The European Union s Energy Policies: Logistics of the Baku Oil

Transkript

1 Uluslararası Hukuk ve Politika Cilt. 10, Sayı. 40, s , 2014 Avrupa Birliği nin Enerji Politikaları: Bakü Petrollerinin Lojistik Boyutu Ülviyye AYDIN* Özet Her ne kadar petrolden bahsederken akla ilk gelen onun parasal getirisi olsa da, dünyadaki en değerli doğal kaynaklardan biri olan bu madde, bulunduğu yerin siyasi, ekonomik ve kültürel hayatını derinden etkilemektedir. Bu anlamda petrolün, zengin enerji kaynaklarına sahip Azerbaycan a kendine has katkısı vardır. Bir diğer taraftan, Azerbaycan sadece petrol ve doğalgaz rezervleri ile değil, Avrupa ve Asya kıtalarının merkezinde, Karadeniz ve Hazar coğrafyasının tam ortasında, Batı ile Doğu, Güney ile Kuzey arasındaki ulaşım ağının kilit noktasında bulunması ile öne çıkmaktadır. Sovyetler Birliği nin dağılması sonrası sınırlarını Rusya ya dayayan Avrupa Birliği, Hazar enerji kaynakları ve Azerbaycan ile yakından ilgilenmekte ve işbirliği yapmaktadır. Ö- zellikle tekrarlanan Rusya-Ukrayna krizi sonrası Azerbaycan, Avrupa Birliği için Hazar petrol ve doğalgazının üye ülkelere güvenli bir şekilde nakledilmesi açısından da önem arz etmektedir. Literatürde Azerbaycan petrolleri üzerine çok sayıda çalışma olmasına rağmen, bu ülkenin enerji taşımacılığındaki transit konumu üzerinde fazla durulmadığı görülmektedir. Bu nedenle bu çalışmada, Avrupa Birliği nin enerji politikaları ışığında Bakü petrollerinin lojistik boyutu ele alınmıştır. Anahtar Kelimeler: AB, Azerbaycan, Boru Hattı, Enerji, Lojistik The European Union s Energy Policies: Logistics of the Baku Oil Abstract Even though monetary profit comes to mind firstly while talking about oil, this material, which is one of the most valuable natural resources in the world, deeply affects political, economic, and cultural life of its exist- * Yrd. Doç. Dr., Uluslararası İlişkiler Bölümü, İzmir Üniversitesi. ulviye.aydin@izmir. edu.tr. 35

2 Ü. Aydın ing place. In this sense, there is a specific contribution of oil to Azerbaijan, which owns rich energy resources. On the other hand, Azerbaijan stands out not only with its oil and natural gas reserves, but also with its location at the center of Europe and Asia, right in the middle of Black Sea and Caspian geography, in the key point of transportation networks between West and East, North and South. Extending its borders to Russia after the collapse of the Soviet Union, the European Union is closely interested in Caspian energy resources and Azerbaijan, and cooperates with it. Azerbaijan is also very important for the EU because of the secure transportation of Caspian oil and natural gas to the member states especially after the Russian-Ukrainian crisis. There are many studies on Azerbaijanian oil in the literature; however, very few of them deal with the transit position of this country in energy transportation. Therefore, in this study logistics of the Baku oils is discussed in light of the EU s energy policies. Keywords: Azerbaijan, Energy, the EU, Logistics, Oil, Pipeline Giriş Petrol-doğalgaz keşfi ve enerji taşımacılığı ile Azerbaycan tarihi birbiriyle çok yakından bağlantılıdır. 1 Petrole sahip olması, deniz kıyısında bulunması, aynı zamanda, Batı ile Doğu nun, Kuzey ile Güney in, Avrupa ile Asya nın kesişme noktasında yerleşmesi Azerbaycan ın siyasi, ekonomik, toplumsal ve kültürel hayatına önemli katkılarda bulunmuştur. Dünyada sanayinin gelişmesi petrolün değerini artırmış, petrol de sanayinin gelişmesini tetiklemiştir. Daha fazla petrole ihtiyaç duyma ve farklı pazarlara ulaştırma gereği çeşitli nakliye seçeneklerini oluşturma zaruretini doğurmuştur. Bakü, petrol sanayisinin gelişmesine önemli katkılarda bulunan Batılı işadamları ve bilim adamları sayesinde Doğu nun en modern merkezlerinden biri haline gelmiştir. Azerbaycan petrolünü başka ülkelere taşıyan işadamları dönüş yükü olarak dışarıdan baharat, süs eşyası, değerli taş, altın ve gümüş takı, kumaş, halı, gıda gibi çeşitli malları getirerek buradaki ticaret hayatını renklendirmiş ve hareketlendirmişler. Avrupalı, Orta Asyalı, Hindistanlı, İranlı, Rus işadamları için yapılan konaklama mekanları, restoran, kıraathane gibi 1 Klaus W. Grewlich, International Regulatory Governance of The Caspian Pipeline Policy Game, Journal of Energy and Natural Resources, Şubat 2011, s

3 Avrupa Birliği nin Enerji Politikaları: Bakü Petrollerinin Lojistik Boyutu işyerleri hizmet alanlarını geliştirmiş, bunun yanı sıra bölge insanlarına da istihdam sağlamıştır. Bakü de işçi sınıfı, sendikalaşma, çalışma koşulları gibi konular ortaya çıkmış; Azerbaycan petrollerinden çok büyük karlar sağlayıp, Çarlık Rusya sının buradaki siyasetine destek veren Rus ve Ermeni işadamlarına karşı yerli petrol milyonerlerinin öncülüğünde milli düşünce akımları ortaya çıkmış; petrolden kazanılan paralarla mimarlık, opera, tiyatro, müzik olmak üzere sanatın çeşitli dalları gelişmiştir. Petrolün en çok deniz kıyısında bulunan Bakü ve çevresinden çıkarılmış olması, bu şehri Hazar havzasının en önemli liman kentine dönüştürmüştür. Zaman içerisinde Bakü de sadece petrol taşımacılığı değil, muhtelif malların nakledildiği deniz taşımacılığı da gelişmiştir. Azerbaycan petrol sanayisinden kaynaklanan bu hareketlilik ve katma değer Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği (SSCB) dönemi ve sonrasında da devam etmiştir. SSCB den ayrıldıktan sonra Azerbaycan ın enerji kaynakları yabancı ülkelerin ilgisini çekmiştir. Azerbaycan hükümetinin Batılı şirketlerle yapmış olduğu anlaşmalar ülke ekonomisini kalkındırırken, eski SSCB döneminden kalan en büyük sorunlardan biri olarak bilinen Dağlık Karabağ çatışmasının çözülmesine maalesef ki katkı sağlayamamıştır. Bu çalışmada, Bakü petrollerinin lojistik boyutu ele alınmış, Avrupa Birliği nin (AB) enerji politikası ışığında Hazar havzası petrol ve doğalgaz lojistiğinin Azerbaycan üzerindeki etkileri değerlendirilmiştir. Bakü Petrollerinin Tarihçesi Çok eski çağlardan beri Bakü de petrol kaynaklarının olduğuna ilişkin çeşitli yazılar vardır. 2 Milattan önceye ait olan kadim el yazmalarda Bakü de kuyulardan petrol çıkarıldığına ve bunun günlük, askeri ve tıbbi amaçlarla kullanıldığına dair bilgiler bulunmaktadır. 3 İlerleyen dönemlerde de Azerbaycan da seyyah, tacir ve diplomat olarak bulunan pek çok kişi kendi yazılarında Bakü petrolleri ile ilgili çeşitli yorumlarda bulunmuşlardır. En önemli kaynakları Arap bilim adamları Balazuri, Mesudi, İstahri-Abu, Abu-Dulaf ve Muhammet Bekran a ait yazılar oluşturmaktadır. Mesudi Orta Kitap isimli eserinde (10. yüzyılın ilk yarısı) şunu belirtmektedir: Bakü de iki esas kaynak vardı: birinden sarı ve beyaz, diğerinden ise siyah ve lacivert petrol çıkarılıyordu. Her 2 Yirminci Asır Bidayetine Kadar İran Petrolünün Tarihi, Maden Tetkik ve Arama Dergisi, Sayı. 17, 1939, s Natig Aliyev, The History of Oil in Azerbaijan, Azerbaijan International, Cilt. 2, Sayı. 2, Yaz 1994, s

