TOPRAK SANATLARINDA TEKNİK TERİMLER SÖZLÜĞÜ. Türkçe Açıklamalı. Almanca - Fransızca - İngilizce Karşılıklı

Transkript

1 TOPRAK SANATLARINDA TEKNİK TERİMLER SÖZLÜĞÜ Türkçe Açıklamalı Almanca - Fransızca - İngilizce Karşılıklı TÜLİN AYTA

2 T O P R A K S A N A T L A R I N D A T E K N İ K T E R İ M L E R S Ö Z L Ü Ğ Ü Türkçe Açıklamalı Almanca/Fransızca/İngilizce Karşılıklı DOÇ.DR.TÜLİN AYTA 1983

3 İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ SÖZLÜK KAYNAKÇA DİZİNLER : Eski Terimler Dizini AlmancaDizin Fransızca Dizin İngilizce Dizin Maddeler Dizini

4 ÖNSÖZ Binlerce yıl öncesinden başlayarak günümüze değin aralıksız sürdürülen toprak eşya yapımı ve kullanımı, uygarlık tarihi sürecinde insana ve toplumlara en çok hizmet veren uğraşlardan biri olmuştur. Ne mutlu bir rastlantıdır ki, ülkemiz, bu alandaki en eski ve değerli örneklerin bulunduğu topraklarda yaşamış büyük uygarlıklar üzerinde kurulmuştur. Geleneksel Türk seramiğinde toplu-üretime geçilmesi ilk kez Anadolu Selçukluları dönemine rastlamaktadır. Osmanlı İmparatorluğu döneminde ise 17. yy. sonlarına doğru üretim yavaşlamış, 18. yy. da ise tümüyle duraklamıştır. Öte yandan, 19. yüzyıl Avrupa'sında başlayan endüstrileşme hareketleri arasında seramik üretimi ise ön sıralarda yer almıştır. Uzun bir duraklama devresinden sonra, ülkemizde ilk kez 1892'de Saray gereksinimlerinin karşılanması amacıyla, Fransız mühendisler tarafından İstanbul Yıldız Çini Fabrikasının kurulmasıyla Batılı anlamda üretim başlatılmıştı. Harp yıllarında üretimine ara verilen Yıldız Çini Fabrikası 1938'de devlet eliyle yeniden işletmeye açılmış, ileri-ki yıllarda da özel atelye ve fabrikalar birbiri ardınca üretime başlamıştı. Seramikçilik dalındaki usta-çırak geleneği ise 1929 yılında okul eğitiminin başlatılmasıyla yeni bir döneme girmişti. Kısaca özetlemeye çalıştığımız seramik ve seramikçilik ortamı, hangi boyut ve biçimlerde olursa olsun yaşamımızın ayrılmaz bir parçası olarak varlığını sürdürmektedir. Ancak, ülkemizde çok eski zamanlara uzanan seramik geleneğine karşılık, bireysel olarak yirmibeş yılı aşkın bir süredir içinde bulunduğumuz seramikçilik mesleğinde, yaptığımız çeşitli araştırma ve eğitim çalışmalarıyla, henüz mesleki bir dil birliğine varılamamış olduğu gözlendi. Bu dil birliğinin bugüne kadar kuralamamış olması, özellikle eğitim alanında oldukça önemli düzeyde bir kavram kargaşasına yol açmaktadır.

5 Kendi ilgi alanımız içine giren dallarda, Batılı anlamda üretim ve teknolojik olanaklara dayalı bir meslek eğitiminin başlatılması üzerinden henüz çok uzun zaman geçmemiştir. Belki bu nedenledir ki, konularımızla ilgili yararlı ve yetkili yayın hemen hemen yok denecek düzeydedir. Bunun sonucu, gerek öğrenci gerek eğitmen gerekse konuyla ilişkili kişi ve kurumlar kaynak olarak yabancı yayınlara başvurmak zorundadır. Doğaldır ki, eğitmenler de kullandıkları yabancı dil ve dallarına göre belledikleri kavram ve sözcükleri o dillerdeki karşılıklarıyla aktarma ya da dilimize uyarlama durumunda bulunduğundan, meslek literatüründeki bu kavram kargaşası giderek daha karmaşık bir hal arzetmektedir. Dilimize yerleşmiş çok sayıdaki yabancı terim ve sözcük anlam itibariyle her zaman için özdeşlik taşımamaktadır. Bu durum, sözlü ve yazılı iletişimde olduğu kadar karşılıklı anlama ve anlatmalarda da bir takım yanlışlara yol açmaktadır. Aynı karmaşa, birbirine yakın ve bağıntılı meslek dalları arasında da sürmektedir. İşte bu gibi nedenler bizi, mensubu bulunduğumuz seramikçilik mesleğindeki teknik terim ve sözcüklerin Almanca, Fransızca, İngilizce gibi en çok kullanılan Batı dillerindeki karşılıklarını aramaya ve derlemeye yöneltti. Genellikle, Batı kültür ve teknolojisinin benimsenip uygulandığı ülkemizde, doğaldır ki, çok sayıda sözcük, karşılıkları bulunmadığından yazım ve söyleniş tarzları dilimize uydurularak kullanılagelmiş ve bir bakıma türkçeleştirilmiştir. Karo, kaolen, frit, pistole, feldis-pat, tünel, filter-presy emaye, fayans, seramik, file, pudra, mermer vb. gibi. Ancak, yine pek çok teknik terim ve sözcüğün örneklediğimiz Alm.,Fr., İng. gibi Batı dilleri arasında da, yazım şekli itibariyle ortaklaşa kullanıldıklarını, yalnızca söyleniş tarzlarının farklılaştıklarını görmekteyiz. Adhesion, Absorption, Engobe, Emulsion, Pore, Element, Latex, Base, Dimension, Inversion vb. gibi. Günlük konuşma dilinin ayrılmaz sözcükleri olan bazıları ise, taşıdıkları çok yönlü anlam ve anlatım itibariyle yanlış anlama ve anlatmalara çok yatkın sözcükler arasındadır. Kaset, fayans, plastik, seramik, emay(e), çini vb. gibi.

