadır. Esnaflık, Tüccarlık ve Devlet Memurluğu ile geçimini temin eden ilçe nüfusunun geri kalanı da tarım ve hayvancılıkla uğraģmaktadır. TaĢlıçay 1954 yılında ilçe olan TaĢlıçay ın aynı yıl belediye teģkilatı da kurulmuģtur. Beldesi bulunmayan ilçenin 37 köyü ve 21 mezrası bulunmaktadır. TaĢlıçay Ġlçesi Ağrıya 32 km uzaklıkta olup Türkiye Ġran transit yolu üzerindedir. Murat Nehrinin kuzey kıyısında kurulan ilçe doğudan Diyadin ve Doğubayazıt, kuzeyden Tuzluca (Iğdır), batıdan Ağrı merkez ilçe ve Hamur, güneyden ErciĢ (Van) ile çevrilidir. 31

33 Yüzölçümü 798 km 2 olan ilçenin nüfus yoğunluğu km² baģına 27 kiģidir. Ġlçe merkezinden E 80 karayolu geçmektedir. Ġlçenin geçim kaynağı Tarım ve Hayvancılık oluģturur. TaĢlıçay, güneyde Aladağ, kuzeyde Sinek Yaylalarının birbirine çok yaklaģtığı alanda olduğundan arazisi engebelidir. Bu yüzden tarıma elveriģli yerleri azdır. ġeker pancarı ekilir, tahıl tarımı, küçük ve büyük baģ hayvancılığı yapılır. Yerli ırk sığır ile Morkaraman koyun beslenir. Hamur Hamur un bilinen tarihi M.Ö. 14. Yüzyıl dönemine kadar uzanır. DeğiĢik dönemlerde farklı devletlerin egemenliğine girmiģtir. Eski adı Havaran dır. Son olarak 1578 yılında Osmanlı topraklarına katılmıģtır yılında Rus istilasına uğramıģ ve 14 Nisan 1918 yılında iģgalden kurtarılmıģtır. Cumhuriyet döneminden önce Beyazıt vilayetine bağlı bir nahiye olan Hamur 1927 yılında Ağrı ya bağlanmıģ ve 1 Nisan 1958 de de ilçe olmuģtur. Ġlçe Ağrı nın güneyinde Aladağlar silsilesinin etekleriyle Murat Vadisi üzerinde kurulmuģtur. Arazinin % 65 i dağlık - % 35 lik kısmı ise düzlük bir yapıdadır. Ağrı iline 12. Km. uzaklıktadır. Ġlçenin denizden yüksekliği 1675 m. Yüzölçümü 898 Km²'dir. Ġlçede tipik bir karasal iklim egemendir. KıĢ ayları çok Ģiddetli geçmektedir. Bitki örtüsü bozkırlardan oluģmaktadır. Yazın gür otlaklar olur. Bu gür otlaklarda hayvancılık yapılır ve baharın geliģi ile yaylalara çıkılır. Ġlin en önemli yaylalarından biri olan Aladağlar ilçe sınırlarındadır. Genelde insanların geçimi geleneksel tarım ve hayvancılığa dayanmaktadır. Ġlçe son yıllarda arıcılık için önemli bir merkez haline gelmiģtir. Özellikle Karadeniz Bölgesinden daha iyi bir ürün için ilçe yaylaları bulunmaz bir mekânlardır. Selçuklu mimarisi özelliği taģıyan Sürmeli Mahmut PaĢa Kümbeti ilçedeki tarihi eserlerin önemlisi ve ayakta kalabilenidir. Bu tip kümbet ender örneklerden biridir. Ayrıca Karlıca köyünde ġoģik Kalesi, Karlıca Kalesi ve Beklemez Köyü KardeĢler Mahallesinde Urartulardan kalma yeraltı evleri ve Urartu mezarları, Süleyman Kümbette köyündeki Kümbet kalıntıları mevcuttur Ġklim Özellikleri Arazinin volkanik oluģu, yağıģların az, ısının çok düģük olması sebebiyle dağlar ve ovalar çıplaktır. Arazinin % 20 si mera ve otlak olup % 80 i ekime elveriģli değildir. Su kenarlarında, söğüt ve kavak ağaçlarına rastlanır. Kara ikliminin özelliklerini gösterir. KıĢlar çok sert geçer, Türkiye de en soğuk gün Ağrı da 20 Ocak 1972 de -45,6 olmuģtur. Yazları sıcaktır, +38,2 olduğu olmuģtur. Ġlk ve sonbahar kısa sürer. Türkiye nin en soğuk ve en uzun kıģı Ağrı da geçer. Senenin günü karla kaplıdır. Yağmur azdır, daha çok kar yağar. Yıllık ortalama yağıģ, mm dir. 32

34 Önemli Ovalar Ġl topraklarının %29'u ovalarla kaplıdır. EleĢkirt Ovası: Ġlin en büyük ovasıdır. Tabanı derin olmayan yarıklarıyla kaplı düzlüklerden oluģan bu ovadan Murat ırmağının bazı yan kolları geçer. Toprağının verimliliği ve ulaģımın rahatlığı nedeniyle nüfusun kalabalık olduğu bir yerdir. Doğubayazıt Ovası: Rakımı en yüksek olan ovanın, dört bir tarafı dağlarla çevrili olup, geniģ bir alanı kapsamaktadır. Az karın yaydığı ovada yazlar kurak geçer. Ovanın toprağı verimli olmadığından tarıma elveriģli değildir. Tutak Ovası: Murat Nehrinin ikiye böldüğü ovanın, batı tarafında kalan kısmına Antep Ovası, Doğusunda kalan tarafa ise Göl Ovası denilmektedir. Göl Ovası, Antep ovasına göre daha çok düzlüklerden oluģmaktadır. Su oldukça azdır. Patnos Ovası: Etrafını çevreleyen dağlardan aģağılara doğru akarsular inmektedir. Bu akarsular daha sonra Murat Nehrine karıģmaktadır. Patnos Barajı ve ġekerova Barajının suladığı ova tarıma elveriģli olup birçok tarım ürünü yetiģtirilmektedir Yaylalar ve Platolar Ġl topraklarının %18'ini platolar ve %7 sini de yaylalar kapsamaktadır. - Aladağ Yaylaları Doğu Anadolu'nun en engebeli, en yüksek ve en geniģ ovalarından biri olan Aladağ yaylaları, ilin güneyinde bulunmaktadır. Hamur Vadisinden Tendürek Dağına kadar olan büyük bir alanı kapsamaktadır. Hayvancılık açısından oldukça önemli bir yer teģkil etmektedir. - Sinek Yaylası Ġlin Aladağ yaylasında sonra ikinci büyüklüğe sahip yaylası olan sinek yaylası, Ahtalar Gediği ile Balık Gölü arasında kalan alanı kapsamaktadır. Ġlde bunların dıģında; Mirgemirçakmak (Kılıç) yaylaları, Davul Yaylası, Kraktin yaylası, Pani Yaylası ve Katavin Yaylası Bulunmaktadır Akarsular Ağrı ilinde irili ufaklı birçok akarsu vardır. En önemlisi Keban Baraj gölüne dökülen Murat Irmağının yukarı çığırını oluģturan derelerdir. Ġlin en büyük akarsuyu Fırat nehrinin ana kollarından biri olan Murat Irmağıdır. MuratbaĢı yöresinden doğan ırmak, Ağrı-EleĢkirt Ovasından geçerek çeģitli kollara ayrılır. EleĢkirt Ovasında aldığı ġeryan çayı en önemli koludur. Daha sonra güneye yönelerek, 33