4 Ü. Aydın bir kaynaktan alınan gelirler yıllık 1000 dirhem, yani 250 Ruble ye yakındı. Abşeron un en büyük petrol kuyuları Balahanı, Surahanı, Bibi-heybet, Sabunçu, Ramanı, Şubanı ve Binagadi köyleri çivarında bulunmuştur. Çok etkin bir tedavi maddesi olan Surahanı nın beyaz petrolü İran, Buhara, Hindistan ve Moskova pazarlarına ihraç edilmiştir. 4 İlk zamanlarda Bakü de üretilen petrolün deri torbalarla ve ahşap fıçılarla taşındığı bilinmektedir. 5 Marko Polo da ( ) 13. yüzyılda Karadeniz sahillerinden Çin e seyahatini yazarken Bakü de çıkartılan petrolün develerle komşu topraklara taşındığını belirtmektedir yıllarında, Rusya yı her alanda ileri götürmek isteyen Çar 1. Petro çeşitli askeri-diplomatik hamlelerle Hazar kıyısındaki bölgeleri kendi denetimi altına almayı başarmıştır. Çarlık Rusya sının Bakü ye gelmesi ile petrole olan ilgi de artmıştır. Şöyle ki, Rusya petrolün hem kendi sınırları içerisinde ekonomik amaçlarla kullanılmasına, hem de diğer bölgelere satılmasına doğrudan iştirak etmiştir de Rusya ve İran arasında imzalanan 2Gülistan Anlaşması ile Kuzey Azerbaycan Rusya ya ilhak edilmiştir. 8 Bu tarihten sonra Azerbaycan da petrol sanayisi hızla gelişmeye başlamıştır. Çarlık Rusya sı Bakü petrollerinden azami faydalanmak için bölgeye siyasi, iktisadi, bilimsel düzeyde özel temsilcilerini atamış, petrol yataklarının tespit edilmesi, kuyu kazma teknikleri, petrolün kullanım alanları, dünya pazarlarına arzı konusunda geniş çaplı çalışmalar başlatmıştır. Resmi olarak 1 Ocak 1825 tarihinde Bakü petrol madenleri Çarlık hazinesinin doğrudan kontrolüne geçmiştir. 9 Azerbaycan Bakü petrol kuyuları, Hazar Denizi ticaret alanı ve Bakü-Batum demiryolu ve boru hatlarıyla 19. yüzyılın ikinci yarısında Rusya ile birlikte hızlı bir kalkınma sürecine girmiştir. Bu süreç, birçok köklü değişikliklere neden olmuştur. Mekanik yöntemlerle kuyudan petrol çıkarma 1844 de ilk kez Azerbaycan da gerçekleştirilmiştir de dünyanın ilk çelik tankeri Bakü petrolü için sipariş edilmiştir. Nobel- 4 Miryusif Mirbabayev, Azerbaycan Petrolünün Kısa Tarihi (Bakü: Azerneşr, 2007), s Manaf Süleymanov, İşittiklerim, Okuduklarım, Gördüklerim (Bakü: Azerbaycan Devlet Neşriyyatı, 1987), s Mirbabayev, 2007, s Vagit Alekperov, Oil of Russia: Past, Present & Future (Minneapolis.: East View Press, 2011), s Yasin Aslan, Hazar Petrolleri Kafkas Kördüğümü ve Türkiye (Ankara:.Irmak Matbaacılık, 1997), s Mirbabayev, 2007, s

5 Avrupa Birliği nin Enerji Politikaları: Bakü Petrollerinin Lojistik Boyutu ler 1879 da da Bakü petrol alanlarından Hazar Denizi ne de bir boru hattı döşemişlerdir yılında Bakü-Batum demiryolunun açılması ile Bakü petrolünün Karadeniz üzerinden dünya pazarına ulaşması sağlanmıştır. Petrolün daha pratik yöntemlerle taşınmasını sağlamak amacıyla ünlü Rus kimyageri Aleksandr Letniy Batı ya petrol ihracatı yapabilmek için Bakü den Rusya nın Karadeniz deki limanlarına boru hatları yapılmasını önermiş, 1897 de bir diğer büyük Rus kimyageri olan Dmitriy Mendeleev in öncüllüğünde inşaat çalışmaları başlatılmıştır Devrimi ile bu çalışmalar yarıda kalmış, 1917 yılında tekrar devam etmiştir. Mayıs 1921 de Azerbaycan petrolü ilk kez Bakü- Batum boru hattı ile Karadeniz e ulaştırılmıştır larda dünyadaki toplam ham petrolün yaklaşık yarısını Bakü bölgesi üretmiştir. 12 Petrol, o dönemde bölgenin tarımsal faaliyetlerle uğraşan halkı için yeni iş alanları yaratmış, çalışmak amacıyla kişilerin diğer bölgelerden buraya gelerek yerleşmesini, Bakü nün çok milletli bir şehir kimliği kazanmasını sağlamıştır. Petrol, aynı zamanda, Bakü de kuyu kazıcılar, demiryolu işçileri, faytoncular, petrol arındırıcılar, arabacılar, pompacılar, gemi imal edenler, tornacılardan oluşan bir zanaatkar kesimin meydana gelmesine neden olmuştur. 13 Azerbaycan ve Rusya da petrol sanayisinin gelişmesinde Azerbaycan petrol milyoncuları önemli rol oynamıştır. Bunlar arasında Hacı Zeynalabdin Tağıyev in ( ), Musa Nağıyev in ( ), Şemsi Esedullayev in ( ), Ejderbey Aşurbeyov un ( ), İsabey Hacınski nin ( ) ve Murtuza Muhtarov un ( ) büyük hizmetleri olmuştur. 19. yüzyılın sonu ve 20. yüzyılın başlarında Bakü de birkaç ünlü yabancı şirket de (Nobel kardeşleri, Rotschildler, Mantaşev, Şibayev ve Unanov) faaliyet göstermiştir. Bunlar arasında Nobel ve Rotschildler şirketi daha ünlüydü de sosyalist rejimli Azerbaycan da petrol sanayisi millileştirilmiştir. 15 Sovyetler döneminin ilk yıllarında Azerbaycan petrol ve doğalgaz sanayisi SSCB ekonomisinin bel kemiğini oluşturacak seviyeye ulaşmıştır. Hem petrol ve doğalgazın çıkarma tekniğinde, hem üretim alanında önemli gelişmeler 10 Nesrin Sarıahmetoğlu Karagür, Petrölün Sihirli Dünyası BAKÜ (İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık, 2007), s Miryusif Mirbabayev, Kratkaya İstoriya Azerbaydjanskoy Nefti II (Baku: İzdatelstvo SOCAR, 2012), s Gawdat Bahgat, Pipeline Diplomacy: The Geopolitics of The Caspian Sea Region, International Studies Perspectives, Sayı. 3, 2002, s Süleymanov, 1987, s İbrahim Musabeyli, Neft ve Milyonlar Saltanatında (Bakü: Şark-Garp, 2006), s Azerbaycan Cumhuriyeti Devlet Petrol Şirketi, da-petrol-ve-dogalgazin-tarihi-ve-socar-tarihcesi. 39

