ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU I BİLDİRİLER CİLT 1. Editörler. Prof. Dr. Zekeriya Kurşun Doç. Dr. Ahmet Emre Bilgili Dr. Kemal Kahraman Celil Güngör B E L E D

Transkript

1 ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU I MAYIS 2003 BİLDİRİLER CİLT 1 Editörler Prof. Dr. Zekeriya Kurşun Doç. Dr. Ahmet Emre Bilgili Dr. Kemal Kahraman Celil Güngör Ü S K Ü D A R B E L E D Y E B A fi K A N L I I

2 Üsküdar Belediye Başkanlığı Üsküdar Araştırmaları Merkezi Yayın No: 10 ISBN Takım No: ISBN Cilt-1: Editörler Prof. Dr. Zekeriya Kurşun Doç. Dr. Ahmet Emre Bilgili Dr. Kemal Kahraman Celil Güngör Kapak, İç Düzen Artus İletişim Sanatları Baskı, Cilt Seçil Ofset İstanbul, Ocak 2004 Üsküdar Sempozyumu Yer: Üsküdar Belediyesi Çamlıca Eğitim Merkezi Tarih: Mayıs 2003 Düzenleyen: Üsküdar Belediyesi

3 117 OSMANLI SU MEDENİYETİ: ÜSKÜDAR DAKİ SU TESİSLERİ BAĞLAMINDA BİR DEĞERLENDİRME smail Orman* Dünya üzerinde pek az kültür, gündelik yaşamın gereksinimlerini karşılamak üzere yaptıkları eserlere, Osmanlılar kadar yüksek bir estetik zevki katmayı başarabilmiştir. Bu olgu Osmanlı mimarisinin hemen her alanından tespit edilmekle birlikte, en somut örneklerini bulduğumuz su yapıları, aynı zamanda Osmanlı mühendisliğinin ulaştığı yüksek seviyeyi belirledikleri gibi, sahip oldukları yüksek estetik zevk ve bilincin göstergeleridir. Hemen her dönemde, bugünkü gibi önemli bir metropol olma özelliğini sürdürebilmiş ender şehirlerden biri olan İstanbul un, bîlâd-ı selâse olarak adlandırılan önemli banliyölerinin başında gelen Üsküdar, fethin hemen akabinde Türkleştirilmiş 1, bunu maddi olarak ifade eden XV. yüzyılın ikinci yarısından Rum Mehmed Paşa Külliyesi, Kara Davud Paşa Camii gibi yapılarla da mühürlenmiştir. Bu dönemde küçük bir kasaba ölçeğinde olduğu anlaşılan Üsküdar ın su ihtiyacı, Bizans ın su tesisleri ve özellikle ayazmalardan temin edilmekteydi. Üsküdar ı kuşatan tepelerde biriken suların kaynadığı yamaç eteklerinde yer alan bu ayazmalardan en ünlüsü, Ayazma semtine de adını veren, bugünkü şekline muhtemelen Osmanlı dönemindeki bir onarım neticesinde ulaştığı anlaşılan ayazmadır. Bunlar Osmanlı döneminde, hristiyan halkın inançlarına bağlı olarak kullanılmış olmaları yanında, müslüman halkın da günlük su ihtiyacı için baş vurduğu su kaynakları olarak kalmıştır. Üsküdar daki ve belki de muhtemelen İstanbul daki en eski su yapısı olan Salacak taki Fatih Sultan Mehmed Çeşmesi 2 de, bu türden bir kaynağın önüne inşa edilmiş olmalıdır. İstanbul un fethini takip eden dönemde yaptırıldığı anlaşılan çeşmeyi (resim:1), XV. yüzyılın üçüncü çeyreği içine tarihlendirmek mümkündür. 3 Arkasında bir de namazgahın bulunduğu tarihi gravürlerden anlaşılan çeşme, hemen hemen değişmeksizin günümüze ulaşabilmiş ender çeşmelerden biridir. Dönemin çeşme mimarisine * Sanat Tarihçisi 1 Bunu Fetih öncesine taşıyanlar bulunmakla birlikte, bunu ispatlayacak mimari yapıların günümüze ulaşmamış olması, Fetih öncesindeki Türk nüfusunun bu bölgeye tam olarak egemen olmadığına işaret etmektedir. 2 İbrahim H. Konyalı, Üsküdar Tarihi, I, İstanbul 1976, s.53, Mehmet N. Haskan, Yüzyıllar Boyunca Üsküdar, III, İstanbul 2001, s

