Genel olarak Mono- ve Dikotyl bitkilerin yaprakları birbirine benzer ve yaprak atmosfere karşı epidermisle çevrilidir. Altında, epidermise dik

Transkript

1 GENEL BOTANİK

2 Yapraklar Gerçek yapraklar sadece yüksek organizasyonlu kara bitkilerinde görülür. Eğreltilerde karşımıza tam anlamı ile gerçek yapraklar çıkar. İbreli ağaçlarda kışın yapraklar dökülmediği için yaprak üst yüzeyi aşırı derecede küçülmüştür. Örnek olarak bir çam yaprağını incelersek; yaprak epidermisi; kutikula ile örtülü kalınlaşmış hücrelerden oluşur. Yaprağın biraz sert ve katı oluşu ve parlaklığı bu yüzdendir. Epidermisin altında 1-2 sıra sikleranşim hücresinden ibaret ve epidermisin fonksiyonunu destekleyen bir tabaka daha vardır (Hypodermis). Stomalar ince yaprakların alt tarafında iki beyaz çizgi halinde bulunur. Yaprak ortasında paralel seyreden iki ayrı iletim demeti vardır. İletim demetleri endodermis adını verdiğimiz tek tabakalı bir doku ile çevrilmiştir. Genellikle iğne yapraklılarda iletim demetlerine paralel seyreden ve dışa doğru yaslanmış reçine kanalları vardır.

3

4 Genel olarak Mono- ve Dikotyl bitkilerin yaprakları birbirine benzer ve yaprak atmosfere karşı epidermisle çevrilidir. Altında, epidermise dik olarak, silindirik dar ve karakteristik görünüşlerinden dolayı palisad adı verilen paranşim hücreleri bulunur. Palisad paranşiminin altında geniş hücrelerden oluşan tek tabakalı bir doku, toplayıcı tabaka bulunur. Buna gevşek yapısından dolayı sünger paranşimi de denir alt taraftaki stomalarla doğrudan bağlantı halindedir. İletim demetleri palisad ve sünger paranşimi arasında bulunur ve tek tabakalı koruyucu bir doku ile (kın) çevrilidir. Yaprakların ekserisinde yaprak üstü (yaprağın sırtı) ve yaprak altı (yaprak karnı) olmak üzere iki taraf vardır. Yaprak alt ve üst tarafından damarlanma farklı örülebileceği gibi, tüylenme de farklıdır. Çoğunlukla üst taraf daha koyu ve daha parlaktır.

5

6

7

8

9

10 Yaprak damarlanma sistemleri Ayrı seyreden damarlanma Damarlar birbirleriyle bağlantılı değildir ve a)basit damarlanma;iğne yapraklı ağaçlarda, b)çatal dallanma; Eğrelti ve Ginkgo yapraklarında. Birlikte seyreden damarlanma Damarlar birbirleriyle bağlantı halidedir. Burada da iki tip vardır. a)şeritler halinde parelel; Monokotyledon larda, Convallaria majalis ve bütün Gramine yapraklarında, b)ağ biçiminde ; Dikotyledon larda (örneğin Carpinus yaprağı).

11

12

13 Yaprak sapı Her yaprakta sap bulunmaz. Yaprak sapının görevi, yaprağı ışığa göre belli bir duruma getirmektir. Özellikle Huş ve Titrek kavakların yaprakları, kendilerine özgü bir yapı gösterir. Bu ağaçların oldukça uzun yapraklarının sapları iki yandan basıktır ve hafif bir hava hareketinde bile sallanırlar (Titrek kavak ismi buradan gelir).

14

15 Yaprakların Şekillenmesi Bitkilerde hiç bir organ şekillenme bakımından yaprak kadar çeşitlilik gösteremez. Kotyledon denilen çenek yapraklar Monokotyledon larda 1, Dikotyledon larda 2 ve Gymnosperm lerde 2 veya daha fazla olabilir. Çenek yaprakların ömrü çoğunlukla kısadır ve normal yapraklara göre daha basit bir yapı gösterirler. Çenek yapraklardan sonra gövdenin kaidesinde oluşan ve bu nedenle altyapraklar denilen yapraklardan farklı biçimde yapraklar vardır. Bunlarda herhangi bir geniş yaprak yüzeyi bulunmaz, çoğunlukla pul halindedir. Bu tip yapraklar toprak altı gövdelerinde de bulunur. Ayrıca odunsu bitkilerde tomurcukların etrafındaki tomurcuk pulları (Tegment ler) da bu tip yapraklardır.