6 Ü. Aydın meydana gelmiş, bunun bir sonucu olarak denizin derinliklerinde ciddi oranda yeni kaynaklar tespit edilip üretime başlanmıştır. 16 Çok yakın aralıklarla meydana gelen iki dünya savaşında da Bakü petrolü kayda değer bir stratejik öneme sahip olmuştur. Almanya nın Hazar petrol kaynaklarına güvenli erişim için başarısız girişimleri, onun 1918 ve 1945 deki yenilgisinin temel nedenini teşkil etmiştir. Bu dönemde Bakü petrol üretimi o dönemdeki Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği nin üretiminin %72 sini oluşturmuştur li yıllarda Rusya nın Volga-Ural bölgesinde, akabinde Batı Sibirya da enerji kaynaklarının keşfedilmesi, Bakü nün II. Dünya Savaşı ndaki hassas konumu dolayısıyla eski SSCB nin petrol sanayisindeki yatırım önceliklerini bu alanlara kaydırmasına neden olmuştur li yıllarda SSCB nin zayıflaması, Dağlık Karabağ sorununun ortaya çıkması ile Azerbaycan ın savaşa maruz kalması ülkenin petrol sanayisinde durgunluk yaratmıştır yılında Azerbaycan SSCB den ayrıldığını ilan etmiştir. Bölgede siyasi, jeostratejik, ekonomik olmak üzere her anlamda etkinliğini kaybetmek istemeyen Rusya ve İran tarafından desteklenen çeşitli iç istikrarsızlıkların yaşanmasına, yine Rus ordusunun yardımlarıyla Ermeniler tarafından Dağlık Karabağ ve çevresindeki 7 bölgenin (toplamda ülke topraklarının %20 si) işgaline rağmen Azerbaycan a çok sayıda yabancı yatırımcı gelmiştir. Söz konusu süreç 20 Eylül 1994 tarihinde, Azerbaycan ın Hazar kıyılarındaki yataklarının ortak işletmesi ve üretimin pay dağılımına dair Yüzyılın Anlaşması adını alan, dünyanın 8 ülkesinden 11 petrol şirketinin dahil olduğu bir anlaşmanın imzalanması ile neticelenmiştir. En büyük devletlerin petrol şirketleriyle kontrat imzalanması Azerbaycan halkı için büyük bir başarı olarak görülmüştür. 20 Anlaşma uluslararası camianın Azerbaycan a güvenini artırmış, önde gelen çok uluslu şirketlerin yatırımları için müsait ortam yaratmıştır. Bir diğer taraftan, SSCB nin çökmesi ile Hazar Denizi nin statüsü konusunda kıyıdaş ülkeler arasında fikir ayrılığı oluşmuştur. Kıyıdaş devlet sayısının artması, Azerbaycan, Kazakistan ve Türkmenistan ın bağımsız birer devlet olarak Batılı şirketlerle yaptıkları petrol anlaşmaları Rusya ve İran ı rahatsız 16 Ibid. 17 Vagif Agayev vd., World War II And Azerbaijan, Azerbaijan International, Cilt. 3, Sayı. 2, 1995, s Bagdat, 2002, s Rafik Kurbanov, Azerbaycan Neft Sanayisi Tarihinden (XX Asrın 80 li Yıllarının İkinci Yarısı), Tarih ve Onun Sorunları, Sayı. 4, 2009, s Zahid Caferov, Milli İnkişafın Teminatçısı, Azerbaycan Gazetesi, 20 Eylül

7 Avrupa Birliği nin Enerji Politikaları: Bakü Petrollerinin Lojistik Boyutu etmiş, böylece, Hazar Denizi nin hukuki statüsü sorununu ortaya atılmıştır. 21 Hazar Denizi nin hukuki statüsünün göl mü, yarı kapalı deniz mi yoksa deniz olarak mı ele alınması gerektiği halen daha bir çözüme kavuşmamıştır. 22 Rusya, Kazakistan ve Azerbaycan arasında denizin dibinin milli sektörlere bölünmesi hakkında anlaşma imzalansa da, Hazar ın statüsü konusu tam olarak halledilmemiştir yılından beri devam eden müzakereler göstermiştir ki, Hazar ın hukuki statüsü problemine her bir devlet farklı yaklaşmaktadır ve bu yaklaşımların temelinde hukuki normlardan ziyade, kendi milli çıkarları durmaktadır. 23 Denizin statüsü konusundan kaynaklanan kısıtlı araştırma çalışmalarından dolayı Azerbaycan ın hidrokarbon yataklarının toplam miktarını belirlemek mümkün değildir. Amerika Birleşik Devletleri (ABD) Enerji Enformasyon İdaresi, Hazar havzasının mevcut ve tahmin edilen rezervlerinde 48 milyar varil petrol ve 292 trilyon küp fit doğalgaz olduğunu öngörmektedir. Petrol ün yaklaşık %41 e (19,6 milyar varil), doğalgazın ise %36 ya (106 trilyon küp fit) yakın bir kısmı açık denizde bulunmaktadır. 24 Bunun dışında, ABD Jeoloji Araştırmaları Kurumu, bölgede, teknik olarak elde edilebilir 20 milyar varil petrol ve 243 trilyon küp fit doğalgaz rezervlerinin henüz keşfedilmediğini belirtmiştir. Bu rezervler daha çok denizin statüsü ile ilgili tartışmaların araştırmaları engellediği Güney Hazar havzasındadır Elhan Şahinoğlu, Hazar ın Statüsü Konusunda Neden Bir Türlü Mutabakata Varılamıyor?, 21.Yüyıl Türkiye Enstitüsü, 20 Kasım 2010; İlgar Kurbanov, Hazar Havzasında Stratejik Oyunlar: Hukuki Statü Sorunu ve Uluslararası Enerji Politiği, Turan Stratejik Araştırmalar Merkezi Dergisi, Sayı. 12, 2011, s. 4-17; Elmir Bağırov Xezer Regionunda Azerbaycan ın Milli Menafeyinin Prioritet İstikametleri (Basılmamış Doktora Tezi, Bakü Devlet Üniversitesi, 2008). 22 Hazar Denizi 1990 lı yıllara kadar Çarlık Rusya sı, akabinde SSCB olmak üzere Rusya ve İran tarafından ortak kullanılmıştır Tahran Anlaşması na göre, Hazar, her iki akdeden tarafça Sovyet ve İran denizi olarak dikkate alınmıştır. Azerbaycan ın Astara bölgesi ile Türkmenistan ın Hasankulu köyünü birleştiren düz çizgi iki ülke arasında her hangi bir hukuki dayanağı olmadan devlet sınırını oluşturmuştur. Ne SSCB, ne de İran bu süre zarfında Hazar Denizi nde sınırların belirlenmesi ve karasularının ayrılması konusunda her hangi bir tez ileri sürmemiştir. Böylece, SSCB, Hazar Denizi nin bir göl statüsü ile paylaşılması bağlamında, siyasi üstünlüğünü de kullanarak söz konusu düz çizginin İran tarafından ihlal edilmemesini sağlamıştır. 23 Ali Hasanov, Müasir Beynelhalk Münasebetler ve Azerbaycan ın Xarici Siyaseti (Bakü: Azerbaycan Yayınevi, 2005), s ABD Enerji Enformasyon İdaresi, 25 Ibid. 41

