STOK YÖNETİMİ. Prof.Dr.Aydın Ulucan

Transkript

1 STOK YÖNETİMİ Prof.Dr.Aydın Ulucan

2 Giriş Stok işletmelerde kullanılmak üzere bir mal ve kaynağın depolanmış halidir. Daha ticari bir anlamla, gelecekteki talebi karşılamak için malın depolanması da denilebilir. İşletmelerin stoklarında bulundurduğu mallar; hammaddeler, bitmiş ürünler, yarı mamüller, kullanılan malzemeler,işgücü, işletme sermayesi, araç-gereç parkı olarak sıralanabilir.

3 Stok Bulundurmanın Faydaları İşletmelerdeki operasyonların birbirlerinden bağımsız yürümesini sağlarlar. Örneğin üretim ve dağıtım yapan bir işletmede, üretim hattında bir duraklama meydana geldiğinde, eğer yeterli stok bulunuyorsa, dağıtım devam edecektir. Ürün talebindeki dalgalanmaları absorbe eder. Üretim planlamasında esneklik sağlar. Hammadde tesliminde meydana gelebilecek gecikmelere karşı güvence sağlar. Sabit maliyetlerde etkinliği arttırır. (ölçek ekonomileri) Miktar iskontoları avantajı yaratır. Fiyat artışlarına karşı korur.

4 Ne Kadar Stok Tutalım Bir süpermarkette, raflarda gördüğümüz ürünler de o işletmenin stoklarıdır. Muhtemelen o ürünler bitince yerine koymak için görmediğimiz depolarda saklanan çok daha fazla ürün de vardır. Ancak stokta çok fazla ürün bulundurmak da sakıncalıdır. O ürüne bağlanan sermaye, depolama maliyeti, modası geçme, bozulma, eskime gibi nedenler de aşırı stoklamanın dezavantajlarıdır. Bu avantajlar ve dezavantajlar nedeniyle planlamacı, az ve aşırı stoklamadan kaçınarak, karını maksimize edecek stok düzeyini bulmak isteyecektir. Diğer bir ifadeyle, müşteri hizmetlerini tatmin edici düzeye çıkartırken, stok maliyetlerini kontrol altında tutmak isteyecektir. İki temel soru: Ne kadar üretilecek/satın alınacak? (Q) Ne zaman üretilecek /sipariş verilecek? (R)

5 Stok Maliyetleri Stok problemleri ile uğraşırken satın alma (ya da üretim) maliyetine ek olarak üç maliyet grubunu daha göz önünde bulunduracağız. Bu maliyetler; Elde bulundurma maliyeti, C H, Sipariş verme (ya da hazırlık) maliyeti, C O, Elde bulundurmama maliyetidir, C S.

6 Ekonomik Sipariş Miktarı (EOQ) EOQ modeli stok yöneticisinin, siparişilerini kaçar birimlik partiler halinde vermesi gerektiği sorusunun cevabını arayan en basit temel modeldir. Varsayımları; Ürüne olan talep,d, tüm periyot boyunca sabit ve düzgündür. Sipariş miktarı, Q, sabittir. Ürün fiyatı tüm periyot boyunca sabittir. Tedarik süresi (sipariş verilmesi ile teslimat arasında geçen süre) sabittir. Elde bulundurma maliyeti hesaplanırken, ortalama stok miktarı gözönünde bulundurulur. Sipariş verme maliyeti sabit ve sipariş miktarından bağımsızdır. Tüm talep karşılanır. Stoksuz kalma, talebi bekletme, sürelerde belirsizlik yoktur. Tüm sipariş aynı anda teslim edilir. Aynı sipariş ve talep döngüsü sürekli tekrarlar. (Sonsuz zaman ufku)

7 Öncelikle yukarıdaki varsayımlar altında, Şekilde görülen stok işleyiş sistemini açıklayalım. Şekilde görüldüğü gibi stok sisteminde dönemlik ve birbirini tekrar eden bir yapı vardır. Elimizde Q kadar stokla her periyoda başlarız (a). Dönem boyunca düzgün ve sabit kabul edilecek bir talep yapısı vardır (a-c aralığı). Bu sürede stoklar sabit bir şekilde azalır. Eğer stoklarımız tükendiğinde verdiğimiz siparişi hemen teslim alamıyorsak, diğer bir ifadeyle ürünlerin teslimi için bir tedarik süresi (L) gerekli ise, bu durumda stoklarımız sıfırlanmadan bir süre önce siparişimizi vermemiz gereklidir. Bu nokta (b), yeniden sipariş noktası (R) olarak adlandırılır. Birim süredeki talep hızını d olarak tanımlarsak, L tedarik süresi boyunca, L*d birim talep olmasını bekleriz. Bu nedenle stoklarımız, R = L*d, düzeyine gerilediğinde yeniden Q miktarında sipariş veririz (b). Verdiğimiz sipariş teslim edilene kadar geçen L süresince elimizde kalan stokla talebi karşılarız. Stoklarımız sıfırlandığında, siparişlerimizin teslim süresi de gelecektir (c). Teslimatın ardından stok düzeyimiz yeniden Q miktara çıkacaktır (d).