4 118 ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU ışık tuttuğu gibi, tipolojik şekli ile de takip eden yüzyılda izlerini süreceğimiz özellikleri ortaya koyan bir yapıdır (çizim:1). Artan nüfusa paralel olarak, XVI. yüzyılda büyük bir ivme kazanan inşa faaliyetleri, şehrin Türk kimliğini pekiştirdiği gibi, bu nüfusun su gibi temel ihtiyaçlarının karşılanmasına yönelik tesislerin inşasının da, geniş kapsamlı ve daha kompleks çözümler ile değerlendirildiği bir dönem olmuştur. Geçen yüzyılda, yakın kaynaklardan temin edilen su yeterli gelmekte iken, bunun artan nüfusun gereksinimlerini karşılamakta yetersiz kalması, Çamlıca gibi şehre uzak kaynaklardan su getirilmesini gerekli kılmıştır. Mimar Sinan ın iskele başında Mihrimah Sultan adına, 1548 yılının Ocak ayında tamamladığı külliyesinin su ihtiyacı için Bağlarbaşı ve İcadiye deki menbalarda toplatıp, künk ve galerilerden oluşan bir suyolu tesis etmesi 4 ile başlayan bu süreç, sonraki dönemlerde nüfusun artışına bağlı olarak tesis edilen irili ufaklı bir çok suyolları ile devam ettirilmiştir. Bu suyolları Solak Sinan ( ), Atik Valide ( ), Koca Sinan Paşa (XVI. yüzyılın sonu), Aziz Mahmud Hüdaî (XVII. yüzyılın ilk çeyreği), Mahpeyker Kösem Valide Sultan (1642), Arslan Ağa ( ), Kemankeş Mustafa Paşa (XVII. yüzyılın ortaları), Selami Ali Efendi (1677), Yakup Ağa (1678), Hacı Halil Efendi (1707), Gülnûş Valide Sultan (1709), Tophanelioğlu Mustafa Efendi (1727), Damad İbrahim Paşa ( ), Ayazma (1760), Selimiye (1802), Mihrişah Valide Sultan (1802), Cevri Kalfa (XIX. yüzyılın başları) ve Altunîzâde (1862) suyollarıdır. 5 Bunlardan başka küçük ölçekli suyolları ile tek bir çeşmeyi besleyen galerilerden oluşan tesisler de bulunmaktadır. Ayrıca Üsküdar da hemen her dönemde önemli bir çoğunluk oluşturan Ermeniler in de kendi kiliseleri için yoğun olarak yaşadıkları muhitlere su getirttikleri bilinmektedir. Yenimahalle deki Surp Garabet Kilisesi nin ve Fıstıkağacı ndaki Surp Haç Kilisesi nin suyolları, bu kiliselerden başka, Ermeniler tarafından yaptırılan bazı çeşmeleri de beslemekteydi. 6 Ermeniler in yoğun olarak yaşadıkları bir diğer semt olan İcadiye de de, Çamlıca daki kaynaklardan getirtilen suyu taşıyan bir suyolu nihayetlenmekteydi. Uzak kaynaklarda toplanan suyu, şehre getirmek amacıyla tesis edilen bu su yolları, künkler ve bazen de galeriler ile oluşturulmakta, belli yerlerde de, taşınan suyun basıncını dengelemek ve havalandırmak için lağım ve bacalar açılmaktaydı. Bu şekilde taşınan su, maksem olarak adlandırılan dağıtım yerlerine ulaştırıldıktan sonra, ayrı kollar halinde şehrin değişik kısımlarındaki çeşme, sebil gibi su tesisleri ile cami, medrese, mektep gibi kamu yapılarına ve ilaveten önemli kişilerin ev, konak, köşk ve saray gibi konutlarına iletilmekteydi. Bu maksemlerden en önemlisi Damad İbrahim Paşa nın eşi Fatma Sultan ile birlikte tesis ettiği suyolu üzerinde bulunan maksem olmakla birlikte (resim:2), iç düzenini oluşturan tevzii sandığı günümüze ulaşmamıştır. Bu sandık, tek yol ile gelen suyun boşaldığı, öte tarafta da kollara ayrılan suyun ölçüldüğü bir düzenek şeklindeydi. Şehir içi isale sisteminde lağım ve baca inşa etmek pek mümkün olmadığı için, künklerle taşınan suyun basıncını dengeleme görevi, Osmanlı mühendisli- 3 Haskan, age, s.1066 da yakınındaki Fatih Mescidi ne atıfta bulunarak yıllarına tarihlemekteyse de, mescit ile hiç bir ilgisi bulunmayan bu tarihe nasıl ulaştığını belirtmemektedir. 4 Nazım, İstanbul Vilayeti Şehremanetine Evkaftan Devralınan Sular, İstanbul 1341, s.42-43, Kazım Çeçen, Üsküdar Suları, İstanbul 1991, s Geniş bilgi için bakın; Nazım, age; Kazım Çeçen, age. 6 Kevork Pamukciyan, İstanbul Yazıları, İstanbul 2002, s