8 Ü. Aydın Tablo 1: Hazar Havzası Mevcut ve Tahmin Edilen Enerji Kaynakları Ülke Ham petrol (milyar varil) Doğalgaz (trilyon küp fit) Azerbaycan 8,5 51 Açık deniz 6,8 46 Kıyı 1,7 5 İran 0,5 2 Açık deniz 0,5 1 Kıyı 0 1 Kazakistan 31,2 104 Açık deniz 15,7 36 Kıyı 15,5 38 Rusya 6,1 109 Açık deniz 1,6 14 Kıyı 4,5 95 Türkmenistan 1,9 19 Açık deniz 1,1 9 Kıyı 0,8 10 Özbekistan 26-7 Açık deniz 0 0 Kıyı - 7 Toplam Hazar Havzası 48,2 292 Açık deniz 19,6 106 Kıyı 28,6 186 Kaynak: ABD Enerji Enformasyon İdaresi, 26 Azerbaycan da petrol ve doğal gaz üretiminin büyük bir kısmı Azeri-Çırak- Güneşli ve Şahdeniz yataklarından elde edilmektedir. Günümüzde söz konusu yataklardan aylık ortalama 2,8 milyon ton petrol ve 1,1 milyar m 3 doğal gaz çıkarılmaktadır. 27 Petrol ve doğal gaz sanayisi Azerbaycan ekonomisinin %80 ini oluşturmaktadır. Petrol ve petrol ürünleri satışının ülke ihracatı içindeki payı yüksektir resmi verilerine göre, yıllık ihracatın %86,53 ü, ham petrolün %6,02 si petrol ürünlerinin satışından oluşmaktadır. 28 Azerbaycan da Gayrı Safi Yurtiçi Hasılanın (GSYH) 2008 yılında %52,0 sini, 2009 yılında %42,0 sini, 26 Hazar Denizi nin petrol ve doğalgaz potansiyeli değerlendirilirken, sadece kıyıdaş ülkeler değil, Özbekistan da bu kapsama dahil edilmektedir. Bunun nedeni, her ne kadar denize kıyısı olmasa da, Özbekistan arazilerinin büyük bir kısmının Hazar havzası coğrafyasında yerleşmesidir. 27 Hoşbaht Yusifzade, Gerçekleşen Arzular, Respublika Gazetesi, 8 Mayıs Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı, tr.mfa. 42

9 Avrupa Birliği nin Enerji Politikaları: Bakü Petrollerinin Lojistik Boyutu 2010 yılında %45,0 ini, 2011 yılında %47,3 ünü, 2012 yılında ise %43,2 sini petrol ve doğal gaz üretimi oluşturmuştur. 29 Tablo 2. Yıllara göre Azerbaycan Cumhuriyeti ne ait Petrol Üretimi (milyon ton) ,07 11,42 13,81 14,02 14,91 15,33 15,38 15,55 22,22 32,27 42,60 44,50 50,43 50,80 45,63 43,39 Kaynak: Azerbaycan Cumhuriyeti Devlet Petrol Şirketi 2012 Yılı Raporu, socar.az/socar/assets/documents/az/socar-annual-reports/illik_hesabat_2012.pdf. Azerbaycan, aynı zamanda, zengin doğalgaz kaynaklarına sahiptir. Bakü ve civar arazilerde doğalgazın varlığı birkaç asır önceden bilinse de, endüstriyel anlamda keşfi 19. yüzyılda gerçekleşmiştir yılında Bakü nün Surahanı semtinde faaliyet gösteren fabrikada buhar elde etmek için ilk kez doğalgaz yakıt olarak kullanılmıştır. 31 Petrolden farklı olarak, doğalgazın keşfi, üretimi ve tüketimine yönelik teknolojik gelişmeler daha geç dönemlerde gerçekleştirilmiştir. Bu nedenledir ki, Azerbaycan da sanayi anlamında doğalgazın tarihi Sovyetler Birliği ile başlamıştır lerden önceki teknik imkanlar denizin yalnızca 40 metre derinliğine kadar arama yapabilme olanağı tanımış, 1970 lerden sonra ise denizin daha aşağı tabakalarından doğalgaz çıkarılmıştır. 33 SSCB nin zayıflaması ve dağılmasıyla petrolde olduğu gibi, doğalgaz sanayisine de durağan bir dönem hakim olmuş, Azerbaycan ın eski Cumhur- 29 Azerbaycan Cumhuriyeti Devlet İstatistik Kurumu, 30 Milattan önce, Apşeron Yarımadası nda topraktan yükselen sönmeyen ateşler, Hindistan, Çin, İran, Mısır ve diğer bölgelerdeki Zerdüşt inancından olan kişilerin Azerbaycan ı ziyaret ederek, bu ateşler etrafında ibadet etmelerine, mabetler yapmalarına neden olmuştur. Bakü nün Surahanı kasabasındaki kadim mabet söz konusu ibadetgahlardan biri olup, günümüze kadar korunmuştur. 31 Elşen Hacızade, Azerbaycan ın Doğalgaz Potansiyeli: Gerçeklikler ve Sanal Çizgiler (Bakü: Elm, 2001), s yüzyılın sonlarına doğru Bakü de petrol arama çalışmaları esnasında zengin doğalgaz yatakları keşfedilse de, bu gazın bir belli bir kısmı ancak yakıt olarak kullanılıyor, geriye kalan kısmı ise, teknolojik bilgisizlikten dolayı istifade edilmediğinden fazlalık olarak havaya bırakılıyordu. 33 Azerbaycan Cumhuriyeti Devlet Petrol Şirketi, Azerbaycan da Petrol ve Doğalgazın Tarihi ve SOCAR Tarihçesi, 43

