ANABİLİM EĞİTİM KURUMLARI AİLEDE SORUMLULUKLAR VE SINIR KOYMA

Transkript

1 İlkokul ANABİLİM EĞİTİM KURUMLARI AİLEDE SORUMLULUKLAR VE SINIR KOYMA PSİKOLOJİK DANIŞMANLIK VE REHBERLİK BİRİMİ - KASIM 2013

2 AİLEDE SORUMLULUKLAR VE SINIR KOYMA Çocukların Sorumluluk Bilinci Kazanması Neden Önemlidir? İnsan, en temel güdülerle dünyaya gelir ve bu anlamda anne- babaya muhtaçtır. Yeni doğan bir bebeğin tüm ihtiyaçları ebeveynleri tarafından giderilir. Ve çocuk tüm sıkıntılarını ağlayarak, neşesini ise gülerek ifade eder. Ancak bebekler akıp geçen zamanla günbegün büyürler. Ve belli yeterliliklere erişirler. Örneğin: Önce emeklemeye sonra yürümeye başlarlar. Belirli yeterliliklere erişen çocuklarda da fiziksel gelişim, dil gelişimi, duyuşsal ve psiko-motor gelişim devam eder. Fakat bu değişim süreci kişiden kişiye farklılık gösterebilir. Bazen fiziksel gelişim hızlanırken bazen de duygusal gelişim hızlanabilir. Sorumluluk bilinci, çocuklarda kendi davranışlarını veya kendi yetki alanlarına giren herhangi bir olayın sonuçlarını üstlenmesi ve kazandığı yeterlilikleri kullanabilmesiyle ilgilidir. Çocuklar, bu yeterliliklere erişmelerine rağmen bunları kullanmayabilirler. İşte bu noktada aileler için önemli sorunlar ortaya çıkabilir. Kazanılan her beceri çocuğun bireyselleşmesinde, bağımsız, kendine yeten bir birey olmasında önemli birer adımdır. Sorumluluklar ise çocuğun yeni edindiği bu becerileri hayata geçirmesi için önemlidir. Sorumluluk, bir görevi üstlenme, bu görevin gereklerini yerine getirebilme ve bu sürecin olumluolumsuz sonuçlarını yüklenebilme anlamına gelmektedir. Ayrıca sorumluluk; kurallara uyma, yaptığı tercihlerin olumsuz sonuçlarına katlanma, başka insanlara ve onların haklarına saygı göstermektir. Çocuklara görev vermeye başladığımız, özellikle olumsuz davranışlarının sonuçlarına katlanmaları gerektiğini öğrettiğimiz, kendi tercihlerini ifade etmelerine izin verdiğimiz ve fikirlerini dinlemeye başladığımız zaman onlara sorumluluk kazandırmaya da başlamış oluruz. Bir çocuğun sorumluluk alabilmesi için kendine güvenmesi ve verilen sorumlulukları yerine getirebileceğine inanması en önemli adımlardan biridir. Bu bağlamda sağlıklı aileler; çocuklarına, onların yaşına ve becerisine uygun sorumluluklar verebilme ve kendi sorumluluklarını da yerine getirebilme gibi özelliklere sahip olmalıdır. Davranışlarının sonuçlarını gören, gelişen becerilerini kullanan çocukların bu özelliklerle paralel olarak kendilerine olan güvenleri de artacaktır. Kendi ihtiyaçlarını tek başına karşılama becerisini kazanan çocuğun yetişkinlere duyduğu bağımlılık giderek azalır, etrafına güvenmeye ve verilen sorumluluğu yerine getirebileceğine inanmaya başlar. Bu nedenle çocuğun sorumluluk duygusunun gelişebilmesinde ve özgüven kazanmasında en önemli etken, anne- baba tutumlarıdır. Genel olarak üç tür aile yapısında sorumluluk alma sıkıntıları ortaya çıkar. Bunlar: Otoriter aile yapısı, aşırı hoşgörülü, gevşek aile yapısı ve aşırı korumacı aile yapısıdır.