5 ÜSKÜDAR DAKİ SU TESİSLERİ BAĞLAMINDA BİR DEĞERLENDİRME 119 ğinin buluşu olan su terazileri ile sağlanmaktaydı. 7 Tepelerinde maksemlerdeki gibi sandıklar bulunan kule şeklindeki bu yapılar, suyun basıncının ayarlanmasından başka, dağıtım sisteminin tali kollara ayrılmasını da sağlamaktaydı. Üsküdar da tam sayılarını tespit edemediğimiz su terazilerinin 1924 yılında 21 tanesinin faal durumda olduğunu biliyoruz. 8 Ancak bugün sadece 3 tanesi, Kapıağası, Selimiye ve Doğancılar da (resim:3) bulunan su terazileri, bazı değişimler geçirmek suretiyle günümüze ulaşabilmiş durumdadır. Her türlü bakım ve onarımlarından sorumlu olan suyolcularının denetimindeki bu tarihi suyollarının ve mezralarının çok titiz bir şekilde korunduğunu, zaman zaman çıkarılan fermanlardan anlamaktayız. 9 Mimar Sinan ın mimarbaşılığı esnasında sistematik hale getirilen suyolu inşası ve bakımı, mimarbaşına bağlı suyolu nazırının denetiminde gerçekleştirilmekteydi. Bunlardan başka, her suyolunun bakım ve denetiminden sorumlu olan bir suyolcusu vardı. Babadan oğula intikal eden bir meslek şeklinde devam eden suyolculuğu 10, suyollarının yüzyıllar boyunca sağlam olarak işlemesini sağlamışlardır. Bunun karşılığında da, suyolunun beslediği vakıflardan ve özel mülk sahiplerinden belli bir ücret alırlardı. Giderek artan yapılaşma ve ekolojik dengenin bozulması ile gitgide azalan su randımanı, 11 bazı suyollarının kurumasına, debileri azalan ya da mezraları harap olan bazı suyollarının da başka suyolları ile birleştirilmesine neden olmuştur. Ayrıca su ihtiyacını karşılamak için yeni kaynakların devreye sokulması ve bu işi ele alan özel şirketlerin yeni tesisler kurması ile, tarihi suyollarının kullanımı, XX. yüzyılın başlarında ikinci planda kalmıştır. Giderek artan yapılaşma ile de hemen tamamının mezraları tahrip olan tarihi suyollarının kullanımı, sularının modern su sistemine katılması ile, XX. yüzyılın ikinci yarısında tümüyle sona ermiş, bunlar üzerinde yer alan isale ve dağıtım yapılarının büyük çoğunluğu da ne yazık ki ortadan kalkmıştır. Bu şekilde şehir merkezine ve yerleşim birimlerine ulaştırılan su, çuvaldız, masura, kamış, lüle gibi isimlerle tanımlanan ölçü birimleri ile, çeşme, sebil, şadırvan gibi su dağıtım tesisleri vasıtasıyla kamunun kullanımına tahsis edilirdi. Mîrî, vakıf ve özel olarak adlandırılan su vakıflarından mîrî; Osmanlı hanedanına mensup kişiler tarafından, vakıf ise devlet adamları ve diğer görevliler ile halk tarafından tesis edilen su vakıflarını tanımlar. Kişilerin kendi kaynakları ile temin edip büyük bir suyoluna katma yapmak suretiyle evlerine bağlattıkları sular ise özel niteliklidir. Bütün su tesislerinin günlük su istihkakı vakfiyesinde belirtilen miktarlarda tutulmakta ve bu miktar vakıf tarafından başka bir kişi ya da kuruma devredilmediği ya da kiralanmadığı 12 müddetçe sabit tutulmaktaydı. Ancak varlıklı kişilerin satın alarak ya da çıkarttırarak elde ettikleri, mezra hakkı ödeyip büyük suyollarına katma yapmak suretiyle konutlarına ge- 7 Önceki kültürlerde de örnekleri bulunmakla birlikte, su mühendisliğine su terazisi ismi ile girmiş olan bu unsurları Osmanlı mühendisliğinin buluşu olarak saymak mümkündür. 8 Kazım Çeçen, age, s Bakın; Hatt-ı Hümayun, İstanbul Su Külliyatı 1, İstanbul Bakın; Cengiz Orhonlu, Osmanlı İmparatorluğu nda Şehircilik ve Ulaşım Üzerine Araştırmalar, İzmir 1984, s.78-vd. 11 Bunu vakıf kayıtları ile 1925 yılındaki tespitler arasındaki fark açıkça göstermektedir: Vakıf kayıtlarında 77 lüle (yaklaşık 4000 m 3 ) olarak belirtilen 16 büyük suyolunun debisi, 1925 yılındaki tespitte 2/3 oranında azalmış görünmektedir. 12 Gülfettin Çelik, Vakıf Su Tahlilleri 2, Su Hukuku ve Teşkilatı, İstanbul Su Külliyatı XIV, İstanbul 2000, s. 51.