10 Ü. Aydın başkanı Haydar Aliyev in liderliğinde imzalanan uluslararası anlaşmalarla doğalgaz üretimi çağdaş teknolojilerle gerçekleştirilerek dünya pazarına ulaştırılmıştır. Azerbaycan Cumhuriyeti Devlet Petrol Şirketi nin (ACDPŞ) verilerine göre, söz konusu yıllardan itibaren doğalgaz üretimi genellikle artan bir tablo sergilemiş, 2012 yılında 26,91 milyar m 3 e ulaşarak, GSYH ya önemli katkıda bulunmuştur yılında Hazar Denizi nin Azerbaycan a ait kısımlarında bulunan Şahdeniz yatağının işletilmesine dair yapılan sözleşme, 34 tarihte geleneksel petrol üreticisi olarak yer alan bu ülkeyi aynı zamanda doğalgaz ihracatçısı olarak öne çıkarmıştır. Tablo 3. Yıllara göre Azerbaycan Cumhuriyeti ne ait Doğalgaz Üretimi (milyar m 3 ) ,97 5,72 6,41 6,18 5,86 5,47 5,51 5,32 6,93 9,08 16,97 23,41 23,84 26,35 25,75 26,91 Kaynak: Azerbaycan Cumhuriyeti Devlet Petrol Şirketi 2012 Yılı Raporu, socar.az/socar/assets/documents/az/socar-annual-reports/illik_hesabat_2012.pdf. Azerbaycan petrol sanayisinin geçmişi 19. yüzyıla dayanmaktadır. Bu sürenin büyük bir kısmı doğrudan Rusya nın kontrolü altında geçmiştir. Hazar da ilk petrol Azerbaycan kıyılarında çıktığı için burası Hazar havzasının en eski petrol üretici ülkesidir. Bu durum Azerbaycan ın, petrol araştırma ve işleme sanayisinin diğer ülkelere göre daha çok fazla gelişmesine imkan hazırlamıştır. 35 Dünyada enerji sektörü ile ilgili önemli teknik gelişmelerin önemli bir kısmı doğrudan Bakü petrolleri ile ilgilidir. Azerbaycan ın Avrupa Birliği nin Enerji Politikalarındaki Yeri Dünyanın önde gelen ekonomilerini bünyesinde barındıran Avrupa Birliği, enerji alanında da dünyanın en büyük pazarlarından biridir. Günümüzde AB, tükettiği enerjinin %53 ünü dışarıdan temin etmektedir. Birliğin, ham petrolde yaklaşık %90, doğalgazda %66 oranında ithal bağımlılığı bulunmakta- 34 Aitor Ciarreta ve Shahriyar Nasirov, Analysis of Azerbaijan Oil and Gas Sector, United States Association for Energy Economics Research Paper Series, 2010, s Ömer Faruk Ünal, Azerbaycan ve Türkmenistan Arasında Kepez Problemi, Journal of Qafqaz University, Cilt. 1, Sayı. 2, 1998, s

11 Avrupa Birliği nin Enerji Politikaları: Bakü Petrollerinin Lojistik Boyutu dır. 36 AB nin dışarı ödediği günlük enerji faturası 1 milyar Avro nun üzerindedir yılında AB enerji için yaklaşık 400 milyar Avro ödemiştir ki, bu tutar AB nin toplam ithalatının beşte birinden daha fazladır. Birlik, üçte biri Rusya dan olmak üzere 300 milyar Avro nun üzerinde ham petrol ve petrol ürünleri ithal etmektedir. 37 Avrupa bütünleşme sürecinin bir parçasını oluşturan ortak enerji politikasının üç temel amacı bulunmaktadır: 1. Topluluğun rekabet edebilirliğine katkı sağlamak 2. Enerji arz güvenliğini temin etmek 3. Sürdürülebilir kalkınma temelinde çevrenin korunmasına katkıda bulunmak. AB enerji politikası, rekabet gücü, enerji arzının güvenliği ve çevrenin korunması arasında bir dengeye vararak, toplam enerji tüketiminde kömürün payını korumayı, doğalgazın payını artırmayı, nükleer enerji santralleri için azami güvenlik şartları tesis etmeyi ve yenilenebilir enerji kaynaklarının payını artırmayı hedeflemektedir. 38 AB nin enerji politikası, Avrupa da yeni bir savaşın önlenmesi anlayışının hakim olduğu, Topluluğun ilk kuruluş yıllarında gelişmeye başlamıştır. Avrupa Kömür ve Çelik Topluluğu, sonrasında Avrupa Atom Enerjisi Topluluğu ve Avrupa Ekonomik Topluluğu bu anlayış esasında kurulmuştur. Söz konusu dönemden itibaren enerji politikası, ekonomik bütünleşmeye paralel bir biçimde, kademeli olarak gelişmiştir. Birliğin en eski politikalarından biri olmasına rağmen, AB, enerji güvenliği konusunu ancak 2006 ve 2009 yıllarında meydana gelen Rusya-Ukrayna doğalgaz krizleri sonrası ciddi şekilde gündemine almıştır ve 2009 Rusya-Ukrayna krizleri ve son dönemde meydana gelen gelişmeler, AB nin enerji konusunu sadece bir piyasa yönetimi bakış açısıyla değil, aynı zamanda, ciddi bir jeopolitik yaklaşımla ele alması gerektiğini göstermiştir. 40 Söz konusu krizler esnasında yaşanan gaz kesintileri ile Rusya nın güvenilir bir tedarikçi olup olmadığı sorgulanmaya başlan- 36 Avrupa Komisyonu, Avrupa Enerji Güvenliği Stratejisi, , s. 2, energy/doc/ _energy_security_communication.pdf. 37 Avrupa Komisyonu, Avrupa Enerji Güvenliği Stratejisi, , energy/doc/ _energy_security_communication.pdf. 38 Avrupa Toplulukları Komisyonu, An Energy Policy for Europe, 2007, eu/legal-content/en/txt/pdf/?uri=celex:52007dc0001&from=en. 39 Bahrin Dorel, European Union Energy Policy And Good Administration, Hypersion International Journal of Econophysics & New Economy, Sayı. 4, 2011, s Richard Youngs, Europe s External Energy Policy, Centre For European Policy Studies, No. 278, Kasım 2007, s

12 Ü. Aydın mıştır. 41 Arz güvenliği sorusu böylece AB enerji politikasının merkezine 42 ve dış politikanın öncelikli gündemine 43 oturmuştur. Bu gelişmeler ışığında AB, 2006 Yeşil Kitap, 2006 Avrupa Enerji Şartı, 2007 Enerji Eylem Planı ve 2008 İkinci Stratejik Enerji İncelemesi ni yayınlamıştır Lizbon Anlaşması nda da üye ülkeler arasında enerji dayanışmasını teşvik edici hükümler yer almıştır. Birbirinin devamı niteliğindeki söz konusu belgeler enerji arzı güvenliği ve dış güvenlik politikası arasında oluşan bağlantıları ve AB nin bu husustaki zayıf noktalarını, aynı zamanda, tedarikçi sayısının artması için yapılması gerekenleri ortaya koymuştur. Ama hiçbirisi, ekonomik ve jeopolitik çıkarlarını güçlendirmek amacıyla Rusya nın eneri kaynakları ve botu hattı tekelciliğini siyasi bir araç olarak kullanan Putin hükümeti 44 karşısında üye ülkelerin ortak bir siyasi dayanışma sergilemelerini sağlayamamıştır. Enerji sektörünü devlet denetiminde tutan Rusya, çok taraflı ilişkilerden kaçınarak, 45 AB ülkeleri ile ikili anlaşmayı tercih etmektedir. AB nin ortak bir enerji politikası geliştirememesinin en büyük nedenlerinden biri de Rusya nın bu tutumudur. Bir diğer taraftan, AB Komisyonu nun Birlik içerisinde ulusal enerji politikalarına baskı yapmak için ne kadar etkin olduğu da tartışmalıdır. 46 Ulusal mevzuatların kendi aralarındaki uyuşmazlıklar, üye ülke enerji sistemlerinin AB enerji mevzuatı ile örtüşüp örtüşmediği sorusunu yaratmıştır. 47 Dolayısıyla, Lizbon Anlaşması nda farklı enerji tedarikçilerinin temin edilmesi konusundaki maddenin uygulanması, 48 üye ülkelerin ciddi egemenlik tepkileri ile karşılaşmıştır. Şunu da belirtmek gerekir ki, birlik uzun yıllardır enerji siyaseti alanında yasal çerçeve oluşturmuş olsa bile, konunun dış boyutu açısından bakıldığında, aslında AB nin ortak enerji politikası üye ülkeler için yeni bir alandır. 49 Şöyle ki, Ukrayna krizi, AB üyelerinin, petrol ve doğalgazın stratejik 41 Catherine Locatelli, Russian and Caspian Hydrocarbons: Energy Supply Stakes for the European Union, Europe-Asia Studies, Sayı. 62, No. 6, 2010, s Dieter Helm, The New Energy Paradigm (Oxford: Oxford University Press, 2007). 43 Frank Umbach, Global Energy Security and The Implications For The EU, Energy Policy, Sayı. 38, 2010, s Umbach, 2010, s Rusya nın Enerji Şartı nı imzalamama nedeni de budur. 46 MarketWatch: Energy, Sayı. 11, Ağustos 2011, s Eberhardr Bohne, Conflicts between National Regulatory Cultures and EU Energy Regulations, Utilities Policy, Sayı. 19, 2011, s Lizbon Anlaşması, Madde Bartholomiej Nowak, Forging the External Dimension of the Energy Policy of the European Union, The Electricity Journal, Sayı. 23, 2010, s