35 Hamur Boğazından geçer ve MuĢ Ovasına kadar iner. Irmağa katılan diğer kollar ġeryan (Ģeriyan) deresi dıģında, EleĢkirt Deresi, Kopuzdere, TaĢlıçay, Körsu, Gelutan Deresi, Ahmetbey Deresi, Küpkıran Çayı ve Mandalık Çayıdır. Ġlde bulunan diğer akarsular ise; EleĢkirt Çayı, Murat Suyu, Sarısu ve Balık Çayıdır Göller Ġl sınırları içinde en önemli göl Balık Gölü'dür. Türkiye'nin en yüksek göllerinden biri olan bu gölde alabalık avlanır. Çevresiyle birlikte oluģturduğu manzara görülmeye değerdir. Ayrıca Büyük ve Küçük Ağrı dağlarının eteklerinde Gölyüzü ve Saz Gölü adlı iki göl daha vardır. Bunların dıģında ġeyh ve Danikel gölleri bulunur, ancak bunlar yaz aylarında bir bataklık görünümündedirler Dağlar Ağrı ilinde dağlar, ilin adıyla özdeģleģecek kadar önemli bir yer tutar. Bunların baģında Büyük ve Küçük Ağrı Dağı gelir. Türkiye'nin en büyük dağı olan Ağrı Dağı, Doğubayazıt ilçesine 15km uzaklıkta olup, il topraklarının %11'ini kaplayan bir alana oturur. Denizden yüksekliği 5137m'yi bulmaktadır. Doruk tepesi kükürtlü bir tabaka ile kaplı olduğundan kar tutmamaktadır. Ancak doruğun biraz aģağısından baģlayarak 1000m'lik bir bölüm sürekli karla kaplıdır ve burada Türkiye'nin en büyük buzulu bulunmaktadır. Zirvesinde bulutsuz zamanın az olduğu dağ, merkezi bir lav püskürmesi sonucu oluģmuģtur. Tepesi dıģa doğru kabarık bir koniyi andıran dağın en önemli özelliği küçük tepeler meydana getirmeden, dikine olarak, birdenbire yükselmesidir. Büyük ve Küçük Ağrı Dağı dorukları arasında tabanı 2700m'ye inen Serdarbulak beli bulunur. Ġlde; Ağrı-Van arasında yükselen, 3343m yüksekliğe sahip Tendürek Dağı, Van Gölü'nün kuzeybatısında sönmüģ bir volkanik dağ olan ve 4058m yükseklikteki Süphan Dağı ile Hama Dağı, AĢağı Dağ ( 3270 ), Karadağ ( 3243 ), Aladağ ( 3250 ), Mirgemir Dağı, Çemçi Dağları, Mergezer Dağları, Tahir Dağları, Çift Öküz ( Solhan ) Dağları ile Mızrak Dağları bulunur. 34

36 YerleĢim Alanları ve Nüfus Nüfus miktarı Türkiye genelinde fazla bir yekûn tutmasa bile, ailelerdeki fert sayısına ve doğurganlık oranına göre nüfus artıģı her zaman ülke ortalamasının üzerinde olmuģtur. Cumhuriyet döneminde yapılan ilk nüfus sayımı (1927) Ağrı'nın nüfusu 'tür. Aynı yıl Türkiye nüfusunun toplamı 13,6 milyondur Genel Nüfus Sayımı na göre Ağrı, nüfus büyüklüğü bakımından 43. sıradadır. Nüfusu 'den az iller grubunda yer alan Ağrı, ülke nüfusunun binde (0.773) ünü barındırmaktadır. Ġl'in nüfus yoğunluğu, ülke ortalamasının yaklaģık yarısı (% 55) düzeyindedir. Bununla birlikle nüfus artıģ hızı %2,5 ile oldukça yüksektir. Doğum oranı ve artıģ hızı Türkiye ortalamasının üstünde olmasına rağmen, nüfus yerleģmesi açısından tenha sayılır. Çünkü sürekli bir göç olmaktadır. Göç, köyden ilçeye, ilçe veya köylerden büyük Ģehirlere olmak üzere iki biçimde görülür. Köyden ayrılan aileler ilk aģamada yakın ilçeye yerleģmekte, ancak Ģehirde aradığını bulamadığı için, ikinci aģamada büyük ve her yönü ile geliģmiģ Ģehirlere olmakladır. Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi 2011 yılı sonuçlarına göre Ağrı Ġli ve Ġlçelerinin nüfus bilgileri aģağıdaki tablodaki gibidir. 35

37 Ekonomik Faaliyetler Tarım: Halkın baģlıca geçim kaynağı tarım ve hayvancılıktır. Tarım ürünleri buğday, arpa ve Ģeker pancarıdır. Murat Suyu bataklığında pamuk, kendir, pirinç, mısır ve çavdar yetiģir. Bataklıklarda kamıģ fazladır. Su bakımından zengin olduğu halde ancak hektar arazi sulanmaktadır. Doğubayazıt, Patnos ve Tutak ovalarının sulanması için proje çalıģmaları yapılmaktadır. Hayvancılık: Ağrı ilinin en önemli gelir kaynağı hayvan ve hayvan ürünleridir. Koyun yetiģtiriciliği baģta gelir. Kırsal bölgelerde göçebeler çoğunluktadır. GeniĢ mera ve otlaklarda, yaylalarda koyun, keçi, sığır ve manda beslenmektedir. Ġlde, ata rağbet azalmıģtır. Ağrı dağlarında yabani keçi, boz ve beyaz ayı, sansar, tilki, kurt ve tavģan; Köse Dağında büyük ve bol sayıda yılan vardır. Ağrı Dağında ise engerek yılanı çoktur. Yazın Tendürek Dağında göç eden av hayvanları kıģın Ağrı dağının Kozlu bölgesine gelirler. Kozlu bölgesi devamlı güneģ gördüğünden burada kar azdır. Madenler: Ağrı ilinde asbest, kükürt, ponzataģı, tuz, maden suyu, sıcak su kaplıcaları, çimento taģı, kireç, tuğla ve kiremit hammaddesi ve EleĢkirt te Linyit yatakları vardır. Ayrıca az miktarda mermer yataklarına da rastlanmaktadır. Sanayi: Yeni geliģmektedir. BaĢlıca sanayi, 1984 yılında faaliyete geçen Ģeker fabrikası, Doğubayazıt Yem Fabrikası, Ağrı Tuğla Fabrikası, Et-Balık Kurumu Kombinası, Peynir- Tereyağı Fabrikası, Un Fabrikası, halı-kilim ve hızar atölyeleridir. Tiftik iģi baģlık, eldiven ve atkıları ile meģhurdur. Geometrik desenlerle süslü kilim, halı ve heybeler en çok Doğubayazıt, Karaköse ve Tahiki köyünde yapılır. UlaĢım: Ağrı, E-80 karayoluyla direkt Erzurum ve Ġran a, bu yoldan kuzey ve güneye ayrılan yollarla da çevre illere bağlanır. Karayolu Ġl de ileri durumdadır. Bundan dolayı transit taģımacılığı ile nakliyatçılık Ağrı da geliģmiģtir. Aynı zamanda 1997'de hizmete açılan havaalanı düzenli seferler yapmaktadır. 36

38 Madencilik Ağrı ili içinde bulunduğu jeolojik yapısı gereği özellikle endüstriyel hammadde kaynakları bakımından önem teģkil etmektedir. Ağrı ili ve yakın çevresinde baģta pomza ve perlit olmak üzere tuğla - kiremit, kireçtaģı ve kükürt yatak ve zuhurları ortaya çıkarılmıģtır Tarihi Turistik Değerler a) Ġshak PaĢa Sarayı Doğubayazıt ilçesi sınırları içinde bulunan ve en eski tarihi eserlerden biri olan Ġshak PaĢa Sarayı, bir mimarî eser olmanın dıģında; kurulduğu tepe, kapladığı alan, çevreyle kurduğu ahenk ve muhteģem görünüģüyle geçmiģ ve günümüz insanının beğenisini kazanan, feodal toplum düzeninin izlerini, günümüz insanlarına aktaran, değerli bir sınır taģı niteliğindedir. Osmanlı Ġmparatorluğu nun doğusu için Topkapı Sarayı kadar önemli bir yapı niteliğindedir. BaĢkentten çok uzakta, bir Osmanlı PaĢası tarafından yaptırılmıģ olması ve buraya taģınan Osmanlı üslubunun VIII. yüzyılın sonlarında ortaya koyduğu eserlerden biri olması yönüyle ilgi çekicidir. Ġran sınırına yakın bir yerde, ovaya bakan eski Bayazıd Ģehrinin en hakim tepesine bir kartal yuvası gibi kurulmuģ olan bu saray, 1784 tarihinde Ġshak PaĢa tarafından yaptırılmıģtır. Sarayın iç ve dıģ mimarisinde Osmanlı, Fars ve Selçuklu medeniyetlerinin ortak etkisi vardır. Saray binasının oturduğu yer, Akyayla dağlarının yamaçlarında yer aldığından kayalık ve sert bir zemin niteliğindedir. Sırtını dik meyilli tepelere dayamıģ olan saray, doğudan küçük bir derenin oyduğu vadiden sonra, Karaburun tepelerinin yalçın kayalıkları ve bu kayalara inģa edilmiģ Doğubayazıt Kalesi ile çevrelenmektedir. Eski Bayazıt Ģehrinin merkezinde olmasına rağmen, sarayın kurulduğu platformun kuzey, batı ve güney cepheleri vadiye açılan uçurum Ģeklinde inģa edilmiģ, platform sadece doğu yönünde araziye bağlı olduğundan, ana giriģ kapısı da bu yönde bırakılmıģtır. Savunma ve Ģehre hakim olma amacıyla bu alan özellikle saray inģası için seçilmiģtir. Sarayın en zayıf noktası olan doğu cephesinde giriģ kapısı dıģında pencere ve kapı bırakılmaması ve giriģin önünde bulunan tepeciğin kaldırılmaması da savunmaya yönelik düzenlemeler yapıldığı fikrini güçlendirmektedir. Doğubayazıt ın ova üzerindeki yeni yerine taģınması sonucu Eski Bayazıt giderek sönükleģmiģ ve harabe haline gelmiģtir. Çevrenin tamamen terkedilmiģ olması, sarayın periler ülkesi gibi esrarlı ve garip bir görünüm kazanmasına neden olmuģtur. Ancak eserin iç ve dıģ mimarisindeki güzellik, monümantal varlıklar, bunun aksine yüreklere huzur bahģeden bir ifade taģımaktadır. Kalın ve yüksek duvarlar üzerine oturtulmuģ olmasına rağmen, sarayın bir bütün olarak barıģ ve huzuru temsil eden bir mana taģıdığıi ifade edilmektedir. 37