6 120 ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU tirttikleri suyun, satış ve devir gibi işlemlerle sık sık el değiştirdiği belgelerden anlaşılmaktadır. 13 Tümüyle kamunun ihtiyacına yönelik olarak işlevlendirilen çeşme ve sebiller, Üsküdar da niceliksel olarak zengin bir görünüm sunmaktadır. Sokak sokak yapılan taramalar ve tarihi kaynaklardan ulaşılan bilgiler, Üsküdar İlçesi nin bugünkü sınırları içinde 242 çeşme ve 22 sebilin bulunduğunu ortaya koymuş, ancak yine bu tespitlerde, bunlardan 54 çeşme ve 12 sebilin artık mevcut bulunmadığı da görülmüştür. 14 Bizzat yerinde yapılan incelemeler ve titizlikle alınan ölçüler ile plan ve cephe çizimleri yapılan çeşmelerin, plan ve tasarım olarak da oldukça zengin bir görünüme sahip oldukları görülmektedir. Şehir içi dokusunda işgal ettikleri yer bağlamında değerlendirildiklerinde, müstakil ve bir yapının bünyesi ya da duvarı üzerine yerleşmiş olarak iki ana başlıkta toplayabileceğimiz çeşmelerin plan kurgularında, şehir içi dokusunun büyük bir belirleyiciliğinin olduğu söylenebilir. 15 Özellikle müstakil çeşmelerde karşımıza çıkan bu özellik, çeşmenin köşebaşında ya da sokak arasında bulunması ile planda belirgin bir değişime neden olduğu gözlenmektedir. XVI. yüzyıldan Balcılar Yokuşu ndaki Mehmed Ağa ve Kartalbaba Caddesi ndeki Kasım Ağa (resim:4) çeşmeleri, bulundukları köşelerin kesilmesi suretiyle, sokaklara 45 lik açılarla yerleştirilmiş (çizim:2) ve bu da çeşmenin önünde küçük bir alan yaratarak, çeşmeden yararlananların sokaktaki harekete engel olmalarının önüne geçmiştir. Aynı uygulama, haznelerin çok daha büyük olarak tasarlandığı XVII. yüzyılda, Divitçiler deki Abbas Ağa (resim:5) ve Sultantepesi ndeki Arslan Ağa çeşmelerinde, ayna kısmının büyük haznelerin bir köşesinin kesilmesi suretiyle oluşturulan cephelere yerleştirilmesi ile devam ettiği görülür (çizim:3). Aynı uygulamayı yansıtan İhsaniye deki Hibetullah Sultan ve Çiçekçi deki Sultan III. Selim çeşmelerinde dönemin süsleme özellikleri ile bulmamız, şehir içi dokusunda önemli bir çözüm sağlaması ile açıklanabilir. Öte yandan XX. yüzyılda elden geçirildiği anlaşılan, XVII. yüzyıla ait Selman Ağa Camii önündeki Horhor Çeşmesi nde (resim:6), pahlanmış köşedeki cephenin iki yanındaki kısımlara eş büyüklükte birer cephe daha eklenmesi suretiyle oluşturulan ve çatalçeşme olarak adlandırılan tasarım şeması, bu şemanın gelişmiş bir şekli olarak değerlendirilmelidir tarihli Kaymak Mustafa Paşa Çeşmesi nde birbirinden farklı üç cephe ile uygulanan bu şema, Balaban daki Sinaperver Valide Sultan Çeşmesi ile Çavuşderesi Caddesi ndeki Ümmü Gülsüm Hanım Çeşmesi nde (çizim:4), iki yanda, ana cepheden farklı ancak birbirleri ile aynı cepheler kullanılmış olarak karşımıza çıkmaktadır. XVII. yüzyılda, şehir içi dokusundaki geniş meydanları tek başına değerlendirmeye başlayan çeşmeler ile karşılaşılmaya başlanır. İlk olarak Salacak taki Silahtar Mustafa Ağa Çeşmesi nde karşımıza çıkan bu özellik, Lale Devri nde önemli bir gelişim kaydeder. Mihrimah Camii önündeki Sultan III. Ahmed Meydan Çeşmesi, bu türün, İstanbul dahilinde bile en anıtsal örneklerinden biridir. Dört kenarında dört cephesi bulunan, pahlanmış köşelerine ise selsebiller yerleştirilen yapı, çevre ile kurduğu ilişki bakımın- 13 Gülfettin Çelik, age, s Bu konudaki en son kaynak olan Mehmet N. Haskan, age, c.iii, s.1130 da, Bulgurlu kazası dahil merkez nahiyelerinde 174 çeşmenin bulunduğunu ve bunlardan 115 tanesinin mevcut olduğunu belirtmiş ve bu çeşmeleri tanıtmıştır. Ancak yapılan tespitler bu sınırlar içinde 190, toplamda 242 çeşmenin bulunduğunu ve bunlardan 192 tanesinin de halihazırda mevcut olduğunu göstermiştir. 15 Ayla Ödekan, Kent İçi Çeşme Tasarımında Tipolojik Çözümleme, Semavi Eyice Armağanı, İstanbul Yazıları, İstanbul 1992, s