13 Avrupa Birliği nin Enerji Politikaları: Bakü Petrollerinin Lojistik Boyutu değil, tamamen ekonomik ürünler olduğuna dair görüşlerini sorgulamalarına neden olmuştur. 50 AB ve jeostratejik gücünü yeniden kazanmak için petrol ve doğalgaz kaynaklarından yararlanan Rusya arasında hızlı bir şekilde siyasileşen enerji ilişkileri, yılı sonlarına doğru başlayan ve halen devam eden Ukrayna krizi ile doruk noktasına ulaşmıştır. Bunun üzerine Mayıs 2014 de Komisyon yayınladığı Enerji Güvenliği Stratejisi nde, AB nin 1970 li yıllarda yaşanan petrol krizlerinden yeteri kadar ders çıkaramadığı ve enerji konusunun üye ülkeler arasında dayanışma düzeyinden ziyade ulusal düzeyde ele alındığı vurgulanmaktadır. Dolayısıyla, Komisyon, özellikle tek bir tedarikçiye bağımlı kalan AB üyelerinin mevcut tedarikçilerle iyi ilişkilerini muhafaza ederek, en kısa sürede enerji tüketimini yeniden gözden geçirmelerini ve tedarikçilerini çeşitlendirmeleri gerektiğini ifade etmiştir. Bunun için Doğalgaz Koordinasyon Grubu 52 çerçevesinde yoğun işbirliği ve önde gelen uzmanlarla geniş çaplı bilgi alışverişi yapılmasının zaruri olduğu belirtilen stratejide, üye ülkeler arasında dayanışmanın sağlanması, AB bünyesi dışındaki stratejik öneme sahip enerji altyapılarının korunması için önlemler alınması, enerji taleplerinin yeniden gözden geçirilmesi, yenilenebilir enerji kaynaklarının arttırılması gibi birçok husus yer almaktadır li yıllara kadar AB, yayınlamış olduğu belgelerde daha çok çevreci, sürdürülebilir, rekabetçi, yenilenebilir enerji konuları üzerinde durmuştur genişlemesi ile birlikte değişen dengeler sonucu AB nin, önceden yalnızca ekonomik ve çevresel boyutta ele aldığı enerji politikalarına bir de siyasi boyut eklenmiştir. Halihazırda AB, güvenli enerji arzını sağlamak için enerji piyasası ile jeopolitik koşulları dengelemeye çalışmaktadır. 54 Bir diğer taraftan, SSCB nin dağılmasını genişleme hamlesi ile takip eden ve sınırlarını Rusya ya dayayan AB, stratejik öneme ve zengin enerji kaynaklarına sahip olan Hazar havzasının yeni ülkeleri ile çeşitli destek programları ve politikaları vasıtasıyla ilişkilerini sürdürmektedir. Soğuk Savaş döneminin sona ermesi bu anlamda Avrupa nın ekonomik olarak bölünmüşlüğünü ortadan kaldırmak için yeni fırsatlar yaratmıştır. Enerji, Doğu ile Batı arasında 50 Umbach, 2010, s Dominique Finon ve Catherine Locatelli, Russian and European Gas Interdependence: Could Contractual Trade Channel Geopolitics?, Energy Policy, Sayı. 36, 2008, s /2010 (AB) Referans No.lu Doğalgaz Arz Güvenliği Yönetmeliği ile kurulmuştur. 53 Avrupa Komisyonu, Avrupa Enerji Güvenliği Stratejisi, Youngs, 2007, s

14 Ü. Aydın yakınlaşma aşamasında en dikkate değer sektörlerden biridir tarihinde Lizbon da imzalanan Enerji Şartı 56 bu alanda işbirliği için uluslararası yasal çerçevenin oluşturulmasını temel hedef edinmiştir. Söz konusu yasal çerçeve, bütünlüğe ve ortak çıkarlara dayalı uzun vadeli işbirliğini teşvik etmeyi, Bağımsız Devletler Topluluğu ve Merkezi ve Doğu Avrupa ülkelerine, arz güvenliklerini artırmaya yönelik enerji potansiyellerini geliştirme fırsatı vermeyi, enerji üretimi, taşıması ve dağıtımını iyileştirmeyi; çevre sorunlarını azaltmayı; yatırımları kolaylaştırmayı ve kısıtlamaları içermektedir. Azerbaycan bu belgeyi imzalayan ilk ülkelerden biridir. Bunun dışında, Azerbaycan SSCB den ayrıldıktan sonra ikili ilişkiler AB nin Bağımsız Devletler Topluluğu na Teknik Yardım (TACIS), Avrupa-Kafkasya-Asya Ulaşım Koridoru (TRACECA), Avrupa ya Devletlerarası Petrol ve Gaz Taşımacılığı (INOGATE) ve benzeri programları çerçevesinde geliştirilmiştir. Yeni İpek Yolu olarak da bilinen TRACECA programı ile AB, taraf ülkelerin 57 alternatif ulaşım yolları ile Avrupa ve dünya pazarlarına çıkış yeteneklerini geliştirmeyi ve Avrupa dan Karadeniz ve Kafkasya üzerinden Orta Asya ya ve tersi istikamette en kısa ve en az maliyetli ulaşım koridorunun oluşturulmasını hedeflenmiştir. Benzer şekilde AB, INOGATE çerçevesinde, teknik işbirliğinin yanı sıra, zengin enerji kaynakları ve önemli stratejik konuma sahip olan Azerbaycan ve programa taraf olan diğer Doğu Avrupa, Kafkasya ve Orta Asya ülkelerinin enerji arzı ve transit olanaklarının en iyi şekilde değerlendirilmesi için enerji işbirliğinin genişletilmesini amaçlamıştır. 58 Azerbaycan bu programlara faal olarak iştirak etmiştir. AB nin, enerji tedarikçisi olan Azerbaycan ile siyasi ve ekonomik ilişkilerinin yasal dayanağını ise 1999 da yürürlüğe giren Ortaklık ve İşbirliği Anlaşması oluşturmaktadır. 59 Birliğin genişlemesini takip eden yıllarda Avrupa Komşuluk Politikası ve Doğu Ortaklığı geliştirilmiştir yılından beri TA- CIS programı da Avrupa Komşuluk Politikası ve Doğu Ortaklığı kapsamına alınmıştır. Böylece, AB ve Azerbaycan arasındaki ilişkiler Komşuluk Politikası ve Doğu Ortaklığı çerçevesinde devam etmiştir Esra Demir, Enerji Şartı Anlaşması, Uluslararası Ekonomik Sorunlar Dergisi, Dışişleri Bakanlığı Yayınları, Sayı. 8, Şubat 2003, s Bakınız, General Data. do?step=0&redirect=true&treatyid= Beş Orta Asya ve üç Güney Kafkasya ülkesi kastedilmektedir. 58 Azerbaycan Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı, 59 Haydar Aliyev İrsini Araştırma Merkezi, Bakü-Brüksel (Azerbaycan-Avrupa Birliği İlişkileri (Bakü: Azerbaycan Devlet Neşriyyatı, 2011), s Azerbaycan Cumhuriyeti 2004 yılında Avrupa Komşuluk Politikası, 2009 yılında ise Doğu Ortaklığı na katılmıştır. 48

