MUHAREBE SİMÜLASYONLARI İÇİN VERİ TOPLAMA GAYRETLERİNİN YÖNLENDİRİLMESİ

Transkript

1 MUHAREBE SİMÜLASYONLARI İÇİN VERİ TOPLAMA GAYRETLERİNİN YÖNLENDİRİLMESİ Ahmet Turan ÖZTÜRK (a), Türker YILMAZ (b) (a) Kara Harp Okulu Dekanlığı, Sistem Yönetim Bilimleri Bölüm Başkanlığı, 06654, Ankara, (b) Kara Harp Okulu Dekanlığı, Sistem Yönetim Bilimleri Bölüm Başkanlığı, 06654, Ankara, ÖZET Türk Kara Kuvvetlerinde modelleme ve simülasyon sistemleri 1996 yılında kullanılmaya başlanmış ve ilk olarak Kara Harp Okulu Muharebe Modelleme ve Simülasyon Laboratuvarında eğitim sistemine kazandırma çalışmaları başlamıştır. Komutanların muharebe ortamında sevk ve idare becerilerini zaman, mekan ve para gibi maliyetlerden azami ölçüde tasarruf ederek geliştirmeyi hedefleyen simülasyon sistemlerinin milli kaynaklarla geliştirilme çalışmaları ise o günden itiberen hız kazanarak devam etmektedir. Her türlü simülasyon sisteminin en önemli unsuru olan verilerin elde edilmesi büyük önem taşımaktadır. Bu veriler olmadan simülasyonlar sadece bir eğitim aracı olarak kalacak ve analiz faaliyetlerinde kullanılmaları mümkün olmayacaktır. TSK KAMA-C4ISRMOS projesi simülasyonlar için verilerin toplanması, yeniden ve birlikte kullanımı işlemlerine bir çözüm getirmek üzere halen üretim aşamasındadır. Bu bildiride, veri toplama faaliyetlerinin öneminin yanısıra, bu verilerin ne şekilde toplanabileceği ve elde edilen verilerin özelliklerinin neler olması gerektiği konularında görüşler sunulmakta, C4ISR kapsamında hangi tür tehditlere karşı ne şekilde toplanması gerektiği konularında örnekler verilmektedir. Anahtar Kelimeler: Muharebe Modelleme, Veri Ambarları, Simülasyon, C4ISR. DIRECTING DATA GATHERING EFFORTS FOR COMBAT SIMULATIONS ABSTRACT Modelling and simulation systems have been used in Turkish Armed Forces since 1996 and it was the Turkish Military Academy Combat Modelling and Simulation Laboratory where efforts for injecting it into the training system first began. The development of the simulation systems, which aim to develop commanding abilities of the leaders by saving time, space and money goes on with increasing speed since that year. It has the utmost importance to obtain the data which is the most important part of simulation systems. Without these data, simulations will only be valid for a training tools and it will not be possible to use them for analysis purposes. The project of TAF, the KAMA- C4ISRMOS is on process which will help to collect data and support interoperability 1

2 and reusability. In this paper, besides mentioning out the importance of data collection efforts, we will be focusing on how the data should be collected, what should be the properties of the data, and in the context of C4ISR, what kind of data should be collected with respect to what kind of threats. Keywords: Combat modelling, data warehouses, simulation, C4ISR. 1. GİRİŞ Simülasyonlar, uygulama taşıyan her alan için bir deney platformu teşkil etmektedir. Simülasyonların tercih edilmelerinin en önemli sebepleri, deneyler gerçekten yapıldıklarında meydana gelebilecek hataların sonuçlarının çok maliyetli olması ve uygulama süreçleri içerisindeki maliyetler olarak sıralanabilir. Sonuçların ve süreçlerin en pahalı olduğu ortam olan muharebe harekatları ise simülasyonların uygulanmaları için çok yaygın bir platform olarak ortaya çıkmaktadır. Bildiri içerisinde Muharebe simülasyonları denildiğinde, yapısal bir şekilde harekat unsurlarının C4ISR (Komuta, Kontrol, Muhabere, Bilgisayar, İstihbarat, Gözetleme ve