7 ÜSKÜDAR DAKİ SU TESİSLERİ BAĞLAMINDA BİR DEĞERLENDİRME 121 dan o döneme değin benzeri görülmemiş bir uygulamaya karşılık gelmektedir. Batılı etkiler taşıyan bir çevre düzeni içinde değerlendirilen yapının benzerleri, gerek Lale Devri ve gerekse de takip eden dönemlerde sıklıkla inşa edilmiştir. Nitekim bu modeli, Çengelköy deki Kavasbaşı Ahmed Ağa Çeşmesi nde dört yüzlü, Kuruçeşme deki Sultan II. Mahmud Çeşmesi nde tek yüzlü, Nakkaştepe deki Mahbub Ağa Çeşmesi nde (resim:7) ise üç yüzlü olarak bulmaktayız. Tipolojik özellikleri ile meydan çeşmesi olarak tanımlayabileceğimiz Selimiye Kışlası yakınlarındaki Beylik Çeşme ile Tazıcılar Ahırı Çeşmesi ise, hayvanların su içmeleri için tasarlanmış, çepeçevre yalakları ile farklı bir nitelik taşıyan çeşmelerdir (çizim:5). Meydan çeşmesi olarak tanımlanabilmeleri mümkün olmakla birlikte, daha küçük ölçekli yapılar olarak karşımıza çıkan sütun çeşmeler, yine Lale Devri nde çeşme mimarisine katılan bir tasarım şemasıdır. Ancak Üsküdar da bu modelin örnekleri, XIX. yüzyılda Beylerbeyi ve Kandilli deki Sultan II. Mahmud çeşmeleri ile görülmeye başlar. Çengelköy deki Kavasbaşı Ahmed Ağa Çeşmesi nde (resim:8) ise, sütunun üzerine bir lahana örgesinin yerleştirildiği dikkati çekmektedir. Bu simgenin kullanılması, banisinin dönemin önemli spor klüplerinden biri olan lahanacılar ın mensubu ya da lehdarı olması ile açıklanabilir. Sokak arasında yer alan çeşmelerde, cephenin sokağı belirleyen çizgi üzerinde yer aldığı görülmektedir. XVI. yüzyılın küçük hazneli tasarımlarının, Selamsız daki Selami Ali Efendi ve Tunusbağı ndaki Süleyman Paşa çeşmelerinde olduğu gibi, XVII. yüzyılda yerini büyük hazneli tasarımlara bıraktığı dikkati çeker. Öte yandan, Katip Mustafa Efendi ve Kassam çeşmelerinde olduğu gibi, sokak köşelerinde bulunan bazı çeşmelerde de bu model uygulanmıştır. Öte yandan Mehmed Ağa Çeşmesi ile Kartal Baba Tekkesi karşısındaki büyük haznede üç cepheli tasarımlarla karşılaşmaktayız. Ortadaki ana cepheyi iki yanda genişleten beşer yüzlü kanatları ile çok yüzlü olarak tasarlanan Hüseyin Avni Paşa Çeşmesi ise, başlı başına anıtsal bir niteliktedir. Bir yapının bünyesinde, ya da çevre duvarları üzerinde yer alan çeşmelerde de şehir içi dokusunun belirleyici olduğu söylenebilir. Ayazma Camii köşesindeki Sultan III. Mustafa Çeşmesi nde ve Kartalbaba Tekkesi karşısındaki, Raif İsmail Paşa Haziresi nin köşesinde, çeşmelerin sokak köşelerindeki dönüş hareketine engel olmayacak şekilde pahlanmış kısımlara yerleştirildiği gözlenir. Bunun dışında yapıların çevre duvarları üzerine yerleştirilen çeşmelerin, daha çok kapılarla irtibatlandırıldığı dikkati çeker. Atik Valide Camii nin Doğu ve Batı çeşmeleri, avluya açılan cümle kapılarının yanındadır. Aynı durum Aziz Mahmud Hüdaî ve Ahmediye külliyelerinde de karşımıza çıkmaktadır. Üç yüzlü olarak tasarlanan Atik Valide Külliyesi nin Batı Çeşmesi gibi çok yüzlü tasarımlar, bu modelde de görülmektedir. Bunun en ilgi çekici örneği olan Mihrimah Sultan Camii Çeşmesi nde olduğu gibi cephe sayısı beşe kadar çıkabilmektedir (çizim:6). Ancak bu çeşmenin iki kemer gözü iptal edilerek, buna göre daha taşkın olan 1682 tarihli yeni bir çeşme eklenmiştir. Yine üç gözlü olarak tasarlanan Surp Karabet Kilisesi önündeki çeşme ise (resim:9), Ermeni cemaatinin yaptırdığı bir eser olarak Osmanlı çeşme mimarisinin tipik uygulamalarından birini yansıtır. Beylerbeyi Camii nin cadde tarafındaki cümle kapısının iki yanına yerleştirilen süs çeşmeleri ise, bu türün farklı örnekleri arasındadır. Çeşmelerin diğer yapılar ile kompleks oluşturması, XVI. yüzyıldan itibaren sıklıkla uygulanan bir tasarım şeklidir. Bu yapıların başında sıbyan mektepleri gelir. Mimar