15 Avrupa Birliği nin Enerji Politikaları: Bakü Petrollerinin Lojistik Boyutu 1999 AB-Azerbaycan Ortaklık ve İşbirliği Anlaşması ile iki taraf arasında enerji konularını ele alan Enerji ve Ulaştırma Alt Komisyonu kurulmuştur. Böylece, AB ve Azerbaycan arasında petrol ve doğalgaz konuları ilk aşamada bu komisyon tarafından ele alınmıştır Enerji Bakanları Konferansı sonu yayınlanan Bakü Girişimi, Avrupa Komisyonu, Karadeniz ve Hazar Denizi kıyıdaş ülkeleri ve komşuları arasında, Hazar havzasında bölgesel enerji piyasalarının kademeli olarak geliştirilmesini desteklemek amacını taşımıştır. Yeni altyapıların finansmanı, AB ile söz konusu ülkelerin enerji piyasaları arasında bütünleşmenin sağlanması ve aynı zamanda, Hazar petrol ve doğalgazının ister Rusya, ister Türkiye, isterse de İran üzerinden güvenli nakli meseleleri Bakü Girişimi nin temel çerçevesini oluşturmuştur. 61 Bakü Girişimi, enerji sektöründe bölgesel reform için yol haritası ortaya koyan 2006 tarihli Astana Deklarasyonu nun ilan edilmesine zemin hazırlamıştır. Deklarasyonda, piyasaların uyumlaştırılması, vergi, yasal altyapı, sürdürülebilirlik, yenilenebilir enerji kaynakları, çevre, yatırım, Avrupa pazarlarına yeni taşıma seçeneklerinin oluşturulması konularının, sınırları genişletilen INOGATE programı altında ele alınması öngörülmüştür. 62 Bu gelişmelerin devamı niteliğinde 2006 yılında imzalanan Avrupa Birliği ve Azerbaycan Cumhuriyeti Arasında Enerji Alanında Stratejik Ortaklığa Dair Anlaşma Memorandumu iki taraf arasında enerji konusundaki işbirliğinin temelini oluşturmaktadır. Bu belge, AB ile Azerbaycan ın enerji alanında benzer çıkarlara sahip olduğunu, her iki tarafın enerji piyasalarının bütünleşmesinden fayda sağlayabileceğini, bu nedenle de enerji güvenliğinin güçlendirilmesi gerektiğini vurgulamıştır. Memorandumda Azerbaycan tarafının AB enerji müktesebatını benimsemesinin Azerbaycan ın AB ile ekonomik ve siyasi işbirliğinin derinleştirilmesini hızlandıracağı öngörülmüştür. AB, söz konusu memorandum ile enerji alanının AB-Azerbaycan ilişkilerinin temel konularından biri olduğunu tekrar belirtmiştir. AB ile Azerbaycan arasındaki enerji işbirliği hususunda dört temel hedef belirlenmiştir: 1. Enerji alanında Azerbaycan yasalarının AB müktesebatı ile uyumlaştırılması için program oluşturmak. 2. Azerbaycan ve Hazar havzasından AB ye enerji arzının ve taşıma sistemlerinin emniyetini ve güvenliğini güçlendirmek. 61 Avrupa Komisyonu, caspian/energy_en.htm. 62 Avrupa Komisyonu, n/doc/2006_11_30_astana_conclusions.pdf. 49

16 Ü. Aydın 3. Kyoto Protokolü çerçevesinde enerji tasarrufu, yenilenebilir enerji ve iklim değişikliği önlemlerini de içeren Azerbaycan da enerji talep yönetimi politikası oluşturmak. 4. Teknik işbirliği ve uzman değişim programını oluşturmak. Söz konusu belge ile AB, Azerbaycan enerji kaynaklarının nakli konusunda emniyet ve güvenliğin sağlanması, enerji işletmeciliği, gerektiği takdirde transit ve taşıma ağları altyapılarının yenilenmesi, alternatif güzergahların oluşturulması, teknik standartların belirlenerek uygulanması hususlarında tam destek vereceği görüşünü ortaya koymuştur. 63 Enerji konuları AB-Azerbaycan Eylem Planı nın da ayrılmaz parçasını oluşturmaktadır. Planda, Bakü Girişimi, Astana Deklarasyonu ve Enerji Alanında Stratejik Ortaklığa Dair Anlaşma Memorandumu nda öngörülen hedeflere ulaşmak için öncelikli alan olarak belirlenen enerji ve nakliye işbirliğinin güçlendirilmesi gerektiği vurgulanmıştır. 64 Söz konusu işbirliği ile Azerbaycan da enerji piyasasının AB enerji piyasası ile uyumlu hale getirilmesi, yapısal reformlar, teknik işbirliği, Hazar enerji kaynaklarının AB pazarlarına ulaştırılması için Azerbaycan ın transit kapasitesinin geliştirilmesi, güvenli ve emniyetli taşıma için altyapının sağlamlaştırılması ve diğer Hazar ülkeleri ile bölgesel işbirliği yapılması amaçlanmıştır. 65 AB nin Azerbaycan ile imzalamış olduğu bütün belgelerde ve Azerbaycan ın iştirak ettiği bütün programlarda enerji konusu ayrı bir başlık altında ele alınmıştır. Enerji arzı güvenliğini bütünleşme, işbirliği ve dayanışmayı güçlendirmek; şartları, milletler arasında barış, istikrar ve ekonomik refah için teşvik etmek 66 olarak tanımlayan AB için Azerbaycan, Hazar petrol ve doğalgazının üretimi ve Avrupa ya ulaşımı konusunda stratejik bir önem arz etmektedir. Bir diğer taraftan, Bakü Girişimi ve Doğu Ortaklığı ülkeleri ile Güney Doğu Avrupa Enerji Topluluğu ve Karadeniz Sinerjisi ülkeleri ile hemen hemen aynı olması, AB nin bölgede enerji işbirliğine verdiği önemi göstermektedir. Azerbaycan Hazar havzası enerji kaynaklarının dünya piyasalarına arz edilmesi kapsamında hem üretici, hem de transit ülke konumundadır. Bu 63 Avrupa Komisyonu, 64 Avrupa Birliği Komşuluk Politikası Bilgi Merkezi, AB-Azerbaycan Eylem Planı, 2006, s. 8, 65 Avrupa Birliği Komşuluk Politikası Bilgi Merkezi, AB-Azerbaycan Eylem Planı, 2006, s. 8, 66 Avrupa Komisyonu Güney Doğu Avrupa Enerji Topluluğu, org/portal/page/portal/enc_home. 50