39 Batılı tarihçi ve arkeologların I. Yüzyıl Osmanlı topraklarındaki faaliyetlerine yüzyılın ikinci yarısından itibaren Batılı coğrafyacılar da katılmıģtır. Ġshak PaĢa Sarayı, I. yy. baģlarından itibaren Doğu Anadolu yu ve Kafkasya yı ziyaret eden Batılı seyyahların makalelerine, kitaplarına ve Ġran a giden elçilerin haberlerine konu olmuģtur. Saray Avrupa da ilk defa A. Jaubert, tarafından tanıtılmıģtır. I. Napolyon un gizli ajanı olarak Ġran a gönderilen A. Jaubert 1805 de Doğubayazıt tan geçerken Ģüpheli hareketleri dikkat çekmiģ ve Sancak Beyi Mahmut PaĢa tarafından tutuklatılarak saray zindanlarına atılmıģtır. TanınmıĢ Fransız araģtırmacı Ch.Texier in1830 da Anadolu da araģtırma yaptığı yerlerden biri de Doğubayazıt olmuģtur. Ġshak PaĢa Sarayında konuk edilen Texier, Doğubayazıt Kalesinin eteklerinde bulunan Urartu Kaya Mezarını keģfetmiģ. Texier yazdığı eserinde Ġshak PaĢa Sarayının genel tanımını yaparak, konuk edildiği divan salonundan hayranlıkla bahsederken; Rus toplarının tesiri ile bir bölümü yıkılmıģ olan tavanda bin bir kuģun dolaģtığı manzara resimlerine ve renkli seramiklerin süslediği duvarlara hayran kaldığını da ifade etmektedir. Bunların dıģında eserlerinde Ġshak PaĢa Sarayı na yer veren seyyahlar; J. E. Badelley, C. Tescier, V. Cuinet, P. Ruhrbach, L. Kinros, j.brant ve R. Boulanger olarak sıralanabilir. Bu yazarlardan 1838 de Erzurum da Konsolos olan James BRANT makalesinde çölü andıran yaban ve engebeli bir arazide yükselen Ġshak PaĢa Sarayı nın kendisini ve görenleri çok ĢaĢırttığını ve hayran bıraktığını anlatır. Ġshak PaĢa Sarayı nı sanat tarihi açısından ilk değerlendiren G. GOODWĠN, sarayı yapıldığı yüzyıl Ġstanbul yapıları ile kıyaslayarak, Divriği Ulu Camii ve DarüĢĢifasının dekorasyon anlayıģı arasındaki benzerliğe dikkati çekmiģ ve sarayda bir kalorifer sisteminin olduğunu belirlemiģtir. Eski Bayazıt ı I. yüzyılda ziyaret eden C. BARRY in de ifade ettiği gibi Ģehir kızıl mermer kayalardan meydana gelen bir dağın yamacında anfiteatr Ģeklinde ve dağınık olarak yerleģtirilmiģtir. Bu anfiteatrın ortasındaki Karaburun denilen yüksek noktaya da Ġshak PaĢa Sarayını yaptırmıģtır. Saray arazinin doğal yapısına uygun olarak, doğudan batıya doğru oluģturulan bir set üzerinde, üç ana bölüm halinde konumlandırılmıģtır. Saray kuzeyden, batıdan ve güneyden uçurum Ģeklindeki kayalığın tesviye edilmesiyle oluģturulan 7600 m² lik bir düzlem üzerine oturtulmuģtur. Doğu-batı doğrultusunda 115 m. kuzey-güney doğrultusunda da 50 m. boyutlarında bir alan üzerine yerleģtirilen sarayın harem bölümünü kuzey, batı ve güneyden U Ģeklinde çevreleyen bir de harem avlusu bulunmaktadır. Doğubayazıt ın 1828 de Rus iģgaline uğraması ve daha sonra Berlin AntlaĢması yla Rusların çekilmek zorunda bırakılmaları sonucu, Ruslar Bayazıt Ģehri ile birlikte Ġshak PaĢa Sarayı nı da yağmalamıģlardır. Yağmalanan eserler arasında, harem dairesinin som çelik ve kabartmalı altın kaplamalı kapı kanatları ile saray kütüphanesindeki çok sayıda kitap da bulunmaktadır. Bu eserlerin Moskova ve St. Petersburg (Leningrad) müzelerine götürüldüğü tahmin edilmektedir. Ġshak PaĢa Sarayı, turistik propagandası ve tanıtımı yeterince yapılmamıģ olmasına rağmen, Doğubayazıt Ģehrine en fazla turist çeken yerlerin baģında gelmektedir. b) Doğubayazıt Kalesi Doğubayazıt Ģehrinin 7 km. güneydoğusunda Belleburç denilen bir konumda, sarp bir kayalık üzerinde kurulmuģ olan ve günümüzde harabe bir durumda bulunan kalenin ilk olarak ne zaman ve kimler tarafından yapıldığı kesin olarak bilinmemektedir. Ancak kaledeki Urartu mezarları ve antik çağlara ait kalıntılar, buranın antik bir yerleģme olduğu izlenimini vermektedir. Bayazıt Ģehrinin coğrafi konumu nedeniyle, kale tarih boyunca önemli görevler üstelenmiģtir 38

40 Kalenin güneydoğusunda da Urartu Dönemi nden kaldığı sanılan bir yerleģim alanının izleri vardır. D. Huff tarafından kapsamlı bir Ģekilde araģtırılan buradaki kaya mezarı M.Ö. 13 ile 9. yy. arası olarak tarihlendirilmiģ ve Urartu döneminde kalenin adının Daryunk olduğunu belirtmiģtir. Doğubayazıt tan geçen tarihi Ġpek Yolu nun çok eski çağlara uzandığı düģünülürse, ilk yerleģimin Urartular dan önce kurulduğu düģünülebilir. Doğal bir kale konumunda olan Karaburun tepelerinin sarp kayaları, düzgün taģ duvarlarla örülerek muhkem bir kale inģa edilmiģtir. Kalenin temelinde bulunan taģarım cins ve kesme tekniğinden de, ilk kalenin Urartular tarafından yapıldığı, daha sonraki yıllarda kalenin Selçuklular ve Osmanlılar tarafından onarıldığı anlaģılıyor. Doğubayazıt ve çevresi, 1064 yılında Büyük Selçuklular ın hâkimiyetine geçmiģti. Büyük Selçukluların da Urartu yerleģim alanını kullandıkları, hatta güneybatıya doğru geniģledikleri, mevcut Selçuklu mezar kalıntılarından anlaģılmaktadır. Bölge halkı arasında Doğubayazıt kalesine, Ceneviz Kalesi diyenler de bulunmaktadır. Ortaçağın baģında Karadeniz kıyısında bulunan limanlardan Asya ya ticaret yapan Cenevizli tüccarlar, Doğubayazıt tan geçen transit yolu kullanmıģlardır. Bugün Bayburt, Erzurum, Diyadin, Doğubayazıt üzerinden geçen transit yolu, eskiden kervanların da kullandığı Ģüphe götürmez bir gerçektir diyen W.Heyd, J. Brant ın seyahatnamesine dayanarak Bayburt, Erzurum, Hasankale ve Doğubayazıt ta kervanların konaklaması için Cenevizliler in kaleler yaptıklarını belirtmektedir. Daryunk adı Doğubayazıt ve çevresinin Celayirliler ( ) tarafından fethine kadar kullanılmıģtır. Celayir Devleti nin iki kardeģ arasında bölünmesinden sonra, Doğubayazıt yöresi Sultan Bayezid e verilmiģti. Sultan Bayezid, Bayram Hoca nın saldırılarına karģı koyabilmek için 1374 yılında Doğubayazıt Kalesi ni restore ettirmiģ. Halk tarafından çok sevilen Sultan Bayezid in ölümünden sonra, halk onun anısına Ģehrin adını değiģtirerek Daryunk yerine ilk defa Bayezıd adını vermiģtir. Eski kalenin adı da, Sultan Bayezıd a ithafen Bayezıd Kalesi olarak değiģmiģtir. c) Bayazıt Camiî Doğubayazıt 1514 Çaldıran SavaĢı ndan sonra I. Selim zamanında Osmanlı topraklarına katılmıģ, kalenin hemen yanında, merkezi kubbeli ve tek minareli Selim Camii de o dönemde yapılmıģtır. Caminin yer aldığı yamaç düzeltildikten sonra, duvar örülmek 39