8 122 ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU Sinan ın, Mihrimah Sultan ve Atik Valide Sultan sıbyan mekteplerinde, çeşmeleri bu yapıların alt kısımlarına yerleştirerek sergilediği yapısal çözüm, hemen her dönem için belirleyici bir özellik taşır. Nitekim, Divitçiler deki Yakup Ağa (resim:10) ve Boybeyi Sokağı ndaki Türk Ahmed Paşa sıbyan mekteplerinde de aynı şema sergilenir. Atlamataşı nda, günümüze ulaşmayan Hacı Selim Ağa Mektebi nde ise çeşmelerin karşılıklı olarak kapının iki yanında yer aldığı bilinmektedir. Çeşmelerin kompleks oluşturduğu bir diğer yapı türü ise türbelerdir. İlk olarak Halil Paşa Türbesi nde ortak bir program halinde kullanılan türbe-çeşme-sebil kurgusu (resim:11), aynı zamanda bu dönemde gelişen bir moda olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu kurgu Gülnuş Valide Sultan Türbesi nde dağınık bir görüntü sergilerken, Karacaahmet teki Zübeyde Hatun Türbesi nde ortak bir programla karşımıza çıkar. Doğancılar Caddesi ndeki Safveti Paşa Tekkesi nin duvarında bulunan Silahşor Ahmed Bey Çeşmesi (çizim:7), tasarım bakımından bir duvar çeşmesi olmakla birlikte, hacet penceresi vasıtasıyla arkasındaki mezara irtibatlandırılmış olması ile, bu düşünceyi yansıtan bir çeşmedir. Bir diğer bileşen olan namazgahlar ise özellikle şehir dışında, önemli menzil noktalarında, yolculuk edenlerin ihtiyaçlarına yönelik olarak tasarlanmışlardır. Çeşme-namazgah tasarımları, Harem deki Ali Ağa Çeşmesi (resim:12) ile Karacaahmet te günümüze ulaşmayan Saraçlar Çeşmesi nde olduğu gibi, çeşmenin arkasındaki yüksek podyumlar üzerinde oluşturulduğu gibi, Nakkaştepe deki Hacı Ahmed Efendi Çeşmesi nde olduğu gibi, yapının üstünde de oluşturulabilmekteydi. Gündoğumu Caddesi ndeki İbnü l-emin Ahmed Ağa Çeşmesi nde ise, namazgah farklı olarak yapının yanında, bir podyum üzerinde bulunur (çizim:8). Tasarım olarak duvar çeşmesi olan Doğancılar daki Ayşe Sultan Çeşmesi nde ise, arka yüzün bir namazgah olarak tasarlandığı dikkati çekmektedir. Türk mimarisinin en özgün yapılarından biri olan sebiller, daha önce değinildiği gibi Ahmediye ve Yeni Valide külliyeleri ile Halil Paşa ve Zübeyde hatun türbelerinde çeşmeler ile birlikte başka bir yapının bünyesinde kompleks oluşturdukları gibi, Ampir üslubundaki Şeyhülislam Ahmed Arif Bey Sebili (resim:13) gibi müstakil olarak tasarlanmış örnekler de bulunmaktadır. Özellikle Lale Devri nde hız kazanan sebil inşası, Ahmediye, Gülnuş Valide ve Zübeyde Hatun sebillerinde bu dönemin özelliklerini yansıtan görkemli örnekler vermiştir. Bununla birlikte, Üsküdar daki en ilgi çekici sebil Çinili Külliyesi nde, şadırvanın önündeki pencereyi işgal eden sebildir (resim:14). İçte mermer bir şebeke, dışta ise lokmalı madeni bir şebeke ile kapatılan pencerenin iç kısmındaki tezgah ile, çift taraflı bir kullanıma sahip olan sebil, daha ziyade mezarlarla irtibatlandırılan pencere sebillerin değişik bir örneğini sunmaktadır (çizim:9). Bunlardan başka, Aziz Mahmud Hüdaî ve Karaca Ahmed türbelerinin girişlerindeki sebiller, bir mezar yapısı ile birlikte tasarlanmış olarak karşımıza çıkmaktadır. Burada çizmeye çalıştığımız profil, aslında oldukça kapsamlı bir çalışmanın özetidir yılından bu yana, çok büyük bir özveriyle sürdürdüğümüz bu çalışma, Üsküdar da mevcut olan tüm su tesislerinin irdelenmesi ve tespitini kapsamaktadır. Burada sadece suyoları ile dağıtım tesisleri zikredilmiş olmakla birlikte, tespitlerimiz bunların dışında abdest muslukları, şadırvanlar ve harik havuzları ile bir çok kuyu, tulumba ve abdest teknesinin bulunduğunu göstermiştir. Toparlanması çok zor olan bir muhtevaya sahip olan bu çalışmayı kotarmak, hiç şüphesiz büyük bir efor ve kaynak aktarımını ge-

