Samsun da Orman Yollarýnda Ortaya Çýkan Heyelanlarýn Zemin Mekaniði Açýsýndan Ýncelenmesi

Transkript

1 Cilt: 11 Sayý: 41 (2001), 3-7 GÝRÝÞ Ülkemizde ormancýlýk çalýþmalarý, ülkenin deðiþik yerlerine daðýlmýþ farklý topoðrafik alanlar üzerinde yürütülmektedir. Bu kadar geniþ ve genelde daðlýk arazi üzerinde bulunan ormanlarýn tekniðine uygun olarak iþletilebilmesi, bu alanlarýn her þeyden önce iyi bir yol aðýna sahip olmasý ile mümkündür. Orman yollarý her yýl yaklaþýk 17 milyon metreküp asli orman ürünü olan odun hammaddesinin, depolara veya fabrikalara ulaþtýrýlmasýna imkan saðlamakla birlikte orman koruma, orman kadastrosu, orman bakýmý, erozyon kontrolü ve aðaçlandýrma çalýþmalarý gibi diðer ormancýlýk hizmetlerinin yürütülmesinde de önemli rol oynamaktadýr (1). Yamaç eðiminin fazla olduðu yerlerde yol planlama ve inþa çalýþmalarý yapýlýrken, yol güzergahý mümkün olduðunca sýfýr hattýný takip etmeli, dolgulardan kaçýnýlmalý ve kazýya aðýrlýk verilmelidir. Gerekli yerlere drenaj sistemleri planlanmalý ve yapýlmalýdýr. Çünkü, zemindeki su miktarýnýn, optimum su miktarýnýn üzerine çýkmasý halinde, zeminin kayma direnci azalýp, yamaç boyunca kitle hareketi söz konusu olacaktýr. Arazi ve zemin etütleri yapýlmadan planlanan ve yapýmý gerçekleþtirilen bir yolun, heyelanlý bir bölgeden veya taþýma kabiliyeti az olan bir zeminden geçmesi yolun yýkýlmasýna veya yol platformunda bozulmalarýn baþlamasýna, dolayýsýyla yolun öngörülen hizmet süresince kendisinden beklenen görevi yerine getirememesine neden olacaktýr. Bu nedenle, ormancýlýk ARAÞTIRMA AÞTIRMA MAKALESÝ ALESÝ Samsun da Orman Yollarýnda Ortaya Çýkan Heyelanlarýn Zemin Mekaniði Açýsýndan Ýncelenmesi Orman Yük. Müh. Ercan BÜYÜK - Doç. Dr. H. Hulusi ACAR Karadeniz Teknik Üniversitesi, Orman Fakültesi, TRABZON Y. Doç. Dr. Necmettin ÞENTÜRK Ýstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi, Bahçeköy, ÝSTANBUL Y. Doç. Dr. Lokman ALTUN - Orm.Müh. Þemsettin KULAÇ Karadeniz Teknik Üniversitesi, Orman Fakültesi, TRABZON ÖZET Bu çalýþmada, öncelikle Samsun Bölgesi'nde yapýlmýþ yol inþaatlarýndan sonra meydana gelmiþ olan heyelan alanlarý tespit edilmiþtir. Birinci heyelan alaný Tekkeköy-Gökçe Köyünü Büyüklü'ye baðlayan yolun metresinde, ikinci heyelan alaný Merkez- Kaleboðazý Köyünü Hilaltepe Köyüne baðlayan yolun m'sinde, üçüncü alan ise Bafra-Boðazkaya Köyünü Düzköy'e baðlayan yolun metresinde bulunmaktadýr.üç heyelan bölgesinden alýnan toprak örnekleri ile yapýlan elek analizleri sonuçlarýna göre, heyelan meydana gelmiþ olan alanlardaki zeminlerin plastisite indeksi ilk iki bölgede 15 ve 12, son bölgede ise 24 olarak bulunmuþtur. Buna göre ilk iki bölge killi (PI>10), son bölge ise çok killidir (PI>20). Zeminin optimum su muhtevasý, heyelanlý alanlar için sýrasýyla %12.8, %14.2 ve %24.6 olarak bulunmuþtur. Anahtar Kelimeler: Samsun bölgesi, orman yollarý, erozyon, heyelan, zemin mekaniði. The Investigation of Landslide Emerging on