41 suretiyle düz bir teras oluģturulmuģ ve üzerinde bu camii inģa edilmiģtir. Kesme taģtan yapılan camii, m. x m. boyutlarında, kare plânlı ve tek kubbelidir. Sonradan yıkılan beģ gözlü son cemaat yeri ile bir minaresi vardı. Yapıda kahverengi tuğla kırmızısı, sarı ve beyaz renkte taģlar karıģık bir biçimde kullanılmıģtır. Tarihi caminin giriģ kapısı, beden duvarları, mihrabı, son cemaat yeri, mihrabiyeleri, duvar payeleri, kubbeye geçiģ sistemleri, duvarlardaki kemerler, pencereler ve minarenin yapımında bir sadelik göze çarpar. Bayazıt Camii kubbesinin çökme tehlikesi ile karģı karģıya olmasından dolayı, cami Ģu anda ziyaret ve ibadete kapalıdır. Ayrıca Eski Beyazıt ta bulunan Ahmed-i Hani Türbesi ve Kerem ile Aslı hikâyelerine konu olan KeĢiĢ Bahçesi de önemli turistik çekim merkezlerindendir. d) Nuh un Gemisi Gürbulak oluğunun güney kesiminde Telçeker (Sürbehan) ile Üzengili (MeĢar) köyleri arasında doğal bir anıttır. Aslında bu anıt gemi biçimli bir Ģekildir (siluet) Türkiye-Ġran transit yoluna 3,5 km. mesafededir. Nuh Tufanı sonucunda karaya oturan gemininii ve Nuh un kayıp kenti Naxuan ın bu çevrede bulunduğu öne sürülmektedir. Kutsal gemi ve Nuh un kayıp kenti Naxuan ı arama çalıģmaları, 1983 yılından beri sürdürülmektedir. BaĢta ilk astronotlardan J.T.ĠRVĠN olmak üzere Amerika BirleĢik Devletleri nden bir grup araģtırmacı söz konusu sahayı uzun yıllardan beri incelemektedirler. Kültür ve Turizm Bakanlığı TaĢınmaz Kültür ve Tabiat Varlıkları yüksek Kurulu tarih ve 3657 sayılı kararı ile gemi kütlesinin korunması gereken taģınmaz kültür tabiat varlığı özelliği gösterdiğini dikkate alarak, söz konusu sahayı doğal sit ve açık hava müzesi olarak koruma altına almıģtır. Bu doğal anıt her yıl çok sayıda yerli ve yabancı turist tarafından ziyaret edilmektedir. Akyayla Dağları nın eteklerinde yer alan bu oluģum, Meso-Tersiyer yaģlı kayaç birimlerinin üzerindedir. Bu kesimin uzun süre tektonik deformasyonlardan etkilenmediği düģünülmektedir. Dolayısıyla en kısa sürede analiz ve yaģlandırma çalıģmaları yapılarak, 40

42 kamuoyu aydınlatılmalıdır. Türkiye için büyük bir turistik potansiyel oluģturacak niteliğinin bulunması, konuyu güncel ve acil kılmaktadır. e) Toprakkale ve Toprakkale Camii AraĢtırma sahası turistik değerleri bakımından zengin bir potansiyele sahip değildir. Gerçi doğal güzellikler açısından nispeten çeģitlilik gözlense de, Urartular dönemine ait olduğu sanılan Toprakkale köyündeki cami ve kale istisna edilirse yörede hemen hiçbir tarihi turistik değere rastlanmaz. Doğu Anadolu ya doğudan gelen göç ve akınların ilk durağı olan araģtırma sahası, devamlı bir kültür ve medeniyet merkezi olamamıģtır. Çünkü Asya dan Anadolu ya olan göç akınlarının geçit kapısı olması nedeniyle, yörede yaģayan halk sık sık değiģmiģ, maddi kültür belgeleri tahrip edilmiģtir. AraĢtırma sahasında yer alan en eski ve önemli tarihi eser Toprakkale Köyü Cami ve Kalesidir. EleĢkirt ilçe merkezinin 14 km. kuzeydoğusunda bulunan Toprakkale köyü, aynı zamanda antik kenttir. Urartular döneminin bölgedeki en önemli yerleģim merkezlerinden biri olan bu köyde, Urartulardan kalma kalenin yerleģim mekânları ve tapınağı tamamen yıkılmıģ, geriye kale burçları ve kale duvarlarından kalıntılar kalmıģtır. Toprakkale köyünde bulunan cami, köyün kuzeybatısında Urartuların döneminden kalan höyüğün güneyinde bulunmaktadır. Yeri hafif meyilli olduğu için güney kısmında zemin seviyesinden itibaren bir duvar örülerek düz bir teras oluģturulmuģ ve üzerine cami inģa edilmiģtir. Caminin güney ve batı kısımlarında mezarlık yer almaktadır. Caminin giriģ kapısı üzerinde yer alan dört satırlık Arapça hitabede Abdioğlu Mirza tarafından yaptırıldığı yazılmaktadır. Aynı kitabede mimar olarak Abidin adı geçmektedir. Kitabede dört yazı satırının ortasında 1099 tarihi bulunmaktadır. Bu tarihin miladi karģılığı 1684 tür. Bu yapı, 12.5x12.5 ölçülerinde, kare planlı, sivri kemerli, basık tramplara oturmuģ olup, tek kubbelidir. Kubbesi 8,2 m. çapındadır. Beden duvarlarının köģeleri, taçkapı ve pencere etrafları kesme taģtan, diğer kısımları tamamen moloz taģlarla örülmüģtür. Kuzey cephenin tam ortasında yer alan camii kapısı düzgün kesme taģtan yapılmıģ olup, birkaç süsleme kuģağı dıģında fazla özelliği yoktur. En dıģta düzgün bir çerçeveden sonra yelpaze biçiminde sonuçlanan geometrik bir bordür kapıyı çevrelemektedir. Silindirik gövdeli mukarnas baģlıklı sütunlara oturan kapı kemeri, dıģta sivri kemer Ģeklinde olup üzerinde geometrik geçmeli bir bordür yer almaktadır. Ġçerde üç dilimlik bir Ģekle dönüģen kemerin iç kısımda caminin yapımı hakkında bilgi veren kitabe bulunmaktadır. Kitabenin etrafı gene mukarnaslı bir bordür ile sekiz kolluk yıldızların kesiģmesi ile meydana gelen geometrik bir kuģak çevrelemektedir. 41