6 Konumuzun, Türkçemizdeki ilk örneği olan bu çalışmayı başlatırken amacımız, derlenen teknik terim ve sözcüklerin tümünün, bir seramikçiyi ilgilendiren en kısa, özlü, kapsamlı ve doğru olan tanımlarını vererek, özellikle eğitim kademelerindeki yazılı ve sözlü iletişime açıklık kazandırmaktır. Ne var ki, tüm çabalarımıza karşılık, yine de bazı eksiklerin bulunması olağandır. Çünkü, böylesine geniş kapsamlı bir mesleğin dili de durağan değil, devingen bir nitelik taşımakta; 21. yy. teknolojisine doğru hızla ilerlerken hiç şüphesiz, meslek dili de aynı hızlı gelişim içinde yenilenerek daima daha zengin bir içerik kazanmaktadır. Bu nedenle, bir başlangıç olarak kabul ettiğimiz bu çalışmanın ileriki aşamalarında, gerekli ilavelerle daha da zenginleştirilmesi başlıca amacımızdır. Maddelerin belirlenmesinde genel olarak değişik ürün çeşitlerinin, temel hammaddelerin, üretimle ilgili araç ve gereçlerin, fiziksel ve kimyasal yapı özelliklerinin, çeşitli dekor tarzlarının, fırın çeşitlerinin ve pişirim malzemelerinin tanıtımı yapıldı. Seçilen ayrıntı-lardaki çeşitlilik nedeniyle, yer yer maddeler arası bağlantı kurulması güçleşebilir. Ancak, çalışmalarını özellikle bilimsel ve teknik alanda yürütenler için, maddeler arasındaki ilişkinin dikkate alınmasının yararlı olacağı kanısındayız. Yazım tarzı itibariyle Filter-pres, Medium, Korunt, Şiferton, Sgrafitto, Vitreus gibi yaygın olarak kullanılan sözcükler aynen alındı. Aventurine, Bone-china, Parian, Roller, Seladon gibi seyrek kullanılan karşılıksız bir takım sözcükler ise altları çizgili olarak belirtildi. Ayrıca, örneğin Aim. Rindshaarpinsel (sığır kılı fırçası): Dekor fırçası; Farbstoff (boya maddesi): Renklendirici; Sandstein (kumtaşı): Pekişmiş çini; Fr. Blanc d'espagne (İspanya beyazı): Kalsiyum karbonat; Engobe peigne (taraklanmış angob): Ebru dekoru; Papier de verre (cam kağıdı): Zımpara; İng. Low solubility glaze (düşük erirlikli sır): Cila; Royal water (kral suyu): Altın suyu; Biscuit firing (bisküvi pişirimi): Hamlama vb. gibi pek çok deyiş, alışılmış kullanım biçimlerine uyularak, ilgili maddelerle anlamdaş olarak kullanıldı.

7 Günümüzde pek çok meslek dalı, çağdaş bilimin gereği yalnız kendi uğraş alanları içinde sınırlı kalmayıp, meslekler arası ortak disiplinler zincirinin birbirine bağlı halkaları arasında yer almaktadır. Buna bağlı olarak da, teknoloji üreten ülkelerin diğer ülkelerle yaptığı bilimsel ve teknik alış-verişde gerek ürünler gerekse üretim tarzları ile ilgili deyişler geldikleri ülke diline rahatlıkla yerleşmektedir. Bu nedenle, bağlantılı meslekler arası bir dilbirliğinin varlığı bilimsel ve teknolojik iletişimin sağlığı açısından, günümüzde, herzaman olduğundan daha önemlidir. "Toprak Sanatlarında Teknik Terimler Sözlüğü"nün özellikle, meslek eğitimi yapan ilgili kurum ve kuruluşlar ile üretim kesiminde çalışanlar, amatörler ve meslekten kişi ve kuruluşlar arasında kurulması zorunlu dil birliğine yararlı katkıda bulunabilmesini dileriz. Tülin AYTA