8 Toplam Yıllık Sipariş Verme Maliyeti (TO): (Maliyet/sipariş) * (sipariş sayısı/yıl) Toplam Yıllık Elde Bulundurma Maliyeti (TH): (birim başına stok maliyeti/yıl) * (ortalama stok) Yıllık toplam değişken maliyet (TVC), toplam sipariş verme ve toplam elde bulundurma maliyetlerinin toplamıdır.

9

10 Örnek Phaselis A.Ş. yurtdışından ithal ettiği medikal ürünleri sağlık kuruluşlarına pazarlayan bir ithalat şirketidir. Yoğun rekabet nedeniyle müşterileri herhangi bir ürünü talep ettiğinde onu geri çevirmeden ürünü teslim etmesi gerekmektedir. Envanterinde 100 den fazla farklı ürün bulunmaktadır. Bu nedenle stoklarını iyi takip etmek durumundadır. Ürünlerinden birisi olan kateterden yılda ortalama adet satmaktadır. Bu ürüne olan talep yıl boyunca sabit olup önemli bir dalgalanma göstermemektedir. Bir kateterin maliyeti 50 YTL. dir. Şirketin yurtdışından her siparişi yaklaşık 2500 YTL. lik ithalat işlemleri, işgücü, faks ve telefon maliyeti oluşturmaktadır. Bir kateteri stokta 1 yıl tutmanın yaklaşık maliyeti, ürün maliyetinin %20 sidir. Şirket sipariş verdikten 10 gün sonra ürünleri teslim alabilmektedir. Şirket yılda 365 gün hizmet vermektedir. Phaselis A.Ş. kateterden kaçar birimlik partiler halinde sipariş vermelidir? Stokları hangi seviyeye düştüğünde yeniden sipariş vermelidir? Yıllık toplam stok maliyetleri ne kadar olacaktır?

11

12 Kademeli Teslim (Üretim) Durumunda EOQ Modeli

13 Örnek Phaselis A.Ş. yurtdışından ithal ettiği medikal ürünlerin yanısıra kendisi de üretim yapmaktadır. Üretimini yaptığı ürünlerden birisi olan steril pansuman kitinden yılda ortalama adet satmaktadır. Bu ürüne olan talep yıl boyunca sabit olup önemli bir dalgalanma göstermemektedir. Bir pansuman kitinin maliyeti 5 YTL. dir. Şirket her parti üretiminden önce yaklaşık 600 YTL. lik üretim hattını hazırlama maliyetiyle karşılaşmaktadır. Bir steril pansuman kitini stokta 1 yıl tutmanın yaklaşık maliyeti, ürün maliyetinin %18 idir. Şirket üretim hazırlıklarına başladıktan 10 gün sonra parti üretimine başlayabilmektedir. Günde ortalama 2000 pansuman kiti üretebilen şirket yılda 365 gün çalışmaktadır. Phaselis A.Ş. steril pansuman kitinden kaçar birimlik partiler halinde üretmelidir? Maksimum stok düzeyi ne olacaktır? Stokları hangi seviyeye düştüğünde yeniden üretim hazırlıklarına başlamalıdır? Yıllık toplam stok maliyetleri ne kadar olacaktır?

14

15 Miktar İskontolu EOQ Modeli Miktar iskontolu EOQ modelleri, her biri bir iskonto aralığı için çözülecek bir dizi problemin sonuçlarının karşılaştırılmasıyla çözülmektedir. Temel çözüm süreci aşağıda özetlenmiştir. Her fiyat aralığı için EOQ çözülür. Bulunan Q* değeri o fiyatın verildiği minimum satın alma miktarının üstünde ise değer aynen alınır. Altında ise Q* değeri, çözüldüğü satın alma miktarı aralığının minimum değeri olarak modifiye edilir. Tüm aralıklar için toplam maliyetler hesaplanır. En düşük maliyeti aralık ve ona karşılık gelen sipariş miktarı problemin çözümüdür.