43 Toprakkale camii ve kalesi büyük ölçüde tahribe uğradıklarından turistik çekicilik oluģturmaktan uzaktır. Zira turizmin geliģmesine yönelik plan ve programların bulunmayıģı ile ulaģım, konaklama, altyapı, tamamlayıcı hizmetler ve tanıtım hizmetlerindeki yetersizlikler, yörede turizmin canlanmasını engelleyen önemli faktörlerdir. Nitekim, EleĢkirt ilçe merkezinde henüz turizme hizmet edecek bir otelin bulunmayıģı ve Ağrı kentinde de 2005 yılında faaliyete giren yıldızlı bir otelin bulunması, araģtırma sahasındaki doğal turistik kaynakların değerlendirilmesine yönelik beģeri unsurların yetersizliğini göstermek bakımından dikkat çekicidir. EleĢkirt e 14 km mesafedeki antik kenttir. Toprakkale nin yapım tarihi bilinmemekle birlikte, Urartular döneminde yapıldığı sanılmaktadır. Urartuların burada bir kale yaptırdıkları ve küçük Arsaklılar ın burayı yeniden imar ettikleri bilinmektedir. Tapınak ve yerleģim yerleri tamamen harap bir hale getirilmiģ, kale burçları ve bazı duvar kalıntıları günümüze gelebilmiģtir f) Diyadin Kalesi: Diyadin ilçe merkezinin güneyinde, Murat Irmağı nın kıyısındaki kayalıklar üzerinde kurulmuģtur. Yapanı ve yaptıranı belli değildir. Evliya Çelebi, Uzun Hasan oğlu Ziyaeddin tarafından yaptırıldığını belirtmektedir. Kale, yapılıģ tarzı ve kullanılan malzeme bakımından Urartu kalelerine benzemektedir. Birçok dönemde tamir ettirilen kale, bugün harap bir vaziyettedir. g) Avnik Kalesi: KoçbaĢı Kalesi olarak da bilinen yapı Diyadin ilçe merkezine 29 km mesafede, Yankaya (Ali Hido) mezrasında, Aladağ ın yüksek bir yerindedir. TaĢlarının sökülüp, ev yapımında kullanılmasından dolayı, ancak temelleri günümüze gelebilmiģtir. h) Kuje Kalesi: Avnik Kalesi ne yakın bir yerde bulunan küçük çapta bir kaledir. Günümüze ancak kalıntıları ulaģabilmiģtir. i) Meya Mağaraları: Diyadin ilçe merkezine 12 km uzaklıktaki Günbuldu köyündedir. Antik bir kent görünümündeki yerleģim yerinde mağaralar ve tarihi kalıntılar köyün 400 m uzağında bulunmaktadır. Kayalara oyularak yapılmıģ, barınma yerleri, tapınak, ibadethane, oda ve mağaralar oldukça ilgi çekicidir. Barınak ve ibadethanelerde değiģik inançların izleri görülmektedir. Oldukça tahrip edilmiģ kentten, günümüze mihrap, haçlı taģlar ve mezarlar kalmıģtır. Buradan çıkarılan iki koç heykeli, Ģu anda il merkezinde bulunmaktadır. j) Anzavur Tepe: Patnos ilçe merkezinin 2 km kuzeybatısında yer almaktadır. Patnos Kalesi olarak da bilinir. Urartulardan kalma antik bir kenttir. Saray, tapınak ve bina kalıntılarının olduğu tespit 42

44 edilmiģtir. Kale Kral Menua ve I. ArgiĢti, tapınak ise Ġspuını zamanında yapılmıģtır. Oldukça harap olan kentten günümüze. Ancak tapınak, kale ve bazı binaların kalıntıları ulaģmıģtır. k) Girik Tepe: Patnos un 1 km güneydoğusundadır. Değirmentepe olarak da bilinir. Urartular a ait bu antik kent, Kral Menua ve oğlu I.ArgiĢti dönemlerinde kurulmuģtur yılları arasında yapılan kazılar neticesinde, yanmıģ bir iç avlu, taht odası, salonlar, kiler ve mutfak ortaya çıkarılmıģtır. Ayrıca buradan çok sayıda yüzük, küpe, bilezik, kemer, mühür, altın ve tunçtan yapılmıģ süs eģyaları elde edilmiģtir. l) Tokluca Kalesi Diyadin ilçe merkezine 19 km uzaklıktaki Tokluca köyünde bulunmaktadır. Yapıda yer altına inen merdivenler mevcuttur. Ancak bu merdivenli yolun nereye ulaģtığı bilinmemektedir. m) Üç kilise: TaĢlıçay ın 18 km doğusunda yer alan bugünkü TaĢteker köyüdür. Birçok kaynakta adına rastladığımız Üç kilisenin kutsallığı M.Ö ye dayanır. Arsaklı Türkleri burada Bagavan adında bir GüneĢ Tapınağı yapmıģlardır. Sonradan Ermeniler tarafından bir manastır inģa edilmiģtir. Ancak bahsedilen ve diğer tarihi değerler yok edilmiģtir. Ermenilerin yaptırdığı manastır, 1950 yılında sökülmüģ, taģları Ağrı Merkez Camii nin yapımında kullanılmıģtır. Nuh Peygamber in mezarının burada olduğuna iliģkin bir inanıģta vardır. n) Kızıl Ziyaret Kalesi: Balıklı Göl yakınlarındaki aynı adı taģıyan köyde bulunmaktadır. Hangi dönemde yaptırıldığı bilinmeyen yapının yapanı ve yaptıranı bilinmemektedir yılında yöre terk edilip barınak ve kale surları tahrip edildiğinden dolayı, kale harap bir görünüm arz etmektedir. o) Küpkıran (Harabagöl) Kalesi: Merkez ilçenin 20 km uzağında yer alan Yukarı Küpkıran ile Güneysu köyü arasında bulunmaktadır. Kale Harabegöl Kalesi olarak ta bilinir. Kalenin kimin tarafından, hangi tarihte yaptırıldığı bilinmemektedir. p) Pazı Kalesi: Küpkıran köyü ile Kalender köyü arasındaki kaledir. Pazı Kalesi, Eyüp PaĢa Kalesi adı ile de anılmaktadır. Ağrı Ovası na hakim bir tepe üzerinde kurulan kale, küçük boyutlu olup basit bir yapıya sahiptir. Kale oldukça tahrip olmuģ, tanınmayacak bir hale gelmiģtir. 43

45 r) Hamur Kümbeti: Hamur ilçe merkezinde yer almaktadır. GiriĢ kapısı üzerindeki kitabeden, sadece 1802 yılında yaptırıldığı anlaģılmaktadır. Plan bakımından KırĢehir deki AĢık PaĢa Türbesi ne benzemekte olup, Selçuklu ve Osmanlı Kümbetlerinden farklı bir planlama gösterir. Yapı dikdörtgen planlı olup, içten aynalı tonoz, dıģtan balıksırtı Ģeklindedir. Güney taraftaki orijinal olmayan tahta kapıdan giriģ sağlanır. Doğu cephesinde 3, batıda ise 2 penceresi bulunmaktadır. Yapı, kesme taģ malzeme ile yapılmıģ olup, cepheleri kuģatan dört sıra bazalt ile renkli bir görünüm kazanmıģtır. Kümbet içerisinde Ġshak PaĢa nın torunlarından Ġbrahim PaĢa nın ve ailesinin mezarları bulunmaktadır. Mezar taģları, bitkisel motifler, sekiz kollu yıldız ve Arapça yazılar ile süslenmesine karģın, bunlar tahrip edilmiģlerdir. s) Karagöz Kilisesi: Tutak ın 26. km batısındaki Dayapınarı (Noktulu) köyü yakınlarında bulunmaktadır. Kilise kayalara oyularak yer altına yapılmıģtır. Kiliseye, merdivenlerle inilmektedir. Benzer bir kiliseye Hamur un Beklemez köyünde de rastlanılmaktadır. t) Havaren Kalesi: Hamur ilçe merkezinden geçen derenin 100m yukarısında sarp bir kayalık üzerinde kurulmuģtur. Kale Selçuklu Devleti nin son zamanlarından kalmadır. Osmanlı-Rus savaģlarında ve daha sonraları kale tahrip edilmiģtir. u)ġoģik Kalesi: Hamur un Karlıca (ġoģik) köyünde yapılmıģ kaledir. Ġlçe merkezine 34 km uzaklıktadır. Kalenin yapım tarihi bilinmemesine karģın, Akkoyunlular dan kaldığı sanılmaktadır. Bugünkü haliyle kalede; iki oda ve hamam ayakta kalabilmiģ diğer kısımlar tahrip edilmiģtir. Kaleye ulaģan blok taģlardan yapılmıģ merdivenler bulunmaktadır. Kalenin alt tarafında, ayrı olarak yapılmıģ bir ibadethane vardır. v) Karlıca kız Kalesi: Karlıca köyünde, ġoģik Kalesi nin 2 km doğusunda bulunmaktadır. ġoģik Kalesi beyinin, burayı kızı için yaptırdığı söylenmektedir. y) Kan Kalesi: Tutak ın 15 km batısında yer alan DönertaĢ (Kalekul) köyü yakınlarındadır. Kalenin yapım tarihi bilinmemektedir. Kale harap bir vaziyette olup, temel seviyesinde günümüze ulaģabilmiģtir. Kalenin baģka bir adı da Kale-i Hum dur. 44