8 AĞDALIK: Alm.Viskositât, Zahigkeit; Fr.Viscosite; İng.Viscosity -1) Bir akışkanın akıcılığının, moleküllerin yer değiştirmesi sırasında oldukça güçlü bir moleküler toplaşma ya da iç direnç tarafından yavaşlatılması; akışkansızlık. 2) Sırların, ergime sıcaklığında akma eğilimine karşı gösterdikleri iç direnç. AĞI: Alm.Gift; Fr.,İng.Poison-Canlı bir organizmanın yaşamsal işlevlerinin tümünü yok eden ya da bozan özellikli özdek; zehir. AĞILI: Alm.giftig; Fr.Toxique; Ing.Toxic- Canlı ya da cansız organizmalar üzerinde ağı etkisi gösteren özdek; zehirli. AĞIRLIK: Alm.Gewicht; Fr.Poids; Ing.Gravity, weight- Bir cismin, kütlesine bağlı olarak yerçekimi etkisiyle aşağı doğru çekilmesi; cisimleri aşağı çeken güç; bu gücün ölçütü; cismin ağır olma hali. AĞIRLIKLI ÖLÇÜM: Alm.Gravimetrie; Fr.Gravimetrie; Ing.Gravimetry-Katı özdeklerin ve bileşenlerinin kütlesel ağırlıklarının ölçümü. AJUR: Alm.Ajourarbeit; Fr.Ajour; Ing.Basket ware, engraving, openwork-kafes gibi işlemeli, oymalı tarzda yapılan bir çeşit çiğ hamur dekoru. AKICI SIR: Alm.Uberlaufglasur; Fr.Glaçure â faible solubilite; Ing. Fluid glaze- Ergime sıcaklığında, alkali ve kurşun bileşikleri gibi akışkanlığı artıran hammaddelerden yüksek oranda içeren ve akma gösteren sırların genel adı. AKIŞKAN: Alm.Fluidum, Flüssigkeit; Fr.Fluide; Ing.Fluid- Sıvıların, gazların ve ergime sıcaklığındaki camsı yapıların akıcılık hali. AKITMA DEKORU: Alm.Schüttelmalerei; Fr.Peignage â la plume; Ing.Slip flow- Yaş çömlekçi işleri üzerinde renkli angoblarla yapılan desenli mermer görünümlü bir çeşit çiğ hamur dekoru. AKKOR: Alm.incandescent; Fr., Ing.Incandescent- Yüksek ısıya dayanıklı bir özdeğin ısıtılmasıyla ak ya da kızıl renkli bir ışık oluşması, ışıklı görünmesi. AKMAZLIK: Bk.Ağdalık. 1-

9 ALBARELLO: Fr.Albarello; Ing.Albarelli- Eskiden, italya ve Orta Avrupa'da kullanılan, kalay sırlı, üzerleri mayolika tarzında dekorlarla resimlenmiş ecza kavanozları ile eczane kaplarına verilen ad. ALBİT: Na 2O. Al2O3. 6SiO2 ; Alm.Albit, Natronfeldspat; Fr.Albite, feldspath sodique; Ing.Albite, feldspar soda Yüksek ısılarda pişirilen hamurlar ile sırlara katılan birinci dereceli ergitici. Yüksek oranda sodyum içeriği bulunan bir çeşit feldspat. ALÇAK (ISI) PİŞİRİM(İ): Fr.Cuisson de petit feu, feu de moufle- Genellikle, sır-üstü dekorların pişirildiği, C C dereceler arasında yapılan pişirimler. ALÇI: CaSO4. 1/2H2O; Alm. Gips, Kalkgips; Fr.Plâtre de moulage; plâtre de Paris, Ing.Gypsum c ement, plaster of Paris- Katı haldeyken C dereceye kadar ısıtıldığında suyunun büyük bir bölümünü kaybederek toz haline gelen ak renkli madde. Alçı taşının ısıtılmasıyla toz haline getirilen, su ile karıştırıldığı zaman ısınarak kısa sürede katılaşan kalsiyum bileşiği. ALÇI MODEL GERECİ: Alm.Abdreheisen, Gipskratzer; Fr.Tournassin; Ing. Stem turning tool - Alçı tornasında model hazırlamada kullanılan, tahta saplı kesici metal gereçlerin genel adı. ALÇI TAŞI: CaSO4. 2H2O; Alm.Gips-stein; Fr.Albâtre, gypse, plâtre; Ing.Alabaster, gypsum - Doğada kristal halinde bulunan bir çeşit ak renkli mineral; alabaster. ALET: Alm. Instrument, Werkzeug; Fr.Instrument, outil ; Ing.Instrument, tool - Belirli bir iş, işlem ya da uygulama yapmaya yarayan basit el gereçleri. ALKALİ: Bk. Bazlı ALKALİ METALLER: Alm.Alkalimetalle, alkalische Metalle; Fr.Metaux alcalins; Ing.Alcaline metals- Periyotlar dizgesinin birinci grubunda bulunan (+1) değerli, hafif, ergime noktaları düşük, hidroksitleri baz özelliği gösteren, suda çözündüğündü (OH) hidroksil yükü veren, 2-