Forest Roads Around Samsun from the Point of Soil Mechanics ABSTRACT Landslide areas after forest road construction in Samsun Region have been investigated. First landslide area is the meters of the road between Gökçeköy and Büyüklü. Second landslide area is meters of the the road between Kaleboðazý Village and Hilaltepe Village. The third one is meters of the road between Boðazkaya Village and Düzköy. According to the analyse of the soil samples from the three landslide area, it has been determined that the ground is clay. Because the index of plastisity are 15 and 12 in the first two region, and 24 in the last region. It means the soil of first two region have more clayey (PI>10), the soil of the last region is the most clayey (PI>20). Optimal water content of the ground for landslide areas are found 12.8 %, 14.2 % and 24.6 % respectively. Keywords: Samsun region, forest roads, erosion, landslide, soil mechanics. faaliyet ve hizmetlerinin aksatýlmadan sürdürülebilmesi için, yollarýn doðaya uygun olarak planlanmasý ve bu sýrada zeminin ve arazinin iyi etüt edilip, doðru tespitlerin yapýlmasý gerekir. Kýsaca, orman yolu planlamasýndan önce mühendislik jeolojisi ile ilgili çalýþmalar kesinlikle yapýlmalý ve taþýma kabiliyeti düþük olan zeminler önceden belirlenerek gerekli önlemler alýnmalýdýr. Konuyla ilgli olarak yapýlan araþtýrmalar incelendiðinde orman yolu yapýmýnda proje ve uygulama esaslarýnýn incelendiði bir çalýþmada, heyelanlý bölgelerin tespit edilmesinin önemi vurgulanmýþ ve bu alanlardaki çalýþmalar sýrasýnda nasýl bir yol izleneceðine deðinilmiþtir (2). Baþka bir çalýþmada, tabii orman yolu zeminlerinin taþýma kabiliyeti incelenmiþ ve zeminin taþýma kabiliyetinin taþýmacýlýða olan etkileri üzerinde durulmuþtur (3). Bitki örtüsü ile zemin arasýndaki iliþkiyi yamaç stabilitesi ve mühendislik biyolojisi yönünden inceleyen diðer bir çalýþmada, bitki örtüsünün kök sistemi vasýtasýyla zeminin kesme mukavemetini, dolayýsýyla þev ve yamaçlarýn stabilitesini arttýrdýðý belirtilmiþtir (4). Özellikle derine inen kök sistemlerine sahip odunsu bitkilerin zeminin kesme kuvvetini artýrdýðý, buharlaþma-terleme yoluyla da topraktaki suyun dengelendiði belirtilmiþtir (5). Yol platformu kazý alaný içinde olan yollarýn mühendislik jeolojisi açýsýndan doðaya uygun ve þev stabilitesinin iyi olduðu, buna raðmen þevlerin erozyona açýk olduðu belirtilmiþtir. Bunun için de, þevlerin yeþillendirilmesi, þevlere naylon ve metal aðlarýn gerilmesi gibi önlemlerden söz edilmiþtir (6). 3