46 z) Zencir Kale: Tutak yakınlarındaki Katavin Dağında bulunmaktadır. Yapım tarihi bilinmemektedir. Bugün yıkık durumda olan kale hakkında birçok efsane ve söylenti vardır Doğal Turistik Değerler MERKEZ ĠLÇE Dambat Çermiği ve Maden Suyu: Murat nehrinin kıyısında olup, Ağrı Merkezine 6 km. uzaklıktadır. Yerden fıģkıran Kükürtlü suyun ufak çapta sürekli değiģmekle kapalı bir yerdedir. Özellikle romatizma, yara deri ve cilt hastalıklarına iyi gelmektedir. Böylece bazı hastalıklara Ģifa konumundaki bu su fazla kapalı bir yerde tutulduğunda Ģifa özelliğini kaybetmektedir. Ayrıca maden suyu kıvamındaki kaynak suyu böbrek, bağırsak ve mide hastalıklarına iyi geldiği tecrübe edilmiģtir. Ayrıca kırık köprü ve civarındaki çay yerli halk tarafından piknik ve dinlenme yeri olarak kullanılmaktadır. HAMUR ĠLÇESĠ Hamur Deresi: Hamur ilçesi ile Tutak ilçesi arasında akan Murat Nehri nin içerisinde aktığı Hamur Deresi ilginç doğa güzelliklerine sahip olmakla beraber suların kimi yerde çağlayarak kimi yerde de durgun olması ve vadide çeģitli kuģ cıvıltılarının da suların sesi ile bütünleģmesi vadide yaģanmasına doyum olmayan güzel bir canlı manzara katmaktadır. Ayrıca Murat Nehri vadinin yapısına uygun bir biçimde kıvrılarak akması, kimi yerde görülen ağaçlıklar ve yer yer görülen bostanlar buraya apayrı bir çekicilik kazandırmaktadır. Bütün bu güzellikleriyle Hamur Deresi balık avlama yeri, aynı zamanda iyi bir piknik yeri ve vazgeçilmez bir dinlenme odağıdır. DĠYADĠN ĠLÇESĠ Diyadin Kaplıcaları: Diyadin ilçe merkezinin 5 km. güneyinde bulunmaktadır. Diyadin Kaplıcaları, Yılanlı. Davud, Köprü kaplıcaları olmak üzere üç bölüme ayrılır. Akkoyunlu Beyi Uzun Hasan ın oğlu Ziyaeddin Bey, binlerce seneden beri kullanıla gelen bu kaplıcaların civarında ilk tesisleri kurmuģtur. Davut ve Köprü çermikleri, sularının özellikleri bakımından birbirlerine benzemektedir. Köprü çermiğinin tortuları Murat Nehri üzerinde tabii bir köprü meydana getirdiği için bu isim verilmiģtir. Demir, kükürt, sülfat, kalsiyum ve bikarbonat bakımından zengin olan bu kaplıcalar romatizma, cilt hastalıkları ile nefrite iyi gelir. Suyun sıcaklığı derecedir. Kaplıca kuruluģları, havuz, özel banyoları olan bir hamam ve bir de hidroloji bölümünden oluģmaktadır. Toplam 150 yataklı turistik otellerin yanı sıra, kamp çadırları da 45

47 kullanılır. Çevresindeki Murat Nehri ve Kudret Köprüsü ile güzel bir manzara oluģturan Diyadin Kaplıcaları, yaz aylarının en çok rağbet gören yerleridir. Diyadin Kaplıcalarından bir görünüm b)kudret Köprüsü: Diyadin Ġlçe merkezine 6 km. uzaklıkta olup, çermiklerin yanındadır. Bembeyaz taģtan oluģan bu köprünün altından Murat Nehri geçmektedir. 30 m. yüksekliğine sahip köprünün 150 m. hemen gerisinde buna benzer ikinci bir doğal köprü vardır. Dünyada benzeri bulunmayan bu köprünün üstünden çevre köylerin yolları geçmektedir. Çermikler ile köprünün aynı konumda olması beraber müthiģ manzara bütünlüğü sağlaması gerçekten önem verilmesi ve yatırım yapılması gereken bir kaynaktır. DOĞUBAYAZIT ĠLÇESĠ Doğubayazıt ilçesi, kuzeyinde volkanik yapılı Büyük ve Küçük Ağrı dağları, güneyde Mesozoik-Tersiyer yaģlı kayaçlardan oluģan Akyayla Dağları ve volkanik yapılı Tendürek Dağı, doğuda Küçük Ağrı Dağı ndan baģlayarak Gürbulak Gümrük Kapısı na kadar uzanan tepeler dizisi ile batıda Balık Gölü-Diyadin eģiğinden oluģan bir çerçeve ile bu dağlık-tepelik çerçevenin ortasında yer alan Doğubayazıt Ovası ndan ibaret bir jeomorfolojiye sahiptir. Doğubayazıt ilçesi sınırları içinde Mesozoik den günümüze kadar çeģitli jeolojik devirlerde oluģmuģ ve farklı özelliklere sahip formasyonlar bulunmaktadır. Bölgenin temel yapısı, Üst Kretase yaģlı ofiyolitik karmaģık seriden oluģur. Diğer formasyonlar ise Eosen ve Miyosen yaģlı kalkerler ile Kuvaterner yaģlı çeģitli volkanik formasyonlar ile eski ve yeni alüvyonlardan oluģmaktadır. Doğubayazıt Ovası ve çevresi, jeolojik yapı bakımından, çevreden merkeze doğru, yani daha yaģlı arazilerden, yeni tortullara geçilen, tipik bir jeolojik havza durumundadır. En eski formasyonlar yüksek kesimlerde yer alırken, ova Kuvaternere ait sedimentlerle doldurulmuģtur. Ovanın oluģumunda daha çok kuzey- güney yönlü faylar rol oynamıģ ve çöken kısımda oldukça kalın bir alüvyal dolgu oluģmuģtur. 46

48 Yörenin jeo-tektonik geliģimi büyük ölçüde Orta Miyosen deki tektonik hareketlerle baģlamıģ ve Pliyosen sonları-pleistosen baģlarında Büyük Ağrı-Küçük Ağrı dağlarının oluģmasına yol açan açılma çatlaklarının oluģmasına kadar devam etmiģtir. Dolayısıyla Doğubayazıt Ovası ve Gürbulak koridoru birer tektonik oluk olarak değerlendirilebilir. Özellikle ovanın güney kenarının çok sayıda faylar ve faylı bindirmelerle sınırlandırılmıģ oluģu, ovanın çökmüģ olduğunu da ifade etmektedir. Ovanın kuzey kısmı ise, daha genç volkanik materyallerle örtülü olduğundan buradaki tektonik çizgilerin tespiti mümkün olamamaktadır Kaynağı Büyük ve Küçük Ağrı volkan konileri olan lâvlar, Doğubayazıt Ovası ve Gürbulak Olukçu nun kuzey kenarını yer yer ince tabakalar halinde örter. Birer strato-volkan olan bu dağların yöreye bakan kısımları parazit konileri, lâv akıntıları, lâv breģleri, lapilli ve tüf yataklarından oluģmaktadır. Gürbulak Oluğu nu kuzeyden sınırlayan volkanitler ise daha çok bazaltik özelliktedir. Gürbulak oluğunu güney yönünde sınırlayan dağlık-tepelik alan ise, Mesozoik ve Tersiyer dönemlerine ait formasyonlardan oluģur. Sınırları genellikle faylı olan jeolojik formasyonların en yaģlısı Üst Kretase devresine ait ofiyolitler ve filiģler olup, MelikĢah ve Üzengili köyleri civarında yaygınlık kazanırlar. Ziyaret Tepesi güneyinden ülkemize giren ve Doğubayazıt Ģehrinin doğusuna kadar net Ģekilde izlenebilen bir fay hattı boyunca, Miyosen denizel kalkerleri ile Eosen kalker, marn, Ģeyl ve kumtaģları birbirleriyle temas halindedir. Bununla birlikte Dostali, Buyuretti ve Telçeker köyleri arasında kalan kesimde, Eosen formasyonlarının Miyosen kalkerleri üzerine itildiği ve bu nedenle küçük çaplı bir bindirmenin oluģtuğu dikkati çekeriii. Ġncelendiği üzere, Doğubayazıt ilçesinin jeomorfolojik yapısı da, yerbilimlerine yönelik araģtırma faaliyetleri için doğal bir laboratuar niteliğindedir. Dolayısıyla bilimsel ve kültürel turizm faaliyetlerini teģvik edici yönleri vardır Büyük ve Küçük Ağrı strato-volkanlarının uçaktan görünümü. Büyük Ağrı Dağı Doğubayazıt Ovası nın kuzeydoğusunda yükselen büyük Ağrı Dağı, ülkemizin dağ turizmi bakımından (alpinizm klimatizm) yüksek potansiyele sahip olan tek konili volkanik 47