Keşif) kapsamında bilgisayar ortamında tanımlanması, birlikler için manevra ve ateş desteği ile muharebe içerisinde bulunan diğer faktörlerin ve bunlar arasındaki etkileşimlerin belirlenmesi, karar noktalarında eğitilen ya da sistemi kullanan kişilerin kararlarını sisteme aktararak sonuçların görülmesine dayalı, gerektiğinde sanal ve canlı simülasyonlar ile entegre edilmiş ortamları kastetmekteyiz. Veriler bütün bilimsel çalışmaların çok gerekli ve zengin bir unsurudur [1]. Veri toplama ve elde edilen verilerin değerlendirilmesindeki en önemli husus ise bu verilerin gerçek ile, yani bilim ve bilimin dallarıyla çok iyi irtibatlandırılması ve amaca göre yönlendirilmesidir. Riley in ifade ettiği gibi: Kepler in çalışması birçok veri ve gözlemden elde edilen genel kuralların sonuca indirgenmesidir. Onun eski astronomi ile arasını ayıran şey ise elde edilen bu sonucların ve verilerin bilimin diğer kuralları ile birleştirilmesidir [2]. Veriler bir simülasyon sisteminin çalışma ortamını ve davranış şeklini belirler. Simülasyonlarda bulunan veriler eğer diğer insanlar açısından da etkili oluyorsa, bu durumda simülasyon sonuçlarının etik çerçevede de değerlendirilmesi gerekmektedir [3]. Simülasyonun damarlarında akan kana benzeyen verilerin toplanması, çok zahmetli ve detaylı çalışma gerektiren bir faaliyettir. Ucu açıktır. Sonu yoktur. Toplanması uzun zaman alır. Üstelik bazı ortamlar için veri toplama imkanı da bulunmamaktadır. Örneğin nükleer bir patlamanın şehirler üzerindeki etkilerini veri toplayarak bulmak mümkün değildir. Böylesine detaylı ve zahmetli bir faaliyet elbette meyvelerini vermektedir. Gerçek ve sağlıklı verilerin bulunduğu ortamlarda icra edilen simülasyonlar simülasyonların doğasından kaynaklanan eksiklikleri haricinde gerçeğine çok yakın sonuçlar verebilmektedir. Bu verilerin yokluğunda ise bir simülasyon ancak ve ancak eğitim maksadıyla kullanılabilmektedir. Gerçek ve aktif olarak kullanılan sistemleri yansıtmayan simülasyonları analiz maksatlı olarak kullanmak, olsa olsa uygulayan kitlenin kendini kandırması olacaktır. Bundan sonraki bölümde simülasyonlar için verilerin önemi üzerinde durulacaktır. Ardından veri toplama gayretlerinin yönlendirilmesi ve verilerin hangi kanallarlatoplanması gerektiği üzerinde durulacak, son olarak da önerilere yer verilerek bildiri sonlandırılacaktır. 2

3 2. SİMÜLASYON VERİLERİNİN ÖNEMİ Donald Knuth un 1968 de söylediği gibi: Genellikle bilgisayarda benzetimini yapana kadar, herhangi bir şey hakkında ne kadar az şey bildiğimizi farkedemeyiz [1]. Modelleme esnasında veriler davranış eşitlikleri içerisinde parametrelerin bulunması ve sistem özelliğinin değişik açılardan yansıtılması için kullanılır. Bu sayede model davranışlarının eski verilerini incelemek suretiyle gelecek davranışları belirlenebilir. Veriler bir simülasyon içerisinde modelin tanımlanması, ortamın tanımlanması ve model içi ve modeller arası davranışların ifadesinde olmak üzere üç alanda kullanılırlar [1]. Modelin ifadesindeki kullanımda amaç modeli tanımlamak ve çeşitli özellikleri ile ifade etmektir. Örneğin bir zırhlı aracın zırh kalınlığı, ebatları, hızı, taşıdığı mermi miktarı ve cinsleri gibi adedi bilgileri ifade eder. Ortamın tanımlanmasında ise veriler modellerin üzerinde hareket edecekleri ve diğer modellerle etkileşime girecekleri uzayı ifade ederken işe yaramaktadır. Buna bir örnek olarak arazi ve üzerindeki şekilleri tanımlamak üzere kullanılan SEDRIS (Synthetic Environment Data Representation and Interchange Specification) verilebilir [4]. Model davranışlarını ifade ederken kullanılma hususuna örnek olarak ise, bir tanksavar timinde bulunan nişancının düşman tankına ateş ederken, yardımcısının tüfeğini kullanarak düşmanın yaya unsurlarına ateş etmesini verebiliriz. Tank ve helikopterler gibi elle tutulup gözle görülen muharebe unsurları hakkında veri toplama işlemleri belirli bir süreçten geçtikten sonra yapılabilirken, güncel ve özellikle de yeni ortaya çıkan sistemler hakkında veri toplama her zaman bu kadar kolay olmamaktadır. Örneğin siber terörizmin unsurlarından olan internet ve diğer yerel alan bilgisayar ağlarından gelebilecek tehtidler hakkında veri toplama faaliyeti birçok farklı unsurları ihtiva edecektir. Dolayısıyla veri toplama gayretlerinin koordineli bir bütünlük içerisinde yönlendirilmesi ve icrası son derece büyük önem arz etmektedir. 3. VERİ TOPLAMA FAALİYETLERİ Veri toplama faaliyetleri esas itibariyle sonu olmayan bir faaliyettir. Diğer bir deyişle belirli bir noktadan sonra veri toplama işi tamamlandı demek mümkün değildir. Çünkü özellikle C4ISR ile ilgili konular sürekli olarak yeni teknolojileri de ihtiva etmekte ve bu nedenle günümüzden 5-6 yıl önce ortaya çıkan sistemler ile ilgili verileri toplamayı bile güçleştirmektedir. Bu nedenle özellikle TSK KAMA projesi bu alandaki açığı kapatacak çok önemli unsurları ihtiva etmektedir. Bu proje sayesinde çesitli amaçlara yönelik olarak simülasyon çalışması yapacak birimlerin, yapacakları kavramsal model geliştirme çalışmalarında hem ortak bir yaklaşım ve dil kullanmalarını saglayacak, hem de farklı simülasyon ve modelleme çalışmalarında unsurların ve bunlar arasındaki ilişkilerin her defasında yeniden modellenmesi gereğini ortadan kaldıracak, böylece modelleme ve simülasyon çalışmalarının etkilerinin önemli biçimde yükseltilmesine yol açacaktır [5]. 3.1 Gayretlerin Yönlendirilmesi ve Birleştirilmesi Konuyla ilgili olarak KAMA projesinin en önemli unsuru Görev Uzayı Kavramsal Modeli (GUKAM) dir. GUKAM simülasyon içerisinde kullanılacak modellerin soyut olarak ifade edilmesi sağlayacaktır (Şekil 1) [5]. Bu maksatla, hem kavramsal modelin tanımlanması 3

4 hem de model verilerinin alan uzmanlarınca girilebilmesini sağlamak üzere gerekli unsurları ihtiva etmesi gerekmektedir. GERÇEK DÜNYA GUKAM VERİ AMBARI SİMÜLASYON 1 SİMÜLASYON 2 SİMÜLASYON 3 SİMÜLASYON BAĞIMLI İŞLEMLER SİMÜLASYON BAĞIMLI İŞLEMLER SİMÜLASYON BAĞIMLI İŞLEMLER Şekil 1. Görev uzayı kavramsal modelinin yeri. GUKAM da ana fikir ortak bir veri ambarı sayesinde simülasyonların aynı nesneyi aynı özelliklerle kullanması ve bu şekilde yeniden kullanılabilirlik ve birlikte çalışabilirliğin arttırılmasıdır. Esasen bu özellik birçok simülasyonun ayrı ayrı geliştirildiği ortamlar için elzemdir. Aynı türden verilerin birçok kanaldan toplanması gerektiği düşünülürse böyle bir uygulamanın gerekliliği bir kez daha ortaya çıkmaktadır. Örneğin piyade tüfeği atışları ile istatistiklerin elde edilebilmesi için, birçok birliğe ayrı ayrı toplama gayretlerinin yönlendirilmesi gerekebilecektir. 