2 Ekoloji E. BÜYÜK - H. H. ACAR - N. ÞENTÜRK - L. ALTUN - Þ. KULAÇ Malezya'nýn, sedimanter kayalarýn bulunduðu daðlýk alanlarýndaki yol projelerinde karþýlaþýlacak problemlerin çözümleri için; zor topoðrafik ve jeoteknik koþullarda yol standartlarýný düþürmek veya deðiþtirmek, kil ve benzeri zeminlerde þev yapýmýndan kaçýnmak, kumtaþý ya da çamurlu yüzeylerde þev yüksekliðini mümkün olduðunca düþük tutmak, alüvyon alanlar üzerinde þev yapmaktan kaçýnmak, su miktarý fazla eðimli alanlar üzerindeki þevleri istinat duvarý ile desteklemek, yan toprak üzerinde gereðinden fazla yarma, kesme ve doldurudan kaçýnmak gibi tedbirler belirtilmiþtir (7). Baþka bir çalýþmada, þev yüksekliði ve þev açýsýnýn artmasýyla kaya þevlerinde kayma olasýlýðýnýn arttýðý belirtilmiþtir (8). Yol yapýmýndan önce yapýlan incelemelerin, drenaj tesislerinin yerinin belirlenmesi ya da yol stabilizasyonunun gereði olarak, yolun nereden geçeceðinin ortaya konmasý için gerekli olduðu ifade edilmiþtir (9). Zemin etütleri yapýlmayan plan ve çalýþmalarda, yolun yapým ve bakýmýnýn ekonomik olmayacaðý ve öngörülen hizmet süresince yolun kendisinden beklenilen görevi de aksatmadan yerine getiremeyeceði belirtilmiþtir (10). MATERYAL VE YÖNTEM Çalýþmamýzda, orman amenajman ve orman yol þebeke planlarýndan, köy hizmetleri ve karayollarýnýn bölgede yapmýþ olduklarý çalýþma sonuçlarýndan ve ilgili alaný kapsayan 1/25000 ölçekli topoðrafik haritalardan yararlanýlmýþtýr. Çalýþmalar yýllarý arasýnda gerçekleþtirilmiþtir. Öncelikle, Samsun Bölgesinde yapýlan orman ve köy yollarý inþaatlarýndan sonra meydana gelmiþ olan heyelan alanlarý tespit edilmiþtir. Birinci heyelen alaný Tekkeköy Orman Ýþletme Þefliði'nde Gökçe Köyünü Büyüklü'ye baðlayan yolun metresinde, ikinci heyelan alaný Merkez Orman Ýþletme Þefliði'nde, Kaleboðazý Köyünü Hilaltepe Köyüne baðlayan yolun metresinde, üçüncü heyelan alaný ise Bafra Devlet Orman Ýþletmesi'nde, Boðazkaya Köyünü Düzköy'e baðlayan yolun metresinde bulunmaktadýr. Yol yapýmlarýndan sonra meydana gelmiþ olan heyelan alanlarýnýn, öncelikle haritadaki yerleri belirlenmiþ, ayrýca rakýmý ve bakýsý tespit edilmiþtir. Heyelanlarýn boyutlarý çelik þerit metre ve þevlerin eðimi ise eðimölçer ile ölçülmüþtür. Elek analizlerin yapýlabilmesi için, her heyelan bölgesinde kayan kütleden yaklaþýk 25 kilogram toprak örnekleri alýnmýþ ve laboratuvarda analiz edilerek deðerlendirilmiþtir. Heyelan alanlarýndaki kayan kitleden alýnan toprak örnekleri ile elek analizleri yapýlmýþtýr. Bu elek analizlerinin sonuçlarýna göre, heyelan alanýndaki zeminin elek analizi grafiði çizilmiþ ve zeminin cinsi tespit edilmiþtir. Heyelan alanlarýnda; zeminin likit halden plastik hale geçtiði andaki su muhtevasýný ifade eden (11) likit limit deðeri, zeminin plastik halden yarý katý hale geçtiði andaki su muhtevasýný ifade eden plastik limit deðeri ve likit limit ile plastik limitin farkýný ifade eden plastisite indeksi belirlenmiþtir. Ayrýca, toprak örneklerinin laboratuvarda incelenmesi sonucu, zeminin maksimum kuru birim aðýrlýðý ile optimum su muhtevasý bulunmuþtur. BULGULAR VE TARTIÞMA Gökçe Köyü'nü Büyüklü'ye baðlayan yolun metresinde bulunan birinci heyelan alanýnýn rakýmý 175 metredir. Yolun üst yapýsý yoktur. Yol platformu tamamen kazý alaný içinden geçmektedir. Heyelan yolun alt kýsmýnda meydana gelmiþ olup, kuzey bakýdadýr. Kayan kýsým üzerinde