3 Otoriter aile yapısında, çocuğun yetersiz olduğu ve söz konusu görevleri başaramayacağına dair bir inanç vardır. Aile çocuğa güvenmediği için çocuk da yetersiz hisseder ve sorumluluklarını yerine getirebileceğine inanmaz. Aşırı hoşgörülü- gevşek aile yapısında ise çocuğun tüm istekleri aile tarafından karşılanır, çocuk güçlü konumdadır fakat bu kontrolsüz bir güçtür. Her istediğini ebeveynine yaptıran çocuk, kendi üzerine sorumluluk alma becerisini kazanamaz. Aşırı koruyucu tutumda aileler çocuklarının üstüne o kadar titrerler ve onun yapabileceği işlere bile o kadar müdahale ederler ki çocuklara farkında olmadan Sen yapamazsın! mesajını verirler. Çocuk, sürekli ondan bir adım önde giden ve her an onun yerine ihtiyacını karşılayan ebeveyni görünce Ben tek başıma yapamam. bilgisini iyice içselleştirir, yaşı ilerlese de ebeveyninin onayına ve desteğine bağımlı halde kalır. Becerilerini kullanması ve geliştirmesi için fırsat verilmeyen bu tür çocukların ise yeterlilik duygusu ve özgüven gelişimi sınırlanır. Her anne babanın beklentisi; çocuklarını, kendi ayakları üzerinde durabilen ve kendine güvenen bireyler olarak yetiştirebilmektir. Çocuklarda sorumluluk bilincinin gelişmesi, yaşamın ilk yıllarından itibaren atılan adımlar ile mümkündür. Hayat ile ilgili diğer değerler gibi sorumluluk da çocuğun öncelikle anne- babasından sonra sosyal çevresinden öğrendiği, geliştirdiği bir beceridir. Çocukta sorumluluk duygusu nasıl kazandırılır? Çocuğa sorumluluk kazandırmak için öncelikle öz bakım becerilerini kendi başına nasıl karşılayacağının öğretilmesi ve çocuğun ev içi görevlere dâhil edilmesi ile başlanabilir. Çocuk görevi başarıyla tamamladığında bunun mutlaka çocuğa fark ettirilebilmesi ve çocuğun takdir edilmesi eğer görevi tamamlayamadıysa da gösterdiği çabanın önemli olduğunun anlatılması ve çocuğun yapabilecekleri konusunda motive edilmesi önemlidir. Bununla birlikte biliyoruz ki çocuğa kazandırılmaya çalışılan beceriler ebeveynler tarafından sergilenmiyorsa çocukların söz konusu becerileri kazanması çok zordur. Sorumluluk kazandırmada aşağıdaki maddeler üzerinde durulması önem taşımaktadır. Çocuklar, bazı işleri niçin yapmak zorunda olduklarını bilirlerse ne zaman ailelerine yardımcı olmaları gerektiğini ve ne zaman bağımsız davranabileceklerini öğrenirler. Çocuğunuza gün boyunca nelerden sorumlu olduğunu açık bir dille anlatmak, onun yapması gereken rutin işleri fark etmesini sağlar. Çocuğun söz konusu davranışı gösterebilmesi için ona bir süre tanınması ve bu konuda aceleci olunmaması gerekmektedir. İstenen davranış eğer gerçekleşmiyorsa yeniden hatırlatma sürecine gidilmelidir. Çocuğun yaşına, gelişimsel düzeyine, bireysel özellik ve ilgilerine uygun görev ve sorumluluklar verilmelidir.