3.2 Veri Ambarının Oluşturulması: Test ve Veri Oluşturma Ekibi Verilerin KAMA nın sunduğu GUKAM veri ambarlarına yüklenmesi ile ilgili olarak Şekil 2 de görüldüğü gibi bir ortamın kurulmasının uygun olacağı değerlendirilmektedir. GUKAM veri ambarına Silahlı Kuvvetlerin envanterinde bulunan her türlü silah, araç ve teçhizatla ilgili bilgilerin girilebilmesi için önerilen modelde en önemli kısım, alan uzmanlarınca hangi tür verilerin girileceğinin tespit edilmesidir. Bir topçu silah sisteminin vuruşlarına hangi hususların etki edeceğinin belirlenmesinde teknik personelin yanında, bu silah ile yıllarca atış yapmış veya yaptırmış konusunda tecrübeli personel tarafından belirlenecek veri toplama alanları, silahın atışının gerçekçi olarak modellenmesinde büyük rol oynayacaktır. Her türlü veri alanı belirleme faliyetinde istatistik uzmanlarınca değerlendirmelerin yapılma ihtiyacını ayrıca belirtmeye gerek olmadığını düşünmekteyiz. Arayüz ise verilerin GUKAM veri ambarına girilebilmesi için veri toplama merkezleri ile GUKAM ın arasındaki fiziki irtibatı sağlayacak olan bir sistem olmalıdır. Bu sistem TSKNET üzerinden işleyebilmeli, mevcut hatlardan istifade ederek verilerin 4

5 oluşturulmasını sağlayabilmelidir. Web sayfaları şeklinde formlar aracılığıyla alan uzmanları tarafından oluşturulacak formatlarda verilerin girilebilmesine olanak sağlamalıdır. Kablosuz kişisel cep bilgisayarları birliklere kadar ulaştırılmalı ve dağıtık bir veri tabanının kullanımı ile toplanan veriler GUKAM da bir araya getirilmelidir. Önerilen modelde diğer dikkat çekici bir hususun ise veri kaynaklarında bulunan Test ve Veri Oluşturma Ekibi olduğuna inanmaktayız. Bu ekibin önerilmesindeki maksat; elde mevcut bulunmayan, yada normal birlikler tarafından toplanması standart görevleri dahilinde mümkün olmayan; karşıt silahların etkilerine dayanıklılık, mayın temizleme, nükleer etkiler, kimyasal silahlar gibi konularda verilerin oluşturulmasında rol almalıdır. Ayrıca moral ve motivasyon gibi elle tutulmayan faktörlerin verilere etkisini de değerlendirebilecek şekilde diğer veri kaynakları ile irtibat halinde bulunmalıdırlar. Çünkü istatistiki olmayan konuların da deneme-yanılma yöntemleriyle veya tecrübî faktörlerden istifadeyle modele aktarılmaları büyük önem taşımaktadır [6]. Kara Kuvvetleri sistem bilgileri ve atış sonuçları TSK NET ARAYÜZ GUKAM Hava Kuvvetleri sistem bilgileri ve atış sonuçları KAMA Deniz Kuvvetleri sistem bilgileri ve atış sonuçları Yeni sistemler için temel bilgiler (Fabrika ve yüklenici firmalar) VERİ AMBARI Test ve veri oluşturma ekibi Veri Kaynakları Şekil 2. GUKAM veri ambarına envanterde bulunan sistemlerin verileriin girilmesi için önerilen model. Test ve Veri Oluşturma Ekibi için tarif edilen tarzda çalışmalar aynı zamanda sanal ortamlarla da desteklenmelidir. Sanal ortamlar özellikle gerçek deneylerin yapılamayacağı nükleer etkilerin tespiti gibi hususlarda büyük fayda sağlayacaktır. Bunun için gerekli çalışmalar üniversitelerde yüksek lisans veya doktora tez çalışmaları ile de zenginleştirilmelidir. Örnek olarak ABD Deniz kuvvetleri Yüksek Lisans Okulunda NPS Shock Team gurubu 2001 Mayıs ında gerçek mermi ile yapılan gemilerin 5

6 dayanıklılık testlerini sanal ortama taşımış ve hem su altı hem de su üstü silahlara karşı diğer testleri sanal ortamlarda gerçekleştirmiştir (Şekil 3). Test ve Veri Oluşturma Ekibi hem istatistik, hem de bilgisayar programlama alanları ile testi yapılacak konuyla ilgili uzmanlarda oluşturulmalı, kadroları bu esasa göre teşkil edilmelidir. Bu ekip merkezi bir yerde teşkilatlanmalı ve gerektiğinde sahaya inebilecek tarzda alt timlerle desteklenmelidir. Sürekli bir teşkilatın yanısıra gerektiğinde dışarıdan uzmanların katılımı ile verilerin oluşturulması maksadıyla esnek bir yapı içerisinde olmalıdır. Şekil 3. ABD Deniz kuvvetleri Yüksek Lisans Okulunda NPS Shock Team tarafından gerçekleştirilen gemi şok testleri ( Naval Postgraduate School, US). Bu sistemin sağlıklı işlemesindeki en önemli faktörün yapaylıktan uzaklaşarak