herhangi bir bitki örtüsü bulunmamaktadýr. Heyelan alanýnýn çevresinde kayýn, gürgen ve akasya gibi aðaçlar bulunmaktadýr. Yolun eðimi % 4, heyelanlý þevin eðimi ise % 60'týr (Resim 1). Heyelan þubat ayý sonlarýnda meydana gelmiþtir. Heyelanýn meydana gelmiþ olduðu Gökçe Köyü- Büyüklü arasýndaki yolda, kenar ve kafa hendekleri bulunmamaktadýr. Yaðýþlardan sonra topraðýn kayma direncinin düþmesi sonucu heyelanýn meydana gelmesinde, üzerinden geçen araç yükü de etkili bulunmuþtur. Kayma hareketi ile meydana gelen heyelan yol boyunca 29 metre, yamaçtan aþaðýya doðru da 35 metre'- lik bir alaný etkilemiþtir. Kitle hareketi 20 metre çaplý kayma yüzeyi boyunca meydana gelmiþtir (Þekil 1). Birinci heyelan alanýndaki kayan kitleden alýnan toprak örneði ile elek analizleri yapýlmýþtýr. Bu elek analizlerinin sonuçlarýna göre, heyelan alanýndaki zeminin Resim 1. Gökçe Köyü-Büyüklü arasýnda meydana gelen heyelanýn görünüþü. elek analizi grafiði çizilmiþ ve zeminin killi kum olduðu tespit edilmiþtir (Þekil 2). Birinci heyelan alanýnda; zeminin likit limit deðeri 35, plastik limit deðeri 20 ve plastisite indeksi ise 15 olarak bulunmuþtur. Ayrýca, zeminin maksimum kuru birim aðýrlýðý 1.85 ton/metreküp, optimum su muhtevasý ise % 12.8 olarak bulunmuþtur. Kaleboðazý Köyü'nü, Hilaltepe Köyü'ne baðlayan yolun metre'sinde bulunan ikinci heyelan alanýnýn rakýmý 170 m'dir. Buradaki yolda da üst yapý 4

3 Samsun da Orman Yollarýnda Ortaya Çýkan Heyelanlarýn Zemin Mekaniði Açýsýndan Ýncelenmesi Ekoloji mevcut deðildir. Yol platformu kazý alaný içinde ve kuzey-batý bakýdadýr. Heyelan, yolun üst kýsmýnda, yaklaþýk olarak 150 metre yukarýdan baþlamýþ ve yolun 20 metre alt kýsmýnda bulunan dereye kadar devam etmiþtir. Yolun eðimi % 9, heyelanlý yamacýn eðimi ise % 100'dür. Yamaçta bozuk baltalýk þeklinde meþe ve gürgen aðaçlarý bulunmaktadýr. Akan kýsýmda herhangi bir bitki örtüsü kalmamýþtýr (Resim 2). Akma hareketi ile meydana gelen heyelan yol boyunca 42 metre'lik bir alanda etkili olmuþtur. Heyelan tamamen yaðýþlar sonucunda doðal olarak meydana gelmiþtir. Zeminin alt kýsmý hafif ve orta derecede ayrýþmýþ kayadan oluþmuþtur. Kayalarýn üzerinde bulunan toprak bütün yamaç boyunca akmýþtýr. Akma hareketi Mart ayýnda baþlamýþ ve sonraki aylarda yaðýþlarla beraber devam etmiþtir. Ýkinci heyelan alanýnda kayan kitleden alýnan toprak örneði üzerindeki elek analizlerinin sonuçlarýna göre, zeminin elek analizi grafiði çizilmiþ ve zeminin killi kum olduðu tespit edilmiþtir (Þekil 2). Ýkinci heyelan alanýnda, likit limit deðeri 32, plastik limit deðeri 20 ve plastisite indeksi ise 12 olarak bulunmuþtur. Ayrýca ikinci heyelan alanýndan alýnan toprak örneðinin laboratuvarda incelenmesi sonucu, zeminin maksimum kuru birim aðýrlýðý 1.89 ton/metreküp, optimum su muhtevasý ise % 14.2 olarak tespit edilmiþtir. Boðazkaya Köyünü Düzköy'e baðlayan yolun metresinde bulunan üçüncü heyelan alanýnýn rakýmý 75 metredir. Bu yolda da herhangi