10 asitlerle birleştiğinde tuz yapan Na, K, Li gibi metallerin genel adı. ALTIN: Au, At.ağ.197; Alm.Gold; Fr.Or; Ing.Gold- Su ve havadan etkilenmeyen, levha ve yaprak haline getirilebilen, haddeden geçirilen, parlak sarı renkli metal. ALTIN SUYU: Alm.Konigswasser; Fr.Eau regale; Ing.Aquaregia, royal water- 1 kısım HNO ile 3 kısım HCL karışımından oluşan ve platin ile altın gibi değerli metalleri çözebilen güçlü bir çözücü. ALÜMİNYUM: AL, At.ağ. 27; Alm., Fr., Ing. Aluminium; aluminum - Doğada yaygın halde bulunan (litosferin %8'i kadar), hafif, levha halinde şekillendirilir, elektriği ileten ve endüstride demirden sonra en çok kullanılan ak renkli metal. ALÜMİNYUM OKSİT: Al 2O3, Alm.Aluminiumoxid, Tonerde ;Fr.Alumine; ing. Alumina- Ergime sıcaklığında sırların akışkanlığa karşı dayanıklılığını sağlayan, akmazlığı artıran, pişme ısısını yükselten ve bazı hamurlara katılan kavrulmuş alümin bileşiği; alümin. Bk. Kaolen AMFOTER: Bk. Dönek. AMORF: Bk. Şekilsizlik ANA SIR: Alm. Grundglasur; Fr.Glaçure basique; Ing.Basic glaze- Matlaşma, renklenme, örtücülük gibi değişimler yapılmasıyla farklı özellikler kazanabilen, bileşimleri sade ve düzenli temel sırlar. ANATAS: TiO2, Alm.Anatas; Fr.,Ing. Anatase- Sırlarda kılcal çatlama ve asitlere dayanaklılık sağlayan, mat beyaz ve sarı renklerin elde edilmesinde kullanılan titan bileşiği. ANGOB: Aim.,Fr.,ing. Engobe- Toprak eşyayı astarlama ya da süsleme amacıyla kullanılan sulandırılmış doğal killer ve seramik hamurlarına verilen genel ad. ANGOB FIRÇASI: Alm.Engobepinsel; Fr.Pinceau â barbotine; Ing.Slip-lawn brushe- Angob uygulamalarında kullanılan özel hazırlanmış, değişik boy ve biçimlerde sert kıllı ya da tüylü fırça. 3-

11 ANGSTROM: A., Al m.angstrom; Fr.Angstroem; Ing.Angstrom - 1 cm'nin yüz milyonda biri (1-8 cm) ya da 1 mm'nin on milyonda biri (1-7 mm) kabul edilen mikroskopik uzunluk birimi. ANHİDRİT: Alm.,Fr.,Ing.Anhydrite- Kimyasal bileşiminden su molekülü çıkarılmış bileşikler; yapısında su bulunan maddelerin susuz hali. Bk. Susuz. ANIK: Alm.Prâparat; Fr.Préparat; Ing.Preparat- Kimyasal yollarla bireşimi yapılarak elde edilen bileşikler. ANIKLAMA: Alm.Preparation; Fr.Préparation; Ing.Preparation- 1) Bir karışımı hazırlama işlemi. 2) Bir deneyin verilerine dayanarak, deneylik koşullarında hazırlanmış değişik özdekler karışımı-, bu karışımı hazırlama işlemi. ANORGANİK: Alm.anorganisch; Fr.Inorganique; Ing.Inorganic - 1) Cansız organizmaların genel adı. 2) Karbon içeriği bulunmayan kimyasal özdek. ANORTİT: CaO. Al2O3. 2SİO2 ; Alm.Anorthit; Fr.Anorthite, feldpath calcique; Ing.Anorthite- Yüksek ısılarda pişirilen seramik hamurları ile sırlara katılan birinci derecede ergitici bir feldispat çeşidi. ANTİMON: St, At.Ağ. 122; Alm.Antimon; Fr. Antimoine; Ing.Antimony - Gümüş renkli, kolayca kırılıcı metalsi element. ANTİMON OKSİT: Sb2O3, Sb2O5 ; Alm.Antimonoxid; Fr.Oxyde d'antimoine; Ing.Antimony oxide - Örtücü sırlar ile, sarı renkli boyaların ve erguvan kırmızısının elde edilmesinde kullanılan antimon bileşiği. ARALIKLI FIRIN: Alm.Kammerofen; Fr.Four discontinu,four intermittent; Ing.Discontinuous kiln, intermittent kiln, periodic kiln- Pişirimin belirli zaman aralıkları içinde yapıldığı, her pişirimden sonra soğutma, boşaltma ve yeniden yükleme yapılan fırın tiplerine verilen genel ad. Kamara fırın ARAP ZAMKI: Alm.Gummiarabikum; Fr.Gömme arabique; Ing.Gum Arabic- Akasya türü ağaçların gövde ve dallarından akan özsuyun havayla temasında 4-

12 katılaşmasıyla oluşan bir çeşit zamk. Bazı dekor uygulamalarında kullanıldığında, pişme sırasında yanarak kaybolur. ARAYÜZEY: Alm.Phasengrenzflâche; Fr.,Ing.Interface- Pişmiş hamur ile sır tabakası arasında oluşan ve her iki yüzeyin özelliklerini taşıyarak onları birbirine bağlayan tabaka. ARAYÜZEY GERİLİMİ: Bk. Yüzey gerilimi ARDUVAZ KİLİ: Bk. Şiferton ARITMA: Alm.Reinigung; Fr.Depuration, purification; Ing.Purification-Bir özdeği bileşimindeki yabancı katışkılardan temizleme, saf hale getirme. ARTİFİCİAL PORCELAİN (Ing.): Bk. Soft paste (Ing.) ASBOLİT: Temiz olmayan, katışkılı bir çeşit kobalt filizi. Çin kobaltı. ASETİK ASİT: CH3. CO2 H; Alm.Essigsaure; Fr.Acide acétique; Ing.Acetic acid- Özellikle asetat ve asetonların yapımında kullanılan, renksiz, boğucu kokulu ve aşındırıcı, etilik alkolün oksitlenmesiyle elde edilen bileşik. ASILTI: Alm.Kolloid; Fr.Colloide; Ing.Colloid- Bir sıvı içinde dağılmış, yapışkanlık özelliği gösteren, tane iriliği ortalama mikron arasında değişen aynı elektrik yüküyle yüklü tanecikler. ASİT: Alm.SMure; Fr.Acide; Ing.Acid- Sulu çözelti halinde hidrojen yükünü veren hidrojenli bileşik. ASİT-BORİK: B2O3. 3H 2O ; Alm.Boricacid, Borsaure; Fr.Acide borique; Ing. Boric acid- Sır bileşiminde sodyum içeriği istenmediği zaman boraks yerine katılan hidrojenli bir bor bileşiği. ASİTLİK (PH): Alm.Aziditat, saure, Sâure-grad; Fr.Acidite; Ing.Acidity-Bir yapının su içinde çözündüğünde asit özelliği göstermesi. ASTAR: Bk.Angob 5-