verilerin ham halleriyle GUKAM da toplanabilmesi olduğunu düşünmekteyiz. Veriler GUKAM a gelene kadar işlemden geçirilmemeli, burada elde edilen veriler istatistiki değerlendirmelerden sonra değerlendirmeye alınmalıdır. Verilerin toplanması için birliklerde bu konuda ikiz görevli olarak görevlendirilebilecek personel tefrik edilmeli ve bu husus TMK görevlerine eklenmelidir. Bu sayede kurulacak veri toplama sisteminin kalıcı olacağına ve yapaylıktan uzaklaşacağına inanmaktayız. Önerilen sistemin bunu sağlayabileceğini düşünmekteyiz. 3.3 Test ve Veri Oluşturma Ekibi Çalışma Sahaları Test ve Veri Oluşturma Ekibi nin esas çalışma sahalarını: a. Envanterde bulunan sistemler üzerinde birliklerin normal koşullarda gerçekleştiremeyecekleri, ancak muharebe ortamında gerçekleşmesi muhtemel olaylar hakkında veri toplamak, b. Barış zamanında herhangi bir şekilde toplanması mümkün olmayan ancak muharebe ortamında gerçekleşebilecek durumlar hakkında veri toplamak, c. Elde mevcut olmayan ancak karşı karşıya kalınması muhtemel sistemler ve durumlar hakkında veri üretmek, d. Halen modellenmesi mümkün olmayan hususlarda inceleme ve araştırma yaparak simülasyon sistemlerine bu hususların da aktarılması maksadıyla çalışmalar yapmak, olarak sınıflandırabiliriz. Birlikler normal olarak envanterinde bulunan sistemleri kullanır ve silahlarla eğitim maksatlı atışlar yaparlar. Ancak bu sistemler üzerinde diğer silah sistemlerinin etkilerini 6

7 değerlendiremezler. Bu maksatla ekip test ortamları yaratarak çalışmalar yapmalıdır. Örneğin; çeşitli tanksavar silahlarının zırhlı araçlar üzerindeki etkileri yapılacak testler neticesinde ortaya konabilmelidir. Bazı sistemler hakkında verileri barış zamanında bile toplamak mümkün olmayabilir. Örneğin kimyasal veya nükleer silahların etkilerini barış zamanında bile test etmek, verilebilecek veya verdirilebilecek zayiatların miktarlarını, bunların şehir ortamında yayılma hızlarını ortaya koyabilmek önemli ancak mümkün olmayan hususlardır. Bu gibi hususlarda verilerin simülasyon ortamında toplanması gerekebilir. Bu nedenle ihtiyaca göre değişik simülasyonlar geliştirebilecek tarzda teşkilatlanmalıdır. Sadece Silahlı Kuvvetlerin envanterinde bulunan sistemlerin modellenmesi, gerçekçi bir muharebe simülasyonu üretebilmek ve analiz maksatlı olarak kullanmak için yeterli değildir. Aynı zamanda muhtemel düşmanların ellerinde bulunan sistemlerin de modellenmesi gerekmektedir. Bu konuda test imkanı bulunmayacağından dolayı bu sistemlerin elimizdeki sistemlerden benzerleriyle kıyaslanması ve farklı özelliklerinin sanal ortamlarda oluşturulacak modellere yansıtılması gerekebilecektir. Bunun ötesinde elde bulunsa bile değişik senaryolara dayalı olarak C4ISR sistemlerinde maydana gelebilecek tehtidlere karşı da gerekli testleri yaparak verileri toplayabilmelidir. Örneğin siber terörist unsurlar hangi oranda zarar verebilirler, sistemlerimiz ne şekilde etkilenebilir, müdahaleler hangi yollarla ne şekilde olmalıdır gibi konularda da veri üretebilmelidir. Simülasyonların analiz maksatlı olarak kullanılmasını önleyecek faktörlerin başında veri eksikliği gelmektedir. Ancak veriler tamamen doğru olsa bile gerçek muharebe ortamında cereyan eden, ancak mevcut durumda modellenemeyen unsurlar mevcuttur ki bu da muharebenin simülasyonu içerisinde büyük bir veri eksikliği anlamına gelmektedir. Buna örnek olarak moral, motivasyon, liderlik, disiplin, eğitim durumu gibi faktörleri verebiliriz. Örneğin hangi hususlar morali arttırır, artan moral personelin atış ve manevra etkinliğine ne şekilde etki eder gibi hususların araştırılması ve gerekirse birlikler üzerinde özel durumlar yaratmak suretiyle test ortamlarının oluşturulması gerekmektedir. 