bir üst yapý mevcut deðildir. Yol platformu kazý alaný içindedir. Heyelan yolun üst kýsmýnda meydana gelmiþ olup, bakýsý batýdýr. Akan kýsým üzerinde herhangi bir bitki örtüsü kalmamakla beraber, çevrede baltalýk þeklinde gürgen ve meþe aðaçlarý bulunmaktadýr. Yolun eðimi %2, heyelanlý yamacýn eðimi ise %90'dýr (Resim 3). Yamaç boyunca akma hareketi ile meydana gelen heyelan yol boyunca 55 metrelik bir alanda etkili olmuþtur. Zeminde hafif ve orta derecede ayrýþmýþ tortul kayaç bulunmaktadýr. Akma hareketi Mart ayý sonlarýnda baþlamýþ ve sonraki aylarda yaðýþlarla devam etmiþtir. Üçüncü heyelan alanýnda, kayan kitle üzerinden alýnan toprak örneði üzerindeki elek analizlerinin sonuçlarýna göre, zeminin elek analizi grafiði çizilmiþ ve üçüncü heyelan alanýnýn zemininin de killi kum olduðu tespit edilmiþtir (Þekil 2). Üçüncü heyelan alanýnýn likit limit deðeri 51, plastik limit deðeri 27 ve plastisite indeksi ise 24 olarak bulunmuþtur. Ayrýca alýnan toprak örneðinin laboratuvarda incelenmesi sonucu, zeminin maksimum kuru birim aðýrlýðý 1.50 ton/metreküp ve optimum su muhtevasý ise % 24.6 olarak bulunmuþtur. SONUÇ VE ÖNERÝLER Heyelan alanlarýnýn bakýsý kuzey, kuzey-batý ve batýdýr. Bu bakýlar, güney bakýlar gibi, güneþ ýþýnlarýný direkt alamadýðý için, heyelanlarýn meydana geldiði alanlar gölgeli ve nemlidir. Ayrýca, yol yapýlan veya yapýlmasý düþünülen alanlardaki yüzeysel ve yeraltý sularýnýn yola ve çevresine herhangi bir zarar vermeden zeminden uzaklaþtýrýlmasý için, yeterli bir drenaj sistemi yoktur. Çünkü, zeminde bulunan su miktarý, zeminin taþýma Þekil1. Gökçe Köyü-Büyüklü arasýnda meydana gelen heyelanýn en kesiti. Þekil 2. Üç heyelan alanýndan alýnan toprak örneklerinin elek analizi grafiði. Resim 2. Kaleboðazý-Hilaltepe Köyleri arasýnda meydana gelen heyelanýn görünüþü. Resim 3. Boðazkaya Köyü-Düzköy arasýnda meydana gelen heyelanýn görünüþü. 5

4 Ekoloji E. BÜYÜK - H. H. ACAR - N. ÞENTÜRK - L. ALTUN - Þ. KULAÇ kabiliyetini doðrudan etkilemektedir. Zira, zemindeki fazla su, zeminin kayma direncini azaltmakta, dolayýsýyla yamaçta veya þevde bir kitle hareketini baþlatmaktadýr. Diðer bir ifade ile, yamaç veya þevin ýslanmasý, hem kaymaya zorlayan kuvveti büyütmek hem de sürtünme direncini azaltmak suretiyle harekete katkýda bulunmaktadýr (5). Bu nedenle özellikle heyelanlý bölgelerde, yerüstü ve yeraltý sularýnýn çok iyi bir þekilde drene edilmesi için gerekli olan drenaj sistemlerinin yapýlmasý gerekmektedir. Üç heyelan bölgesinden de alýnan toprak örnekleri ile yapýlan elek analizlerinin sonuçlarýna göre, zeminlerin killi kum olduðu tespit edilmiþtir. Ayrýca, plastisite indeksi ilk iki heyelan bölgesinde 15 ve 12, son heyelan bölgesinde ise 24 olarak bulunmuþtur. Bu deðerlere göre, ilk iki heyelan bölgesinin zemini killi (PI>10), üçüncü heyelan bölgesinin zemini ise çok killi (PI>20) olduðu için, yol inþaatlarýnda böyle zeminlerin alt temel ve temel tabakasý olarak kullanýlmasý