13 AŞINDIRICI: Alm.Schleifer; Fr.,Ing.Abrasive- Zımpara, karborandum gibi, bir yüzeye sürtüldüğünde o yüzeyi temizleyen, pürüzlerini gideren, cilalayan maddeler. AŞIRI DOYMA: Alm.Sâttigung; Fr.Sursaturation; Ing.Oversaturation- Bir sıvı ya da çözeltinin belirli bir basınç ve ısı etkisiyle, çözünmüş bir özdeği en yüksek miktarda içine alması, alabilmesi. AŞIRI DOYURMA: Alm. sâttigen; Fr.,Ing.Supersaturation- Doymuş bir sıvı ya da çözeltinin sıcaklık ve basınç etkilerinin değiştirilmesiyle daha fazla çözünmesi. ATEŞ: Alm.Feuer; Fr.Feu; Ing.Fire- Odun, kömür, saman, akaryakıt gibi yanıcı özdeklerin yanma ile oluşturdukları ısıl erke ve ışık. ATEŞ KİLİ: Alm.Feuerton; Fr.Argile a feu; Ing.Fireclay- Özellikle, çok yüksek sıcaklara dayanıklı seramik ürünlerin yapımında kullanılan doğal kaynaklı refrakter killerin genel adı. ATEŞ SANATLARI: Alm.Feuergewerbe, künsliches Feuer; Fr.Arts du feu Ing.Fire arts- Çömlek, emaye, porselen, cam gibi yüksek sıcaklıklarda pişirilmeyle son şeklini alan ürünleri ve bu ürünlerin üretim tarzlarını kapsayan sanat dallarına verilen ad. ATEŞ TUĞLASI: Alm.Feuerziegel, Flammsteine; Fr.Brique de fausse sole, brique refractaire; Ing.Fire brick, flame brick- Bileşiminde yüksek oranda silis ve alümin bulunan, çok yüksek sıcaklıklara dayanıklı, yüksek ısı fırınlarının iç kaplamalarında kullanılan tuğla çeşidi. ATEŞE DAYANIKLILIK: Bk. Refrakterlik ATEŞE DAYANIR: Alm.feuerfest, feuersicher; Fr.Incombustible, refractaire; Ing.Fireproof- Çok yüksek sıcaklıklara dayanıklı olma. Yanmaz metal (Tungsten), yanmaz tuğla (Ateş tuğlası) ve benzeri refrakter malzemeler gibi özellikleri bulunma. ATMA: Bk. Pullanma ATMOSFER: Bk. Havayuvar 6-

14 ATOM AĞIRLIĞI: Alm.Atomgewicht; Fr.Masse atomique, poids atomique; Ing.Atom weight- Bir elementin nötr atomunun, ağırlığı 16 olarak kabul edilen nötr oksijen atomuna göre bağıl ağırlığı. AVENTURİNE (SIRI): Alm.,Fr.,Ing. : İlk kez Venedikli çömlekçiler tarafından yapılan, bileşimleri yüksek oranda demir katkısıyla doyurulmuş bir çeşit kristal sırı. AYGIT: Alm.Apparat, Gerât; Fr.Apparat, appareil; Ing.Apparatus- Bir olguyu gözlemek, ölçümlemek. uygulamak ya da bir işlevi gerçekleştirmek amacıyla kullanılan birleşik organlar, parçalar topluluğu. AYGITSAL SAPMA: Alm.Instrumentabweichung. Instrument Irrtum; Fr. Deviation instrumentale; Ing.Instrumental deviation- Hassas işlemler ya da ölçümlemelerin yapıldığı aygıtlarda görülen normal işlem dışına çıkma, yanıltıcı sonuçlar verme. AYIRAÇ: Alm.Reagens. Zusatzmittel; Fr.Reactif; Ing.Reagent- Üst üste uygulanan özdeklerin ısı etkisiyle kimyasal tepkimeye yol açması- AYIRICI: Alm.Scheider, Separator; Fr.Separateur; Ing.Separator- Bir karışımın bileşenlerini ayırmaya yarayan aygıt; su, yağ, buhar ayırıcıları gibi. AYRIŞMA: Alm.Dissoziation; Fr-Ing.Dissociation^- Kimyasal bir bileşiğin kendini meydana getiren elemanlarına ayrılması, çözünme. 7-