49 dağlarından biridir. Dağcılık sporu ile uğraģanların aradığı bütün özelliklere sahip olan Ağrı Dağı nın çıkılması kolay olan güzergâhları olduğu gibi, nitelikli dağcıların aradıkları tırmanılması zor kesimleri de bulunmaktadır Ağrı Dağı na çıkıģ ve iniģ en erken dört günde tamamlanmaktadır. En uygun çıkıģ zamanı Ağustos ve Eylül aylarındadır. Bu aylardan Ağustos ayı çıkıģlarında, 4500 m. den sonra hava sıcaklığı 10 C ye ve Eylül ayı çıkıģlarında ise 12 C ye düģmektediriv. Ağrı Dağı na tırmanan dağcıların çoğu oksijen yetersizliğine bağlı olarak basıncın yükselmesi, kalp çarpıntısı, baģ dönmesi ve baygınlık gibi rahatsızlıklardan dolayı 5000 m. den daha yükseğe çıkamamaktadırlar. Büyük Ağrı Dağı na tırmanmaya çalıģan bir dağcı grubu. 48

50 Kutsal kitaplarda da adı geçen bu dağ, birçok dilde farklı adlarla anılmaktadır. Yakutlar Ağr, Selçuklu Türkleri Eğri Dağ, bazen de Ağır Dağ, Ġranlılar Kuh-i Nuh, Araplar Büyük Ağrı ya Cebelü l-hâris,küçük Ağrı ya ise Cebelü l-hüveyris isimlerini vermiģlerdir. Ermeniler Massis veya Masik derken, sadece Batı coğrafyacıları Ararat demektedir. Özellikle Nuh Tufanı Efsanesi sebebiyle diğer dağlardan daha çok yabancı çekmek gibi üstün bir tarafı olan Ağrı Dağı nın, turizm potansiyelinin yeterince değerlendirilmediği ise diğer bir gerçektir. Nitekim 2001 yılı içerisinde Ağrı Dağı nı ziyaret eden turist sayısı 678 i yerli ve 548 i de yabancı olmak üzere, toplam 1227 kiģi kadardı. Küçük Ağrı Dağı Ağrı Dağı nın doğusunda yer alan Küçük Ağrı, ülkemizde tırmanıģı en zor dağlardan biridir. Bunda en önemli etken, zirve noktasına doğru giderek sivrileģen yapısı ve yumuģak kumlu bir yüzeye sahip olmasıdır. Dağın çıkıģa en uygun bölgesi kuzeybatı yamacıdır. Küçük Ağrı Dağı tırmanıģının baģlangıcı, Doğubayazıt ilçesine 22 kilometre mesafedeki Güngören Yaylası dır. Buraya ulaģmak için önce ilçe merkezine 15 kilometre mesafedeki aynı isimli köye gelmek gerekir. Köy ile yayla arasındaki bölge, volkanik patlamalar sonucu oluģan lav akıntısı ve ay yüzeyine benzeyen oluģumlarıyla son derece ilginç bir alan olup doruk noktası 3896 m. dir. Buz Mağarası Doğubayazıt Ģehrinin kuzeydoğusunda, Küçük Ağrı Dağı nın güney eteğinde bulunmaktadır. Hallaç köyünün 3 km. kuzeydoğusundadır. Örneğine çok az rastlanabilecek doğal bir anıt niteliğindedir. Mağara, uzun eksenli, elips biçiminde, yaklaģık 100 m. uzunluğunda, 8 m. derinliğinde olan yayvan bir çukurdur. Mağara nın ağzı, esas çukura göre biraz yukarıda kalmaktadır. Ġçinde bazalt lavlardan oluģan kayalar ve bu kayaların üzerinde çeģitli boyutlardaki temiz buz tabakaları, sarkıt ve dikitler bulunmaktadır. Genellikle yaz aylarında soğuk ve kıģ aylarında da sıcak olan mağaranın kapısında sürekli sıcak ve soğuk hava akımları oluģmaktadır. IĢık tutulduğunda kristal gibi parlayan ve 49

51 renkten renge giren buz parçaları seyredenleri hayretler içinde bırakmaktadır. AĢağı Ġnek köyünden baģlayıp mağaraya doğru uzanan bir lâv tüneli, mağaraya dip kısmından ulaģmaktadır. Bu tünel hava sirkülasyonuna neden olmakta ve mağaranın içini soğutan bir etki yapmaktadır. Mağara tavanından süzülerek damlayan suyun donmasına yol açan bu soğuk havanın, özel bir bileģimi olduğu sanılmaktadır. Mağara içinde kuģların yuva yapması, Ģimdiye kadar mağara içinde kimsenin etkilenmemesi ve devamlı buz-su alınması, hava bileģiminin zehirsiz olduğunu göstermektedir. Küçük Ağrı Dağı nın güneyinde kuzeydoğu-güneybatı doğrultusunda uzanan bir çöküntü çukuru içinde yer alan ve doğu tarafından giriģi olan mağara, bir lâv tüneli görünümündedir. Bazı hallerde akıģ halinde bulunan bazik karakterli bir lâv kütlesinin üst kısmı katılaģır. Buna karģılık alt kısmı halen akıģ halinde bulunabilir. Bilindiği gibi cisimler dıģtan içe doğru soğurlar. Bu durumda iç kısım akmaya devam ederek boģalır ve böylece lâv tüneli oluģur. DıĢta katılaģan kısım bir kabuk Ģeklinde belirirv. Buz mağarasının da bu mekanizmayla oluģtuğu düģünülmektedir. Doğubayazıt Sazlığı Doğubayazıt Ģehri ile Ağrı Dağı arasındaki, ġeyhli ve Gölyüzü gölleri arasında bulunan Sazoba köyündeki bataklık alanlardan oluģur. Bu sazlık da, ülkemizin önemli 100 kuģ barınma alanı arasında bulunmaktadır. Koruma statüsü olmayan sazlık alan, Balık Gölü nden ve Tendürek dağından gelen derelerle beslenir. Yörede yaygın kuģ türleri ise çayır delicesi, erguvani, balıkçıl, boz ördek, pasbaģ, turna, patka, kızılgaga ve kızılbacak olarak sayılabilir. Söz konusu kuģ alanı koruma altına alınarak Doğubayazıt a gelen turistler için, kuģ seyir yeri olarak düzenlenebilir. Ġnsanlar son yıllarda sadece kuģları izlemek için dahi ülkeler arasında seyahat etmektedir. Meteor Çukuru Doğubayazıt Ģehrinin 35 km. doğusunda, Gürbulak Gümrük Kapısı nın 2 km. kuzeydoğusunda yer alır. Bu çukurun, daha farklı iddialara karģın, 1892 yılında düģen büyük bir göktaģı tarafından oluģturulduğu sanılmaktadır. Çünkü bu silindirik doğal kuyu, Tersiyer kalkerlerini örten kalın ve çatlaklı bazaltlar içinde, 100 yıl önce ( yıllarında) 50

52 geceleyin birden bire açılmıģ, o gecenin sabahında Gülveren köyünün kaynak suları bulanık olarak akmıģtır. Çukurun açılması sırasında meydana gelen sarsıntı geniģ bir alanda hissedilmiģtir. Derinliği 60 m.yi ve çapı da 35 m.yi bulan söz konusu çukurun âdeta silindirik bir kuyu Ģeklinde olduğu dikkati çekiyor. Çukurun iç kenarlarının düzenli Ģekilde kesilmiģ oluģu ve iç yüzeylerin kopma çizikleri taģıması, kuvvetli basınca bağlı bir deformasyon olduğunu ifade etmektedir. Meteor Çukurundan Bir Görünüm. Bununla birlikte, sadece temel yapının kalker oluģunu esas alarak hareket eden bu görüģe, bütünüyle katılmak mümkün değildir. Çünkü bazaltik kayaçların kalınlığı yöreyi ilgilendiren stratigrafik dikme kesitlerde 120 m.den daha kalın gözükmektedirvi. Diğer yandan bazaltik lâvların doğal direnci bu çaptaki dairesel çökmelere izin vermeyecek özelliktedir. Ayrıca yöre halkının da aynı konuda tarihî kayıtlara geçmiģ gözlemleri vardır. Belirtilen tarihte meydana gelen yer sarsıntısının yakın çevrede Ģiddetli bir Ģekilde hissedilmesi bile, küçük bir bazalt dolininin bu ölçüde sarsıntı oluģturamayacağını vurgulamaktadır. Bu konunun aydınlatılabilmesi için, meteor çukurunun tabanından kayaç numuneleri alınarak incelenmesi gerekir. ġayet burası bir meteor (göktaģı) çukuru ise, derinlik ve büyüklük itibarıyla Alaska daki Meteor çukurundan sonra, Dünya daki ikinci büyük meteor çukurudur. TAġLIÇAY ĠLÇESĠ Balık Gölü Doğubayazıt Ġlçesinin 60 km. kuzeybatısında yer alan Balık Gölü aynı zamanda TaĢlıçay ilçe sınırları içerisinde kalmakta olup yaklaģık 34 km2 lik yüzölçümü ve 2241 m. lik su düzeyi yükseltisiyle, ülkemizin en yüksekte bulunan göllerinden biridir. Bir lâv set gölüdür. Çevresindeki dağlardan gelen küçük dereler, kıyıdaki pınarlar ve yer altı sularıyla beslenir. 51