uygun deðildir. Çünkü, yapýlan deneyler plastisite indeksi yüksek olan zeminlerin, yol inþaatlarýnda alt temel ve temel tabakasý için elveriþli olmadýklarýný göstermektedir. Dolayýsýyla, kaplama altýna konulacak malzemeler için plastisite indeksi deðeri birinci derecede önemli görülür ve bu deðerin 6'dan, hatta bazý þartnamelerde 3'den büyük olmamasý istenir (12). Ayrýca, heyelanlý alanlarýn birincisinde zeminin optimum su muhtevasý %12.8, ikincisinde %14.2, üçüncüsünde ise %24.6 olarak bulunmuþtur. Zira, zemindeki su miktarýnýn, optimum su miktarýnýn üze rine çýkmasý halinde, zeminin kayma direnci azalýp yamaç boyunca kitle hareketi söz konusu olmaktadýr. Çünkü, yapýlan araþtýrmalar toprak kaymalarýnýn %95'inde suyun etkili olduðunu, hatta birinci derecede rol oynadýðýný göstermektedir (5). Killi zeminlerin CBR deðeri % 1 ile 5 arasýnda deðiþtiði için, bu zeminlerin taþýma kabiliyetleri çok düþük olup yük altýnda çabuk deforme olurlar. Killi topraklar suya hassas topraklardýr. Suyu geçirmediðinden emerek bünyelerinde tutmakta, þiþerek taþýma yeteneklerini kaybetmektedirler. Bu nedenle, yüzeysel sularýn zemine girmeden yüzeysel drenaj sistemler ile zeminden uzaklaþtýrýlmasý; yeraltý sularýnýn da, yeraltý drenaj sistemleri ile drene edilmesi gerekir. Söz konusu bölgedeki heyelanlar, ilkbahar aylarýnda meydana gelmiþtir. Þubat, Mart ve Nisan aylarýnda düþen yaðýþ miktarý fazladýr. Bu yaðýþ sularýna bir de kýþýn yaðan karýn daðlardan eriyerek karýþmasý, topraktaki su miktarýný en üst düzeye çýkarmaktadýr. Dolayýsýyla zeminin kayma direnci üzerinde doðrudan etkili olan topraktaki su miktarýnýn ilkbahar aylarýnda fazla olmasý nedeniyle, heyelanlara bu aylarda daha fazla rastlanmaktadýr. Yamaç eðiminin yol yapým ve bakým aþamasýnda önemi büyüktür. Çünkü, yamaç eðiminin artmasý, kazý ve dolduru miktarlarýnýn artmasýna neden olmakta, þev stabilitesinin saðlanmasý güçleþmektedir. Eðimin fazla olduðu yerlerdeki aþýrý kazý ve dolgularda, þev yüzeyi ile yamaç yüzeyinin kesiþmesi çok uzak noktalarda olmaktadýr. Bu kadar kazý veya dolgunun yapýlmasý imkansýz olduðu için, istinat duvarlarýnýn yapýlmasý da kaçýnýlmaz olmaktadýr. Bu nedenle, yamaç eðiminin fazla olduðu yerlerde yol planlanýrken, mümkün olduðunca yol platformunun sýfýr hattýný takip etmesi saðlanmalýdýr. Böylelikle hem kazý ve dolgu miktarý azaltýlmýþ ve dolayýsýyla maliyet düþürülmüþ olur, hem de þev stabilitesi açýsýndan ileride sorun yaþanmasý önlenmiþ olur. Ýncelemeye konu olan alanlarda alýnacak bazý önlemlerle heyelanýn tekrarlanmasý engellenebilir. Örneðin; kayma hareketi ile oluþan, Gökçe Köyü-Büyüklü arasýndaki birinci heyelan alanýnda, öncelikle topukta biriken toprak kütlesi kazýlarak alýndýktan sonra topuða, arkadaki toprak yüküne göre boyutlandýrýlacak bir istinat duvarý yapýlýr ve yol platformu yamaçtan biraz daha içeriye doðru alýnarak vadi tarafýndan uzaklaþtýrýlýrsa, yeni bir heyelanýn oluþmasý önlenebilir (Þekil 