16

17 Alt yapraklardan sonra bitkinin daha sonraki yaşamında gördüğümüz normal yapraklardan daha basit yapılı primer yapraklar yer alır. Primer yaprakları normal yapraklar izler. Yukarı doğru gittikçe, yani çiçeklerin oluşacağı kısma doğru ilerledikçe normal yaprakların şekli yeniden sadeleşmeye ve büyüklükleri azalmaya başlar ve gittikçe gövdenin kaidesinde gördüğümüz alt yaprakların formunu alırlar.

18

19 Anisophylli sürgünlerin alt ve üstlerinde bulunan yapraklar, hatta aynı nodi üzerinde yer alanlar farklı büyüklükte olur (Acer, Aesculus larda). Bazen de yapraklar sadece büyüklük bakımından değil tamamen başka şekillerde olabilir ki buna da heterophylli denir.

20 Yaprak formları Median düzlemi yaprağı iki simetrik yarıma ayırır. Bunlar simetrik yapraklardır. Bir yarım kısmın gelişmesinin teşvik veya engellenmesiyle asimetrik yani çarpık yapraklar oluşur. Yaprak formları başlıca. Basit yapraklar Lamina bölünmemiş; Yuvarlak (orbiculatus), Yumurta biçiminde oval (ovatus), Ters yumurta biçiminde (obovatus), Böbrek biçiminde (reniformis), Elips biçiminde (ellipticus), Bisturi biçiminde (lanceolatus), Spatül biçiminde (spatulatus), Şerit biçiminde (linearis), İğne (İbre) biçiminde (acicularis), Pul, Yürek biçiminde (cordatus), Ters yürek biçiminde (obcordatus), Ok biçiminde (sagittatus), Mızrak biçiminde (hastatus), Kama biçiminde (rhombeus), Biz biçiminde (subulatum), uzunca (oblongum), üçgen biçiminde (triangulare), Delta formunda (deltoides), Rombik biçiminde (romboidale), Kare biçiminde (cuneatum veya cuneiforme) olarak isimlendirilir.

21 Laminası bölünmüş olanlar ise ; Loblu (palmitifik), Yarıklı (pennatifik); oyuklar yaprak laminasının ortasına kadar, Bölünmüş (dar ablamda); oyuklar yarı yaprak laminasının ortasından daha ileri derinlikte, Tüysü bölünmüş (litrat) yapraklarda oyuklar orta damara parelel seyrederler, Parmak biçiminde (palmat) olanlarda ise oyuklar yaprak kaidesine yönelir (Ranunculus sp.).

22

23 Bileşik yapraklar Bir müşterek orta damar veya müşterek sap üzerinde bulunan yapraklardan oluşur. Üçlü yapraklar;yaprak üç yaprakçıktan oluşur (Yonca, Cytisus laburnum = Sarı salkım). Tüysü yapraklar;yaprakçıklar orta damarın her iki tarafında aa)çift tüysü ;yaprakçıklar çift çift karşılıklı yer alır (Sultani bezelye, Pistacia lentiscus), bb)tek tüysü ; yaprakçık çiftlerinden başka tek bir uç yaprakçık vardır (Dişbudak, Gül, Menengiç= Pistacia terebinthus), cc)aralıklı tüysü; Bütün yaprakçıklar arasında daha küçük yaprakçıklar yer alır (Patetes, Domates), dd) Çift veya daha fazla katsı tüylü ; birinci ve daha yüksek dereceden tüysü yapraklarda tekraren tüysü ( Havuç, Albizzia, Jülibrissin). El biçiminde yapraklar;bütün yaprakçıkların orta damarları bir ana eksenin ucunda yer alır (At kestanesi).

24

25

26 Yaprak kenarlarının yapısına göre de. Tam kenarlı (integer), Leylak larda, Dişli (serrat), Isırgan, Çift dişli (duplicatuserranum), Karaağaç, Gürgen, Kaba destere dişli, Taraxacum, Dişli (dentatus), Kertikli (crenatus), Oyuntulu (siniatus), meşe, Oyuklu (nepandum), Kirpikli (folciliatum) olarak tanımlanır.