15 BADANA: Bk.Angob BAKIR: Cu. At.ağ.64; Alm.Kupfer; Fr.Cuivre; Ing.Copper- Saf halde C derecede ergiyen. elektriği ileten, yaprak ve levha haline getirilebilen, haddeden geçirilen kırmızı renkli metal. BAKIR KIRMIZISI: Alm.Kupferrot; Fr.Rouge de cuivre. rouge flamme; Ing.Copper red C derece üstündeki indirgen atmosferli sıcaklıklarda pişirilen bakır oksitli sırlarda elde edilen kızıl kırmızı renk. BAKIR OKSİT: Alm.Kupferoxid; Fr.Oxyde de cuivre; Ing.Copper oxide-sırları boyama ve yeşil renkli boyaların hazırlanmasında kullanılan siyah (CuO) ve kırmızı (Cu2O) renkli bakır bileşiği. BAKIR PLAK BASKISI: Alm.Kupferumdruck; Fr.Impression de plaque de cuivre; Ing.Impression of cupper plate- Bakır plaka üzerine çalışılan asitli ya da bürenli gravürden, sır-altı ve sır-üstü dekor boyalarıyla baskı yapma. Bkz. Çıkartma. BAKIR SÜLFAT: Alm.Kupfersulfat; Fr.Sulfate de cuivre; Ing.Copper sulphate- Sırları boyama ve boyaların hazırlanmasında kullanılan beyaz (CuSO4) ve turkuvaz mavi (CuSo4. 5H2O- Göztaşı) renkli bakır bileşiği. BALÇIK SIRI: Alm.Lehmglasur; Ing.Slip glaze- Bileşiminde yüksek oranda demirli ve manganlı kil bulunan, düşük sıcaklıklarda ergiyici bir çeşit kurşunlu çömlekçi sırı. BALL KİLİ: Alm.,Fr.,Ing.Ball clay- İngiltere'de bulunan, yüksek ısılara dayanıklı, mavi ve siyah renkte, çok plastik, avrupalı seramikçilerin sık sık kullandıkları kaolinitik bir tortul kil cinsi. BALMUMU: Alm.Bienenwachs, Wachslicht; Fr.Cire; Ing.Beeswax, wax - Bitkisel ya da hayvansal salgılardan oluşan yumuşak, sarımtrak renkli madde; mum» Bazı angob, sır-altı ve sır dekorlarının yapımında, ısıtılarak sıvılaştırılarak suretiyle kullanılır. Pişirim sırasında yanarak kaybolur. BALSAM: Bk.Pelesenk 8-

16 BARBOTİN: Alm.Schlicker; Fr.Barbotine; Ing.Slip- 1) Su içinde asıntıda tutulan kil, döküm çamuru. Bk.Sulandırılmış kil 2) Su içinde asıntıda tutulan öğütülmüş sır. BARYUM: Ba, At.ağ.137; Alm.Barium; Fr.Baryum; Ing.Barium- Normal sıcaklıkta suyu çözen, gümüş renkli, sülfat (baritin) ve karbonat (vitherit) halinde bulunan metal, Bk. Vitherit, BARYUM KARBONAT: BaCO3; Bk.Vitherit BARYUM SÜLFAT: BaSO4 ; Alm.Schwerspat; Fr.Barytine, sulfate de baryum; Ing.Baryte(ta)- Ergitici olarak sır bileşimlerine katılan bir barit (BaO) kaynağı. BASINÇ: Alm.Druck; Fr.Pression; Ing.Pressure- Belirli bir yüzeye uygulanan kuvvet ve güç birimi. BASINÇLI DÖKÜM: Alm.Druckgiessen; Fr,Coulage sous pression, soufflage; Ing.Pressure casting- Büyük boyutlu parçaların dökümünde, döküm çamurunun sıkıştırılmış hava ile kalıplara doldurulması. BASINÇLI KAP: Alm. Autoklav, Druckkessel; Fr., Ing. Autoclave - Su buharı basıncıyla, içindeki madde ya da eşyanın yüksek sıcaklıkta ısıtılmasını sağlayan, sıkı kapalı kap. BAZ: Alm.Alkali, Base; Fr.Alcali, base; Ing.Alkali, base yüzyıldan bu yana, bazik metal oksitleri ile hidroksitleri ve amonyum hidroksi-de verilen ad. Kırmızı turnusol kağıdını maviye boyayan, asitlerle birleştiğinde tuz meydana getiren bileşikler. BAZALT: Alm.Basalt; Fr.Basalte; Ing.Basalt- Büyük boyda feldspat kristallerinden oluşmuş sert ve siyah renkli püskürük kayaçlar. BAZLI: Alm.basisch; Fr.Alcalin(e), basique; Ing.Alkaline- 1) Baz miktarı yüksek olan., baz özellikleri taşıyan. 2) Kimyasal tepkimelerde baz gibi hareket eden, suya hidroksil yükünü veren, elde kayganlık hissi bırakan bileşikler. 9-