9 ÜSKÜDAR DAKİ SU TESİSLERİ BAĞLAMINDA BİR DEĞERLENDİRME 123 rektirmektedir. Ancak bu geniş muhteva bu çalışmayı yapma azmimizi köreltmemiş, aksine yeni bulgularla zenginleşmesi, bunu tamamlama arzumuzu kamçılamıştır. Azmimizi köreltenler ise, bizzat buna en büyük desteği vermesi gerekenler, yani halkın ta kendisi olmuştur. Ne yazık ki, çalışmamızın değişik aşamalarında yardımlarını talep ettiğimiz hemen her kişi veya kurum, işimizi kolaylaştırmaktan çok köstek olmuştur. Bugüne pek azı ulaşabilmiş olsa da, dillere destan bir su potansiyeline sahip olan Üsküdar ın, su yapıları açısından sergilediği zenginlik, muhtemelen zamanında, burada çizmeye çalıştığımızdan çok daha görkemliydi. Bunun, suyolcular, sakalar, sebilciler gibi kültürel ve folklorik unsurları ne yazık ki tarih kitaplarında ve kartpostallarda, ya da nostaljik Ramazan panayırlarında kalmıştır. Çocukluğumuzda, Terkos un sık sık kesildiği sıcak yaz günlerinde Atik Valide Camii nin şadırvanındaki acı su ile serinlemeye çalıştığımız, güğümlerle sıra olup eve su taşıdığımız günlerden bugüne, her şey gibi, sular ve su ile kurulan dostluklar da değişti. Artık sayıları parmakla gösterilecek kadar azalan eski ahşap evlerin yerinde yükselen devasa beton bloklar arasında, artık gerçek işlevini yerine getiremez olmanın sıkıntısıyla süklüm büklüm duran bu ata yadigarları ile olan ilişkilerimiz de! Özellikle yerel yönetimlerin çabası ile ayakta kalmaya çalışan bu eserlerin nasıl bir kültürü barındırdığını, son zamanlarda yazılan eserler, bir parça da olsa ortaya koymayı başarmıştır. Kaybolan eski tatları yerine koyabilmek mümkün olmayabilir. Ama sonraki nesillere kendilerini tanıtmaya çabalayan bu eserlerin geleceğe intikal etmesini sağlamak, öncelikle kendi kültürümüze olan borcumuzdur. Bunun önceliği de, sahip olduklarımızın bilincine varmayı gerektirmektedir.