3). Çünkü, yamaç ve þevlerde denge kaybýna yol açan faktörler arasýnda en sýk görüleni, doðal etmenler ya da insan faaliyetleri nedeniyle yamaç ya da þevin yanal destekten yoksun kalmasýdýr. Bu gözlem, þev topuklarýnda istinat duvarlarý yapýlmasýnýn önemini ortaya koymaktadýr (5). Ayrýca, yapýlacak yeraltý ve yerüstü drenaj sistemleri ile yüzeysel ve yeraltý sularý yola ve çevreye herhangi bir zarar vermeden alandan uzaklaþtýrýlmalýdýr. Diðer iki heyelan alanýnda meydana gelen hareket, yolun üst kýsmýnda akma hareketi ile meydana gelmiþtir. Yolun üst kýsmýna yapýlacak bir istinat duvarý hareketin önlenmesi için yeterli olmayacaktýr. Zira, akan materyal istinat duvarýnýn arkasýna birikecek, bir sonraki safhada ise duvarýn üzerinden geçerek yola dökülecektir. Heyelanýn önlenebilmesi için yamaç üzerindeki fazla yükün azaltýlmasý gerekmektedir. Bu nedenle de heyelanýn meydana geldiði yamaçta teraslar yapýlarak fazla materyalin alýnmasý gerekir (Þekil 4). Kazý þevinin 3-4 m yukarýsýna kafa hendeði ve kazý þevi tarafýndaki yol kenarýna da kenar hendeði yapýlarak, yamaçtan gelecek yüzeysel sularýn zemine girmeden uzak laþtýrýlmasý saðlanmalýdýr. Ayrýca, teraslarýn üzerine yörenin iklimine uygun ve kazýk kök sistemine sahip aðaç türlerinden dikilmelidir (Þekil 5). Böylelikle hem transpirasyon yoluyla topraðýn nemi azaltýlmýþ olur, hem de köklerin derine inerek topraðý tutmasý saðlanýr. Çünkü, bitki örtüsü ve özellikle odunsu vejetasyon, kesme (makaslama) kuvvetine karþý topraklarýn direncini artýrarak yamaçlarýn stabilitesini güçlendirir. Yani, odunsu vejetasyon kök desteði, toprak nemini deðiþtirme ve payanda-kemer gibi etkiler ile yamaç ya da þev stabilite- 6

5 Samsun da Orman Yollarýnda Ortaya Çýkan Heyelanlarýn Zemin Mekaniði Açýsýndan Ýncelenmesi Ekoloji Þekil 3. Gökçe Köyü-Büyüklü arasýndaki heyelanýn istinat duvarý ile önlenmesi. sine olumlu yönde katkýda bulunur (5). Sonuç olarak denebilirki, taþýma kabiliyeti düþük olan (killi, siltli) zeminlerde, kuzey ve batý gibi gölgeli ve yarý gölgeli bakýlar ile fazla yaðýþ alýp herhangi bir drenaj sistemine sahip olmayan bölgelerde heyelan meydana gelme ihtimali, diðer bölgelere oranla çok daha fazladýr. Zemindeki su miktarý, zeminin taþýma kabiliyeti üzerinde doðrudan etkilidir. Su miktarýnýn artmasý, zemin taþýma kabiliyetini ve kayma direncini düþürmektedir. Yaðýþ miktarý fazla olan ilkbahar aylarý heyelan üzerinde etkili olmaktadýr. Zeminin taþýma kapasitesi üzerinde olumsuz etkileri bulunan, yüzeysel ve yeraltý sularýnýn toplanmasý, denetim altýna alýnmasý ve kontrollü bir þekilde uzaklaþtýrýlmasý gerekmektedir. Bu nedenle, yerüstü ve yeraltý sularýnýn yollara ve çevreye herhangi bir zarar vermeden uzaklaþtýrýlmasý için, iyi bir drenaj sistemi oluþturul- Þekil 4. Kaleboðazý- Hilaltepe köyleri arasýndaki heyelanýn teraslama ile önlenmesi. malýdýr. Þev stabilitesi açýsýndan yamaç eðiminin büyük önemi vardýr. Yamaç eðiminin artmasý, yamaç üzerindeki