17 BELLARMİNE: 16. yy.da Köln/Almanya'da yapılmaya başlanan, armut biçimindeki tuz sırlı pekişmiş-çini sürahilere verilen ad Bk.Tuz sırı BENTONİT: Alm.Bentonit; Fr.,Ing.Bentonite- Ortalama %75 oranında montmorillonit minerali içeren, alüminyum, demir, kalsiyum, bazen de sodyum silikattan oluşan bir kil çeşidi. Genellikle, su içinde çözünerek şişer, Şişmeyen bentonitler ise su içinde berrak bir çözelti verirler. BEZİR YAĞI: Alm.Leinöl; Fr.Huile de 1in; Ing.Linseed oil- Keten tohumundan elde edilen koyu sarı renkli, yanıcı ve açık havada süratle kuruyan bitkisel yağ çeşidi. BİÇİM BOZULMASI: Alm.Deformation, Formlosigkeit; Fr.Déformation; Ing. Deformation- Bir güç ya da basınç altında, belirli biçimi olan bir kütlenin asıl şeklinin bozulması. BİÇİMLENDİRME: Alm.Gestaltung; Fr.Formalisation; Ing.Formalization-1) Kullanılmakta olan biçimlendirme araçlarıyla sanat yapıtının içeriğine biçim verme. 2) Kullanım araçlarının estetiksel tasarıma dönüştürülmesi. Bk.Tasarım. BİLEŞEN: Alm.Bestandteil, Komponente ; Fr.Composant, constituant; ing. Component- Bir bileşiğin yapısına giren, bileşiği oluşturan öğeler. BİLEŞİK: Alm.Bindung, Verbindung; Fr.Combinaison chimique, compose; Ing.Compound- İki ya da daha fazla maddenin belirli oranlarda karışımıyla meydana gelen kimyasal tepkimeler sonucu ortaya çıkan yeni madde. BİLEŞİM: Alm.Zusammensetzung; Fr.,Ing.Composition- İki ya da daha çok maddenin, yeni bir madde meydana getirmesi amacıyla, belirli oranlarda karışımı. BİLEŞKEN: Bk.Bileşen BİLEŞME: Alm.Verbindung; Fr.Ing.Combination- Bir bileşiği oluşturan atomların, moleküllerin ya da öğelerin bir araya gelmesi. 10-

18 BİLİM: Alm.Wissenschaft; Fr.,Ing.Science- "İnsanın kuramsal etkinliğinin en yüksek biçimi. Bu etkinliğin doğa, toplum ve düşünce yasalarına ilişkin bilgi sistemine bağlı toplumsal bilgi süreci içinde ortaya çıkan sonuçları." BİLYA: Alm.Mahlgut; Fr.Bill, boule, boulet; Ing.Ball, pebble- Öğütücü değirmenlerde sürtünme ile öğütme işlevi gören, düzgün yüzlü, yuvarlak porselen taşlar ve çakıl taşları. BİLYALI DEĞİRMEN: Alm.Kugelmühle, Muhler, Topfroller; Fr.Tambour a boulets, tambour broyeur; Ing.Ball mill- Çeşitli hammadde ve bunların karışımlarının öğütülmesi, döküm çamuru, angob ve sır barbotininin tektürel olarak karıştırılması amacıyla kullanılan mekanik düzenek. BİNA SERAMİĞİ: Bk.Yapı seramiği. BİRERİM NOKTASI: Alm.eutektische Punkt, eutektische Temperatur; Fr.Point d'eutectique; Ing.Eutectic point- Belirli sıcaklıklara dayanıklı katı bir karışımının ısıtılmasıyla, bu karışımın bileşenlerinden herbirinin kendi ergime sıcaklıklarından farklı olarak ergime gösterdikleri ortak sıcaklık. BİREŞİMSEL: Alm.synthetisch; Fr.Synthetique; Ing.Synthetic- Bir bireşim ya da bileşme yoluyla yapay olarak elde edilen; sentetik BİRİNCİL KİL: Alm.primâr Ton; Fr.Argile primaire; Ing.Primary clay-oluşumundan başlayarak, gelişimini yer değiştirmeden ana kayacın yakınında tamamlayan ve oldukları yerde yığışarak biriken killerin genel adı. BİSKÜVİ: Alm.Biskuit; Fr.,Ing.Biscuit- 1) Hamlama yapılmış sırsız toprak eşya. 2) Düşük dereceli sırlarla sırlanmakla birlikte, yüksek sıcaklıklarda pişirilerek sertleştirilen seramik eşya. 3) Normal sıcaklıkta pişirilerek pekiştirilmiş sırsız porselen eşya. Bk.Parian porseleni. BİSKÜVİ İŞİ: Ing.Bisque ware- Bazı Amerikan ve İngiliz seramikçilerin Parian porselene verdikleri ad. 11-

19 BİSKÜVİ PİŞİRİMİ: Bk.Hamlama BİTKİSEL KÜL: Alm.vegetarisch Asche, vegetabilische Asche; Fr.Cendre vegetale; Ing.Vegetable ash- Bazı yanıcı organik özdeklerin, yanma sonucu geride bıraktıkları toz halindeki çok ince kalıntı. BİTKİSEL YAĞ: Alm.Pflanzenöl; Fr.Huile végétale; Ing.Vegetable oil-bitkilerin tohum ya da meyvalarından elde edilen, normal sıcaklıkta sıvı halde, kıvamlı, yanıcı, suda çözünmeyen, büyük moleküllü yağ asitlerinin gliserin ile meydana getirdikleri tri-esterlerin karışımı. BİTÜM: Alm.Bitumen, Erdpech; Fr.Bitume; Ing.Bitumen- Koyu kahverengi ve siyah arası değişen renklerde sıvı ya da katı halde, asfalt ya da brut petrol gibi bir hidrokarbonlar karışımı. Gravür baskılarında kullanılan bir çeşit zift. BİZMUT: Bi_, At.ağ.209; Alm.Wismut; Fr.,Ing.Bismuth- Ergiyici alaşımlar oluşturan, parlak kızıl renkte yansımalı, çok kolay kırılıcı bir metal. BONE CHİNA: Eskiden, yumuşak İngiliz porselenine verilen ad. Bk.Soft Paste. BOR: B, At. ağ.11; Alm. Bor; Fr.Bore; Ing.Boron, Waste land- 19.yy.! da bulunmuş karbona benzer metalsi element. BORAKS: Na2 B4 O7. 10H2O; Alm.,Fr.,Borax; Ing.Borax, tincal- 1) Beyaz, grimsi ya da renksiz kristallerden oluşan, alkali tadında, suda çözünür doğal sodyum-borat bileşiği. 2) Ucuz ve güçlü bir ergitici olduğundan, düşük dereceli sırların yapımında çok kullanılan önemli bir sır maddesi. BORİK ASİT: Bk.Asit borik BORO-KALSİT: Bk.Kolemanit BOYA: Alm.Farbe; Fr.Peinture; Ing.Paint- Düzgün yayılabilir şekilde taşıyıcı bir sıvı ile karıştırılmış, sır-altı, sırüstü, mayolika dekorları yapmaya, angob ve sırları renklendirmeye yarayan, renklendirici metal oksitleri ve bileşiklerinin bazı maddelerle karıştırılmasıyla özel hazırlanmış renk verici özdekler. 12-