4 Çocuğun yaşadığı olaylardan ders çıkarabilmesi için risk oluşturmadığı müddetçe yaptıklarının sonuçlarını yaşamasını sağlayınız. Çocuğunuza öğretmek istediğiniz davranış ne olursa olsun mümkün olan en basit basamaktan başlamanız onu cesaretlendirecektir. Çocuğumuz sorumluluklarını düzenli olarak yerine getiriyorsa onu motive ettiğinizde bu konudaki özeni de artacaktır. Çocuklara ne yapmamalarını değil de ne yapmaları gerektiğini söylemek önemlidir. Olumlu davranışa odaklanmak, olumlu davranışla ilgili geri bildirimler vermek istenilen davranışı geliştirmenin en etkili yoludur. Haftalık planlama yapabileceğiniz bir şablon hazırlamak yararlı olacaktır. Bu şablona hafta içi yapılması gereken görevleri yazınız. Görevlerin dağılımını gerçekleştiriniz. Herkes görevini yaptıkça yerine getirilmiş görevin yanına işaret koyunuz. Çocuğun yaşına uygun bir sorumluluk listesi hazırlayınız. Bu listeden sorumluluğunu alabileceği işleri seçmesine izin veriniz. Sorumluluklarını yerine getirdiğinde onu manevi açıdan desteklemek (olumlu, takdir edici sözler söyleyerek) güven duygusunu ve sorumluluk bilincini geliştirir. Küçük yaş grupları için ailedeki eve giriş-çıkış, uyku, yemek, dinlenme, eğlenme saatleri çok önem lidir. Bu saatlerin düzenli olması ve mümkün olduğunca aksatılmaması çocukta düzen kavramını pekiştirecektir. Akşam eve dönüşten sonraki saatler ve hafta sonlarının nasıl değerlendirildiği de zaman ve düzen kavramının kazanılmasında etkilidir. Akşam saatlerinin sürekli televizyon karşısında oturarak geçirilmesi, hafta sonlarının herhangi bir program yapılmadan geçirilmesi çocuğa okul dışı zamanın gelişigüzel geçmesi gerektiğini öğretir. Okul ve iş dışındaki zamanların bu şekilde geçirileceğini öğrenen çocuktan, gelecekte çalışma alışkanlığı kazanmasını beklemek haksızlık olacaktır. Ailenizdeki her bireyin sorumluluklarının neler olduğunu belirlemek üzere toplantı yapıp

5 öncelikle anne- baba olarak kendi sorumluluklarınızdan söz etmeniz uygun olacaktır. (İşte, evde tüm aile üyelerine ve yakın çevrenize karşı nasıl davranmanız gerektiği vb.) Çocuklarınızın zamanlarını iyi değerlendirebilmeleri, günü yakalayabilmeleri için "Bugün ne yapacaksın?" sorusu çok önemli ve stratejik bir sorudur. Gününü planlama alışkanlığı kazanamayan çocuklar, yakın gelecekte görev ve sorumluluklarını erteleme, yarım bırakma ve sorumluluklarından vazgeçme gibi davranışlar sergilerler. Oysa planlama, çocuğun öz denetim becerisini kazanmasında temel koşullardan biridir. AİLEDE SINIR KOYMA Sınır nedir? Sınırlar, çocukların kendilerini ve dünyalarını anlamalarına yardımcı olur ve onlara önemli bir keşif ve öğrenme ortamı sağlar. Sınır koymak, güvenlik ve çocuğu yönlendirmek anlamına gelmektedir. Aile- de ve evde konulan sınırlar, çocuğun kişiliğinin oluşmasında ve sorumluluk sahibi olmasında etkilidir. Çoğu ebeveyn sınır denildiğinde çocuğa söz dinletmek, disipline etmek, otorite gibi kavramları aklına getirir. Fakat çocuk yetiştirmede sınır koymak bir bahçeye duvar örmeye benzer. Çocuklar doğduklarından itibaren dünya nasıl bir yerdir diye bir fikir oluşturmaya çalışırlar. Ebeveynlerin sunduğu ortam ve verdikleri mesaj bu şemanın içeriğini, olumlu veya olumsuz oluşunu belirler. Sınır Koymak Neden Gereklidir? Çocuk yetiştirirken anne- babaların zihinlerini en çok meşgul eden konuların başında şüphesiz sınır koyma gelir. Çocuklarımız bebeklik döneminden çıkıp ayaklarının üzerinde durabildiği, dünyayı keşfetmeye son derece istekli oldukları dönemden itibaren anne- babalar onları korumak hem aile içi hem de toplum kurallarına uygun hareket etmelerini sağlamak için onlara sınırlar koymaya başlarlar. Anne- babaların amacı: Özgüveni yüksek, etrafında olup bitenleri merak eden, keşfetmeye hazır; sınır ve kurallara uyabilen, ailesi ve toplum ile uyum içinde büyüyen mutlu çocuklar yetiştirmektir. Hem kendi ailelerinden gelen disiplin ve terbiye mirasının etkisi altında kalan hem de kendi çocuklarına ve çağın koşullarına uygun yeni sınırlar oluşturmaya çalışan anne- babalar zaman zaman ikilem içine düşerler: Acaba çocuğumu çok mu kısıtlıyorum, bu sınırlar çok mu fazla? veya Kendine güveni yüksek bir çocuk olsun diye sınırları onun için çok mu esnetiyorum, kurallar biraz daha belirgin mi olmalı? gibi düşünceler nedeniyle aileler huzursuzluk hissetmektedir.