materyali harekete zorlamaktadýr. Ayrýca eðimin artmasý büyük kazý ve doldurularý gerektirir. Kazý ve dolduru miktarýnýn artmasý da hem yol maliyetini arttýrmakta, hem de doðaya aþýrý bir müdahale olduðu için yamaç dengesini bozmaktadýr. Yamaç eðiminin fazla olduðu yerlerde yol planlamasý yapýlýrken, yol güzergahý mümkün olduðunca sýfýr hattýný takip etmelidir. Ayrýca, gereðinden fazla olan dolgulardan kaçýnmalý ve kazýya aðýrlýk verilmelidir. Materyal hareketini engellemek için, gerekli olan yerlerde mutlaka istinat duvarlarý yapýlmalýdýr. Orman yol þebeke planlarý yapýlýrken, yol planlamasýndan önce kesinlikle mühendislik jeolojisi ile ilgili çalýþmalar yapýlmalý ve taþýma kabiliyeti düþük olan zeminler önceden belirlenerek gerekli önlemler alýnmalýdýr. KAYNAKLAR 1. Erdaþ, O., Acar, H.H., Tunay, M., Karaman, A., Türkiye'de Orman Ýþçiliði ve Üretim, Orman Yollarý, Orman Ürünleri Transportu, Ormancýlýkta Mekanizasyon ve Mülkiyet-Kadastro Ýle Ýlgili Sorunlar ve Çözüm Önerileri, Türkiye Ormancýlýk Raporu, Karadeniz Teknik Üniversitesi Orman Fakültesi, Yayýn No: 48, 45-79, Trabzon, Erdaþ, O., Heyelan Bölgelerde Orman Yolu Yapýmýnda Proje ve Uygulama Esaslarý, Karadeniz Teknik Üniversitesi Orman Fakültesi Dergisi, Cilt 3, Sayý 2, , Erdaþ, O., Tabii Orman Zeminlerinin Taþýma Kabiliyetinin Zemin Mekaniði Yönünden Ýncelenmesi ve Bunun Orman Ürünleri Taþýmacýlýðýndaki Önemi, Ýstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi Dergisi, Seri A, Cilt 28, Sayý 1, , Erdaþ, O., Bitki Örtüsü ve Özellikle Bitki Kökleri Ýle Zemin Arasýndaki Ýliþkilerin Heyelanlarýn Önlenmesi ve Mühendislik Biyolojisi Açýsýndan Ýncelenmesi, Türkiye 1. Ulusal Heyelan Sempozyumu, Bildiriler Kitabý, Kasým 1991, , Görcelioðlu, E., Bitki Örtüsünün Yamaç ve Þev Stabilitesine Etkileri, Ýstanbul Üniversietsi Orman Fakültesi Dergisi, Seri B, Cilt 39, Sayý 4, 28-43, Barton, M.E., the Sunken Lanes of Southern England: Engineering Geological Considerations, Planning And Engineering Geology, Proceeding of the 22nd Annual Conference of the Engineering Group of the Geological Society, , Cook, J.R., Younger, J.S., The Engineering Geology of Road Projects in North Borneo, Planning And Engineering Geology, Proceeding of the 22nd Annual Conference of the Engineering Group of the Geological Society, p , Düzgün, B., Bozdað, T., Paþamehmetoðlu, A.G., Kaya Þevlerinin Duraylýlýk Analizlerine Bir Güvenirlik Yaklaþýmý, 3.Ulusal Kaya Mekaniði Sempozyumu, Bildiriler Kitabý, , Ankara, Clayton, J.L., Evaluating Slope Stability Prior To Road Construction, Research Paper-Forest Service, No:307, Þentürk, N., Yol Ýnþaatýnda Zemin Etüdlerinin Önemi, Orman Müh. Dergisi, Yýl 26, Sayý 11,26-29, Aykut, T., Kastamonu Mýntýkasý Orman Yollarýnda Üst Yapý Tekniði Üzerine Araþtýrmalar. Ýstanbul Üniversitesi Yayýn No:2333, Orman Fakültesi Yayýn No:238, Ýstanbul, Umar, F., Yayla, N., Yol Ýnþaatý, Ýstanbul Teknik Üniversietsi Ýnþaat Fakültesi Matbaasý, Ýstanbul,