20 BOYA FIRÇASI: Alm.Malpinsel; Fr.Pinceau â peindre (coloriage); Ing. Majolica pencil- El dekorları yapımında kullanılan çok yumuşak tüylü, özel yapılmış ince uçlu fırça. BOYAMA ARAÇLARI: Alm.Malwerkzeuge; Fr.Materiels de coloration; Ing. Colouring materials- Çeşitli boyama ve dekorlama işlemlerinde kullanılan değişik özellikli ve farklı biçimlerdeki araçların tümü. BOYAR ÖZDEK: Alm.Farbstoff, Pigment; Fr.Pigment; Ing.Dyestuff, pigment-genellikle, metal, mineral, organik ya da kimyasal asıllı, uygulandığı yüzeyi dokulara girmeksizin renklendiren ya da bir karışım içinde moleküller arası tekdüze dağılan renk verici, çözünmez özdek. BOYASAPTAR: Alm.Beizmittel; Fr.,Ing.Mordant- Boyama işlemlerinde, renklendirici özdeklerin karışımda tutunmasını sağlayan Al, Fe, Cr, Sn gibi metallerin çözünür tuzları. BOYUT: Alm.,Fr.,Ing.Dimension- Belirli bir doğrultu ya da büyüklüğe göre ölçülebilir büyüklük; bir bütün tarafından işgal edilen boşluk parçasının ölçümlenebilir gerçek büyüklüğü. BOZUKLUK: Alm.defekt; Fr.Defection; Ing.Defect, defection- Bir öğenin ya da öğeler dizisinin, ait olunan bir şeyi, bir bölümü terketmesiy-le ortaya çıkan yapı değişikliğindeki kusurluluk. BOZUNMA: Alm.Zersetzung, Zerlegung; Fr.Décomposition; Ing.Decomposition' Bir bütünün kendini oluşturan elemanlarından ayrılması, parçalanması. BÖLMELİ DEKOR: Alm.Zerlegen; Fr.Cloisonnement; Ing.Cloissone- 1) Uygulanan deseni kendi içinde bölmelere ayırma suretiyle yapılan dekor tarzı. 2) Düşük derecelerde ergiyerek akma ve yayılma özelliği gösteren sırlarla yapılan dekorlamalarda, sırların birbirine karışmasını önleyecek şekilde yapılan parçalı süsleme. BROM: Br, At.ağ. 80; Alm.Brom; Fr.Brome; Ing.Bromine- Halojenler sınıfından, koyu kırmızı renkli, deniz suyundan ve tuzlu kayaçlardan elde edilen boğucu kokulu metalsi element. 13-

21 BUHARLAŞMA: Alm.Verdampfung; Fr.,Ing.Vaporisation- Bir bileşiğin, kimyasal yapısı değişmeksizin sıvı halden gaz hale geçmesi. BUHARLAŞTIRICI: Alm.Dampfmaschine; Fr.Evaporateur; Ing.Evaporator- Bazı özdeklerin kurutulması, suyunun uçurulması işlemlerinde kullanılan aygıt. BUHARLAŞ(TIR)MA: Alm.Verdampfung, Abdampfung; Fr.,Ing.Evaporation- Bir sıvının, her sıcaklıkta yüzeyden buhar haline geçmesi,, geçirilmesi. BULAMAÇ: Alm.Tonschlamm; Fr.Barbotine, pate liquide; Ing.Slip- Döküm yoluyla şekillendirilen seramik eşyanın yapımında, özel hazırlanan sulandırılmış, akışkan hamur. BULANIKLIK: Alm.Trübheit, Trübung; Fr.Turbidité; Ing.Turbidity- Bir sıvının, içeriğindeki katı asıltılar nedeniyle, karışık, çalkalanmış, saydamlığını yitirmiş hali. BÜKÜLÜR ŞEKİLLENDİRME GERECİ: Alm.Ziehklingen; Fr.Palette flexible; Ing.Oblong steel palette- Tornada ve elde yapılan şekillendirme çalışmalarında kullanılan, çeşitli biçimler verilmiş, esnek, düz, yassı metal gereç. BÜKÜLME: Alm.Biegung, durchdrücken; Fr.Cintrage; Ing.Inclination-Esneme yeteneği olan bir nesnenin dış yüzüne dairesel eğim verilmesi. BÜK(ÜL)ME DAYANIMI: Bk. Eğilme dayanımı. 14-