16 Örnek Aspendos A.Ş., spor malzemeleri satan büyük bir mağazalar zincirine sahaiptir. Şirket yönetimi ithal ürünlerin yanısıra fason olarak yurtiçinde yaptırdığı ürünleri Aspendos markasıyla pazarlamaktadır. Geniş ürün yelpazesi içinde en çok talep gören ürünlerinden birisi de spor klüplerinin formalarıdır. Mağaza bu formalardan yılda yaklaşık olarak adet satmaktadır. Bir formanın maliyeti ortalama olarak 10 YTL dir. Mağazalar zincirinin satın alma birimi sipariş miktarlarını EOQ modeli ile belirlemektedir. Yaptığı hesaplar sonucunda formalardan 8650 lik partiler halinde sipariş vermektedir. Bu formaları üreten tedarikçi, satın alma birimine, daha yüksek miktarda partiler talep etmesi halinde iskonto yapacağını belirtmiştir. Üretici adetten fazla verilecek siparişler için forma fiyatında 0.2 YTL, adetten fazla verilecek siparişler için 0.6 YTL ve adetten fazla verilecek siparişler için de 0.8 YTL indirim yapacaktır. Şirketin sipariş verme maliyeti parti başına yaklaşık 1000 YTL, bir birimi bir yıl elde bulundurma maliyeti de ürün maliyetinin yaklaşık %20 sidir. Şirket stok politikasını değiştirmeli midir?

17

18 Planlı Talep Karşılamama Durumu

19 Belirsizlik Altında Stok Yönetimi Tedarik süresi (L) gözönünde bulundurularak belirlenen yeniden sipariş noktasında (R) temel varsayım, bu süre boyunca talebin sabit bir hızda olduğu idi. Oysa gerçek hayatta talep hızında dalgalanmalar olabilecektir. Bu nedenle, stoksuz kalma riskini azaltmak için genellikle hesaplanan R değerine ek olarak bir miktar güvence stoğu (GS) bulundurulur. Dolayısıyla yeniden sipariş noktasının optimal değeri aşağıdaki gibi modifiye edilir. R * = L.d + GS

20 Tedarik süresinde talepte meydana gelebilecek dalgalanmalara karşı bir tampon görevi görecek güvence stoğu miktarının belirlenmesinde, talebin ortalama ve standart sapma değerleri ile müşteriye sağlamayı hedeflediğimiz servis düzeyi değerlerinden yararlanacağız. Zaman zaman tedarik süresindeki talep dalgalanmasının yanısıra, tedarik süresi de sabit olmayıp, değişebilecektir. Bu durum da modellere dahil edilebilir.

21 L L d 2 d 2 L z GS d SD L z d L R z d L R GS d L R d SD * SD * *

22 Örnek Can A.Ş. günde ortalama 40 adet tost makinası satmaktadır. Şirket yöneticisi geçmiş günlük satışlarından, tost makinası satışlarının standart sapmasının da 9 olduğunu hesaplamıştır. Can A.Ş. nin tost makinalarını tedarik süresi 5 gündür. Müşterlerine %98 servis düzeyinde hizmet vermeyi hedefleyen Can A.Ş. tost makinalarından ne kadar güvence stoğu bulundurmalıdır? R * L d z SD d L R *

23 Talep + Tedarik Süresi Belirsiz ise 2 D L 2 L d 2 D L L D : Tedarik süresindeki bileşik standart sapma, : Talepteki standart sapma, : Tedarik süresinin standart sapması, : Tedarik süresi, : Talep hızıdır (talep/gün)

24 Tek Dönemli Stok Modelleri Şu ana kadar üzerinde durulan stok modellerinde elimizde bulunan stoklar herhangi bir nedenle tükenmediğinde, bir sonraki dönemde kullanılabiliyordu. Ancak, bazı ürünlerde bu mümkün değildir. Karar verici stok planlamasını tek dönemlik yapmak zorundadır. Dönem sonunda elinde kalan stoklar kullanılamaz durumdadırlar. Gazete-dergi sektörü, yılbaşı hediyelikleri, çiçekler, kan bankalarındaki kan ürünleri, bazı meyve sebzeler, deniz ürünleri gibi dayanıksız gıdalar tek dönem stoklanabilen ürünlere örnek olarak verilebilir. SL C S C S C E

25 Örnek Menekşe çiçekçiliğin çiçek satışları haftada ortalama 500 demettir. Çiçeklere olan haftalık talep normal dağılıma uygun yapıda olup standart sapması da 200 demettir. Menekşe çiçekçilik her Pazar günü çiçek borsasından yaklaşık 1 YTL ye aldığı bir demet çiçeği ortalama olarak 3 YTL ye satmaktadır. Hafta sonunda satılamayan çiçekleri demedi 0.5 YTL den kuru çiçek atölyesine satmaktadır. Şirketin optimal servis düzeyi ne olmalıdır?