27 Yaprakların ömrü Bütün odunsu bitkilerde yapraklar üzerinde bulundukları sürgünlerden daha kısa ömürlüdür, erken veya geç onlardan ayrılarak dökülür. Yapraklarını bir kaç vejetasyon periyodu muhafaza edilen bitkilere daimi yeşil bitkiler, yaprakları bir vejetasyon dönemi faal olan bitkilere de yazın yeşil veya yaprağını döken bitkiler denilir. Aslında daimi yeşil bitkilerin de ömürleri de sınırlıdır. Örneğin İlex, Olea europea, ve Pinus sylvestris lerde takriben 2 sene, Laurus nobilis ve Picea abies lerde 5-6 sene, Abies nordmanniana ve A. bornmülleriana larda 8(12) seneye kadar, Araucaria angustifolia larda ise 15 seneye kadar olabilir. İstisnai olarak bir Gymnosperm olan Welwitschia mirabilis in yaprakları 600 yıldan fazla yaşar.

28

29

30

31 Yaprak Metamorfozları Yapraklardan türeyen ve normal yapraklardan fark eden çok çeşitli metamorfozlar vardır. Bunlardan başlıcalar; diken, tutunma organı, böcek tutmaya yarayan organlar, pul yaprak, brahte vb.dir.

32

33

34 Kök Kural olarak çok simetri düzlemine sahip, başlangıçta çok ince iplik biçiminde çoğunlukla toprak içinde, daha nadiren havada büyüyen köklerde hiç bir zaman yaprak bulunmaz. Kök bitkiyi toprağa tespit eder, su ve toprak tuzlarını (erimiş olarak) alır ve bunları gövdeye sevk eder, gövde ve yapraklar gibi yedek madde biriktirir ve bu fonksiyonların hepsi bir arada ve aynı zamanda gerçekleşir.

35

36 Kök ucu Kök gövdeye benzer şekilde bir meristemle uç büyümesi yaparak uzar. Kök uç meristeminin çok duyarlı embriyonal hücrelerinin özel bir korunmaya ihtiyaçları vardır. Bu görev paranşimatik daimi hücrelerden oluşan ve kaliptra (Calyptra) adı verilen bir örtü tarafından üstlenilir.

37

38 Kök ün dış yapısı Kökün boy büyümesi, apikal meristemin arkasında çok kısa, en fazla 5-10 mm. lik bir kısımla sınırlıdır. Toprak köklerinde kök ucunun bir kaç mm. arkasında uzunluk büyümesinin takriben sona erdiği yerde kök tüyleri oluşur. Ömürleri bir kaç gün ile sınırlı bu tüylerle, üst yüzey önemli derecede büyütülerek, topraktan su ve tuzların alınması kolaylaştırılır. Ancak Mycorrhizamantarları ile birlikte ortak yaşam yolu ile beslenen bitkilerde kök tüyleri oluşmaz.

39

40 Kökün dallanması Kök uca doğru ilerleyen bir dallanma yapar. Ondan çıkan primer yan kökler de aynı şekilde dallanır ve böylece toprakta bir kök sistemi meydana gelir. Bir bitkiye ait bütün köklerin uzunlukları toplansa beklenmedik yüksek değerlere ulaşabilir. Örneğin tek bir Buğday da birbirinin yanında yer alan köklerin toplam uzunluğu 80 km. ye ulaşmaktadır. Yan kökler daima düz sıralar halinde bulunur. Bir çok Dikotyledon (Quercus) ve Gymnosperm ler (Pinus) bir kazık kök geliştirirler. Kazık kök uzamış radikula dır. Önemli derinliklere ulaşabilir. Örneğin Süveyş kanalının yapımı sırasında 30 m. derinlikte Tamarix kökleri bulunmuştur. Bazı Dikotyledon lar ve Gymnosperm lerde ise kök sistemi daha ziyade üst yüzeyde yayılır (yayvan köklüler; Ladin lerde ve Kaktüs lerde).

41

42 Sürgün kökenli kökler ve kök sürgünleri Sürgünlerde yine çoğunlukla endogen kökler oluşturulabilir. Bunlar oluştukları yere göre gövde veya yaprak kökenli olarak isimlendirilir. Bazı Geophyt lerin Rhizom veya toprak içindeki gövdelerinin (Fragaria, Ranunculus opulus) alt kısımlarında bu tip normal olarak gövde kökenli kökler oluşur. Adventif kök kavramı, asıl anlamına sadık kalınarak alışılmamış zaman ve alışılmamış yerlerde oluşan (örneğin yaralanmalardan sonra yapraklarda, hormon muamelesinden sonra gövdelerde oluşan kökler için kullanılmaktadır. Kök sürgünleri ise yaşlı köklerde oluşur ve vejetatif yayılmaya hizmet ederler.