6 Her ailenin sistemi kendine özgüdür. Sınırlar belirlenirken çocuğun gelişimi, sağlığı, güvenliği ile annebabanın ortak beklentileri birlikte göz önünde bulundurulmalıdır. Çocuklar kendilerine ait alanların neresi olduğunu, özgürlüklerinin başladığı ve bittiği yerleri bilirlerse bu alan içinde özgürce gelişebilirler. Ancak biz bu duvarları net bir biçimde örmezsek çocuklar bazen yaptıkları girişimlerde alkışlanır bazen de engellenirler ve bu, onların kendilerini suçlu ve yetersiz hissetmelerine yol açar. Bu hisler; ilerleyen dönemde içe kapanma, aşırı utangaçlık, öfke kontrolü problemi veya engellenmeye karşı dirençle kendini gösterir. Bu sebeple ilerde olumsuz durum oluşturabilecek konuların üzerinde önceden durulmalıdır. Sınır koyarken anne ve babanın aynı fikirde olması, sınırın iyi tanımlanması, sınırın esnek ve değişken olmaması gerekmektedir. Sınırlara uyulması takdir edilmelidir. Sınırların aşılması için bir bedel (ceza değil) belirlenmelidir. Anne- baba kararlı olmalıdır. Çocukla gereksiz bir mücadeleye girilmemelidir. Çocuğa sevgi, anlayış, sabır ve şefkat ile yaklaşıyorsanız onun ağlamasından, ara ara kendini kızgın veya mutsuz hissetmesinden korkmayınız. Çocuğunuzun anlık mutsuzluğu sizin kural koymadaki kararlılığınızı etkilemesin, kararsız olduğunuzda veya koyduğunuz kuralı kendiniz bozduğunuzda çocuk bunu kavrayacak, ileride de kurallara uymamanın yollarını deneyecektir. Verdiğiniz ödül veya cezadan pişman olmayın, hatalı olduğunuzu düşünüyorsanız uygulamanın bitiminde çocuğa bunu açıklayabilirsiniz. Dolayısıyla hata yapmaktan korkmamak, önemli olanın mükemmel anne- baba olmak değil, mutlu bir çocuğun mutlu anne-babası olmak olduğunu bilmeniz gerekir. KAYNAKÇA Mackenzie, J. Robert, Çocuğunuza Sınır Koyma (Sorumluluk Sahibi, Bağımsız Çocuklar Yetiştirmenin Yolları), Hyb Yayınları, Swedo, Jeffrey, Leonard, H.(çev: Nilgün Erzik), Çocuktur Geçer, Epsilon Yayınları, Yavuzer, Haluk, Çocuk Psikolojisi, Remzi Yayınevi, *Bir sonraki bülten konumuz: Ders Çalışma ve Ödev Yapma dır.