10 124 ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU Çizim:1. Fatih Sultan Mehmed Çeşmesi. Plan ve Cephe Çizimi. Çizim:2. Kasım Ağa Çeşmesi. Plan Çizimi.

11 ÜSKÜDAR DAKİ SU TESİSLERİ BAĞLAMINDA BİR DEĞERLENDİRME 125 Çizim:3. Abbas Ağa Çeşmesi. Plan Çizimi. Çizim:4. Ümmü Gülsüm Hatun Çeşmesi. Plan Çizimi.

12 126 ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU Çizim:5. Beylik Çeşme. Plan Çizimi. Çizim:6. Mihrimah Sultan Camii Çeşmesi ile Mihrimah Sultan Çeşmesi. Plan ve Cephe Çizimi.

13 ÜSKÜDAR DAKİ SU TESİSLERİ BAĞLAMINDA BİR DEĞERLENDİRME 127 """"""""""""... -ilfjia Çizim:7. Silahşor Ahmed Bey Çeşmesi. Plan ve Cephe Çizimi.

14 J ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU : - - Çizim:8. İbnü l-emin Ahmed Ağa Namazgahlı Çeşmesi. Plan ve Cephe Çizimi.

15 ÜSKÜDAR DAKİ SU TESİSLERİ BAĞLAMINDA BİR DEĞERLENDİRME :a...;:..:..:; ,...,.. ~---, ı ı ı ı ı 1 ı ı ;..-.:...= J Çizim:9. Çinili Cami Sebili. Plan ve İç Taraftan Cephe Çizimi.

16 130 ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU Resim:1. Fatih Sultan Mehmed Çeşmesi. Resim:2. Damad İbrahim Paşa Maksemi.

17 ÜSKÜDAR DAKİ SU TESİSLERİ BAĞLAMINDA BİR DEĞERLENDİRME 131 Resim:3. Damad İbrahim Paşa Suyolu na Bağlı Doğüncılar daki Terazi. Resim:4. Kasım Ağa Çeşmesi.

18 132 ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU Resim:5. Abbas Ağa Çeşmesi. Resim:6. Horhor Çeşmesi.

19 ÜSKÜDAR DAKİ SU TESİSLERİ BAĞLAMINDA BİR DEĞERLENDİRME 133 Resim:7. Mahbub Ağa Çeşmesi. Resim:8. Kavasbaşı Ahmed Ağa Çeşmesi.

20 134 ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU Resim:9. Surp Karabet Kilisesi nin Önündeki Üç Yüzlü Çeşme. Resim:10. Sıbyan Mektebi İle Birlikte Tasarlanmış Kapıağası Yakup Ağa Çeşmesi.

21 ÜSKÜDAR DAKİ SU TESİSLERİ BAĞLAMINDA BİR DEĞERLENDİRME 135 Resim:11. Çeşme ve Sebil İle Birlikte Tasarlanmış Halil Paşa Türbesi. Resim:12. Ali Ağa Namazgahlı Çeşmesi.

22 136 ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU Resim:13. Şeyhülislam Arif Hikmet Beyefendi Sebili. Resim:14. Çinili Cami Sebili nin Dış Yüzü.