4. ÖNERİLER Karar vericilerin, kararlarını sisteme aktararak sonuçlarını sanal ortamlarda görebilmeleri için simülasyonlar deney platformu fonksiyonunu yerine getirirler. Muharebe simülasyonları, adından da anlaşılabildiği üzere; barış zamanında geliştirilen sistemlerle seferi hazırlıkların kısa sürede, az emek ve maliyet-etkin yaklaşımla tasarlanması konusunda büyük rol üstlenecektir. Elbette tüm bilimsel çalışmalardan da beklendiği gibi buradaki maksat; nihai ürünün yani çok karmaşık bir problem olan muharebenin, maliyet etkin bir yaklaşımla çözülebilmesi, istenen başarıların elde edilebilmesidir. Bunun için eğitim/öğretim kurumlarından itibaren veri toplama gayretlerinin önemi vurgulanmalıdır. Özellikle her biri komple-kombine sistem olan savunma sanayi proje guruplarında seviyesine göre Test ve Veri Oluşturma Ekipleri oluşturulmalı, bilgiler güncel tutulmalı ve sürekli olarak verilerin aktığı bir sistem oluşturulmalıdır. Bu ekipler personel ve teknik açıdan donanımlı bir merkezle irtibatlandırılmalı ve veri ambarlarına uygun girdi sağlamalıdır. Üniversiteler ve savunma sanayî firmaları ile işbirliği yapılmalı, kalıcı ekibin dışında esnek yapısıyla farklı kadrolara da gerektiğinde yer verebilmelidir. 7

8 Simülasyonların analiz maksatlarıyla da kullanılabilmelerini sağlamak üzere gerçek muharebede cereyan edebilecek her türlü hususta veri toplama ve üretme faaliyeti kullanılmalı ve teşvik edilmelidir. Bu maksatla ana kanal TSK Net olmalı ve bunu sağlamak üzere gerekli yönetmelik ve yönerge değişiklikleri yapılmalıdır. 5. SONUÇ Veriler muharebe simülasyonları için hayati öneme haizdir. Elde bulunan sistemler ile bulunmayanların ve hali hazırda simülasyonlara aktarılamayan hususların araştırılması ve istenen verilerin gerçekçi bir şekilde üretilerek analiz simülasyonlarında kullanılması Silahlı Kuvvetlerin etkinliğinin arttırılmasında büyük rol oynayacağı değerlendirilmektedir. Verilerin toplanması ve bu konudaki gayretlerin yönlendirilmesi uzun ve zahmetli bir iştir. Buna rağmen elde edilecek ürünün değeri göz önüne alındığında hiç zaman kaybetmeden başlanması ve sağlam temeller üzerinde bir politika haline getirilmesi gerekmektedir. Çünkü sağlam temellere dayanmayan ve günümüzün karmaşık, dinamik, çok boyutlu ve doğrusal olmayan muharebe ortamında verilebilecek kararların en uygun kararlar olduğunun test edibileceği başka bir ortam yoktur ve verilebilecek yanlış kararların geri dönüşü de yoktur. Teşekkür Bu kongrenin düzenlenmesinde ve dolayısıyla Türk Silahlı Kuvvetlerinin sağlam bir geleceğe yönelmesinde emeği geçen tüm şahıslara teşekkür ederiz. KAYNAKÇA [1] T. Ören, "Impact of Data on Simulation: From Early Practices to Federated and Agent-Directed Simulations", Proc. of EUROSIM, Delft, The Netherlands, [2] M.T. Riley, Johannes Kepler. In: Great Thinkers of the western world, Eharper- Collins, NewYork, , [3] T. Ören, Responsibility, Ethics, and Simulation, Transactions of The Society for Computer Simulation International, Vol.17, No.4, , [4] M. Hunsucker, "SEDRIS in the Real World", Proc. of the Summer Computer Conference, , Vancouver, B.C., Canada, [5] S. Bilgen ve diğerleri, "C4ISR Görev Uzayının Kavramsal Modellenmesi", USMOS 2005 Bildiriler Kitabı, ODTÜ, Ankara, Türkiye, [6] N.Aksoy, M.Akbay ve T.Yılmaz, Muharebe Modelleme Ders Kitabı, Kara Harp Okulu Basımevi, Ankara,