53 Balık Gölü nden bir görünüm. Gölün kuzeyinde, üzerinde tarihi kalıntılar da olduğu bir ada bulunmaktadır. Bu adada kuluçkaya yatan kadife ördek türü ve diğer kuģlar nedeniyle, Türkiye nin en önemli 100 kuģ yaģama-koruma alanından biri olarak kabul edilir. Ayrıca yaz aylarında gölde martı, kuğu ve karabataklara da bol miktarda rastlanır. Alabalığı ile ünlü olan bu gölümüzün suyu tatlıdır. Gölde yetiģen kırmızı benekli kızıl alabalık doğal ortamda yetiģtiğinden dolayı çok lezzetlidir. Balık gölünde yetiģen alabalığın özellikle kıģ aylarında avlanması oldukça güçleģmektedir. Çünkü yaklaģık 2250 m. yükseklikte yer alan göl, kıģ aylarında kalın bir buz tabakasıyla kaplanır. Balıkçılar kalın buz tabakaları arasında açtıkları kısımlardan balık avlamaktadırlar. Ancak ağır kıģ Ģartlarının yaģandığı bölgede, avlanan balıkların tüketim merkezlerine ulaģtırılması son derece zordur ve çoğunlukla yolların kapalı olduğu dönemlerde at sırtında gerçekleģtirilir. Soğuk kaynak sularıyla ayrı bir güzellik kazanan gölün etrafı ağaç bakımından oldukça fakirdir. Doğu Anadolu nun Abant ı olabilecek bir doğal güzelliğe sahip olmasına rağmen, bu imkân ilgisizlik nedeniyle atıl durumdadır. PATNOS ĠLÇESĠ Patnos Kümbetleri civarı Ģehrin etrafındaki düzlükler yerli halk tarafından mesire yeri olarak kullanılmaktadır. Süphan Dağı Süphan, Doğu Anadolu da Van Gölü nün kuzeyinde Adilcevaz-ErciĢ ve Patnos arasında yükselir. Alanı Van ile Ağrı il sınırları içerisinde kalan dağın en yüksek iki zirvesi (4058m. ve 4054m.) Adilcevaz ile Patnos tadır. SönmüĢ bir volkan olan Süphan Dağı nın tepe noktasında ikinci bir kubbe yer alır. Anadolu'nun dördüncü en yüksek doruğu olan dağın zirvesi bir örtü buzuluyla kaplıdır. Güney tarafında yer alan Van Gölü adeta engin bir deniz Ģeklinde görünür. TırmanıĢ sırasında sadece Van Gölü değil Aygır ve Sodalı Göl de fotoğraf makinelerine poz verir. Süphan Dağı tırmanıģları genel olarak klasik doğu rotasından yapılır. Kuzeydeki Patnos tarafında ise sert bir rota vardır. 52

54 Patnos Sarısu Ovası Sulak Alanları Ġdari olarak Ağrı ili Patnos ilçesi sınırları içindedir. Süphan Dağının kuzeyinde yer alan Sarısu ovası geniģ ve yüksek rakımlı bir ovadır. Ġçinde barındırdığı sulak çayırla, geniģ sazlıklar ve birkaç tatlı su gölü ile önemli bir sulak alan ekosistemi teģkil etmektedir. Alan küçük derelerle yer altı suları vasıtasıyla beslenir. Gideğeni olan Karasu Çayı ile Fırat Nehrinin en büyük kolu olan Murat suyuna bağlanır. ELEġKĠRT ĠLÇESĠ Köse Dağı EleĢkirt Ovası nın kuzeybatısında tek baģına yükselen Köse Dağı, kilometrelerce uzaklıktaki Kaçkarların zirvelerinden bile görülebilir metre yüksekliğinde bu heybetli kütle, kuzey tarafında yer alan Kars ilinin SarıkamıĢ ilçesi sınırlarında müthiģ bir görsellik sergiler. Uçsuz bucaksız bir bozkırın ortasında sivri ve ulaģılmaz görünen zirvesiyle dağcıların gönlünü çelen dağa, kubbe görünümündeki yapısının çıplak ve sarp oluģundan dolayı Köse Dağı adı yakıģtırılmıģtır. Rusların yılları arasında bölgeden lityum kömürü çıkarmıģ olmaları, maden yönünden zengin bir alana sahip oluģunun kanıtıdır. EleĢkirt ilçesinin Yukarıkopuz ve Gözaydın köyleri arasında yükselen dağın topografik yapısı, en kolay Gözaydın köyünün üzerindeki sırttan tırmanıģ olanağı sağlar. Köse Dağı tırmanıģı, Ağrı Dağı na çıkmak isteyenler için iyi bir antrenman niteliğindedir Konaklama Otelin Adı Kapasite Adres Ġrtibat No OTEL BÜYÜK AĞRI 52 Oda Erzurum cad. AĞRI Yatak OTEL METECAN 24 Oda Nevzat Güngör cad. AĞRI Yatak OTEL SĠ-MER 125 Oda Transit Yol Tepebağ Yatak Mevkii D.BAYAZIT OTEL NUH 57 Oda Büyük Ağrı Dağı cad Yatak No:65 D.BAYAZIT OTEL CONFĠDENS 24 Yatak Kayak Merkezi ELEġKĠRT OTEL SALMAN 60 Oda Mevlana cad. AĞRI Yatak OTEL ACAR 60 Oda Erzurum cad. AĞRI Yatak OTEL AYDEMĠR 22 Oda Nevzat Güngör cad. AĞRI Yatak OTEL KILIÇASLAN 43 Oda Medine Cad. AĞRI Yatak OTEL AKBULUT 48 Oda Yeni Van cad. AĞRI Yatak OTEL ORTADOĞU 40 Oda 95 Yatak Ağrı Cad. No:125 D.BAYAZIT

55 OTEL ARARAT OTEL TERMAL OTEL KERVANSARAY OTEL BÜYÜK DERYA GOLDEN HĠLL 40 Oda 88 Yatak 45 Oda 90 Yatak 60 Oda 100 Yatak 68 Oda 136 Yatak 90 Oda 160 Yatak Belediye karģısı D.BAYAZIT Ağrı Cad. üzeri DĠYADĠN Erzurum cad. AĞRI Çiftepınar mah. ÇarĢı cad. DOĞUBAYAZIT Çevre yolu üzeri DOĞUBAYAZIT UlaĢım Ağrı tarih boyunca doğu ile batı arasında bir köprü olmuģtur. Asya dan Avrupa ya, Anadolu ya ve Orta Doğu ya yapılan göçler, akınlar Ağrı ve çevresi üzerindeki yollardan yapılmıģtır. Hindistan, Çin, Afganistan, Orta Asya ve Ġran ın ipekli kumaģları, baharatları ve diğer malları yüzyıllarca Doğubayazıt üzerinden Anadolu ve Avrupa ya taģınmıģtır. UlaĢım ve taģımacılık, günümüzde petrol, sanayi ürünleri, gıda, hammadde vb. olarak devam etmektedir. Ağrı, E-80 karayoluyla direkt Erzurum ve Ġran a, bu yoldan kuzey ve güneye ayrılan yollarla da çevre illere bağlanır. Karayolu Ġl de ileri durumdadır. Bundan dolayı transit taģımacılığı ile nakliyatçılık Ağrı da geliģmiģtir. Havayolu UlaĢımı 8 Ocak 1997 de havaalanının kullanıma açılmasıyla birlikte Ankara ya ve Ġstanbul a direk, Ankara ve Ġstanbul üzerinden aktarmalı birçok büyük Ģehre uçuģ seferleri yapılmaktadır. Karayolu UlaĢımı Kara yoluyla çevre ile ve ilçelerden Ağrı ya ve Ağrı dan çevre il ve ilçelere düzenli karayolu ulaģımı olduğu gibi, büyük Ģehirlere de her gün karģılıklı otobüs seferleri vardır ĠLGĠ GRUBU ve PAYDAġ ANALĠZĠ Gençlik ve Spor Ġl Müdürlüğü: Tespit edilecek alanlarda yerel ve ulusal anlamda spor faaliyetlerinin gerçekleģmesine yardımcı olmak ve planlama yapmak. Bu konu ile ilgili bilgi ve görüģlerini bildiren rapor hazırlamak. Ġzcilik, kampçılık ve gezi ekipleri oluģturmak ve spor organizasyonu yapmak. 54