17 Avrupa Birliği nin Enerji Politikaları: Bakü Petrollerinin Lojistik Boyutu anlamda AB için iki kat önemlidir. Dolayısıyla, AB ile Azerbaycan arasında stratejik temele dayalı bir ilişki söz konusudur. Enerji, bu ilişkinin özünü oluşturmaktadır yılında AB nin dış ticaretinde enerji ithalatından dolayı Azerbaycan ın payı %0,8 olmuştur. 67 Yine 2012 yılında AB nin ithal ettiği toplam ham petrol ve petrol ürünlerinin %4 ünü Azerbaycan sağlamıştır. 68 Azerbaycan, Türkmenistan ve Kazakistan ın AB ye ihraç ettiği enerji kaynaklarının bir kısmı Bakü-Tiflis-Ceyhan, Bakü-Supsa ve Bakü-Tiflis-Erzurum boru hatları, bir kısmı ise demiryolu ile Gürcistan ın Poti ve Batum limanlarına, oradan da AB ülkelerine taşınmaktadır. AB, 28 Mayıs 2014 tarihinde yayınladığı Avrupa Enerji Güvenliği Stratejisi nde mevcut tedarikçilerle ilişkileri güçlendirmekle birlikte, AB nin hedefinin yeni kaynaklar için yol bulmak olması gerektiğini açıkça belirtmiştir: Bu anlamda Hazar bölgesi ve ötesindeki tedarikçiler için zemin hazırlayan Güney Koridoru ve ortak çıkarlara dayalı tanımlanmış projelerinin oluşturulması önemli bir husustur. İlk aşamada 2020 ye kadar Güney Koridoru ile Avrupa pazarlarına yıllık 10 milyar m3 Azerbaycan doğal gazının ulaştırılması beklenmektedir. Diğer taraftan, bu yeni boru hattı Orta Doğu ile bağlantı sağlanması için elzemdir. Şuan Türkiye de öngörülen altyapı Avrupa pazarlarına yıllık 25 milyar m3 e kadar doğal gaz nakledebilir. Uzun vadede Türkmenistan, Irak ve İran gibi diğer ülkeler de, ambargo rejiminin kaldırılması koşulları sağlanırsa, Güney Koridoru nun genişletilmesine önemli katkıda bulunabilir. 69 Görüldüğü üzere, güvenli enerji arzı iki taraf arasındaki ilişkilerin siyasi ve ticari esasını teşkil etmektedir. Azerbaycan bir üretici olduğu kadar bölgenin enerji kaynaklarının Avrupa pazarlarına ulaştırılması sürecindeki transit konumundan dolayı da öne çıkmaktadır. Bakü Petrollerinin Lojistik Boyutunun Azerbaycan ve AB Açısından Önemi Enerjinin hem ekonomik, hem de siyasi yönleri olduğu düşünülürse, bu gerçeğin onun nakli hususunu da kapsadığı kesindir. Günümüz dünyasında ulaştırma, bir hizmet türü olmaktan çıkmış, devletlerin çıkarları doğrultusunda 67 Avrupa Komisyonu, 68 Avrupa Komisyonu, In-depth Study of European Energy Security, Commission Staff Working Document, Brüksel, Avrupa Komisyonu, 51

18 Ü. Aydın kullandıkları siyasi baskı aracına dönüşmüştür. Artık boru hattı siyaseti enerji temini ve kontrolünün ayrılmaz bir parçası haline dönüşmüştür. Çalışmanın daha önceki bölümlerinde de vurgulandığı üzere, petrol ve doğalgaz üretimi Azerbaycan ın siyasi, iktisadi ve kültürel hayatında köklü değişikliklere neden olmuştur. Özellikle Azerbaycan da petrol üretimi petrol sanayisi ile birlikte birçok yan sanayinin de gelişmesini sağlamıştır. Bunlar arasında petrolün lojistik kısmı da yer almaktadır. Daha önce kervancılıkla, arabacılıkla başlayan petrol taşımacılığı günümüzde teknolojinin de sağlamış olduğu olanaklar çerçevesinde çok daha ileri boyutlara ulaşmıştır. Bu kapsamda bağımsızlık sonrası dönemde Bakü petrollerinin lojistik boyutu sadece bir ekonomik gelir ve istihdam sahası olmaktan çıkmış, hem Azerbaycan ın, hem de bölgede çıkarları kesişen devletlerin siyasi manevra alanına dönüşmüştür. Bir diğer taraftan ise, açık denizlere çıkışı olmayan Azerbaycan 70 için zengin enerji kaynaklarını dünya pazarlarına ulaştırmak için tek seçenek boru hatlarıdır. 71 Sosyalist devrimi ile birlikte SSCB arazisinde gemi taşımacılığı, demiryolu ve boru hattı şebekesi genişletilerek geliştirilmiş, Azerbaycan petrollerinin tamamı Rusya üzerinden taşınmıştır. SSCB den ayrılmasını takip eden dönemde Azerbaycan petrolleri Rusya ile karşılıklı anlaşma üzerine Bakü-Novorossiysk hattı ile Karadeniz e, buradan da tankerlerle dünya pazarlarına ulaştırılmıştır. Bakü-Novorossiysk boru hattı genellikle Rus petrolünün Azerbaycan daki petrol fabrikalarına taşınması, imalatı yapılan hazır petrol ürünlerinin diğer Güney Kafkasya ülkelerine, Kuzey Kafkasya ya, İran a gönderilmesi amacıyla SSCB zamanında inşa edilmiştir yılında Transneft Şirketi ile ACDPŞ arasında imzalanan anlaşmaya göre Rusya hattın kullanılması ile ilgili olarak Azerbaycan dan standartların üzerinde, 1 ton için 15,67 ABD Doları, transit ücreti almıştır. 72 Kuzey komşusu boru hattını jeopolitik baskı aracı olarak kullanmıştır. Hem Rusya nın siyasi baskısını azaltmak, hem de Novorossiysk hattının teknik yetersizlikleri nedeniyle Azerbaycan enerji kaynaklarının dünya pazarına arzı için çok seçenekli, güvenli yeni taşıma güzergahları oluştu- 70 Bu durum Kazakistan, Türkmenistan ve Özbekistan için de geçerlidir. 71 Mohammad Mousavi, Some Notes on the Caspian Energy and Ethnic Conflicts in the Caucasus, Iran and the Caucasus, Sayı. 14, 2010, s Russian Pipeline Monopoly Sets Low Transit Fee for Azerbaijan, Sputnik International, , opoly-sets-low-transit-fee-for-azerbaijan.html. 52

19 Avrupa Birliği nin Enerji Politikaları: Bakü Petrollerinin Lojistik Boyutu rulması fikrini savunmuştur. 73 Rusya dışındaki diğer bölge ülkeleri Türkiye, Gürcistan, İran, aynı zamanda, ABD ve AB Azerbaycan ı bu konuda desteklemişlerdir yılında alternatif boru hatlarının istikameti belli olmuş, Bakü- Supsa, Bakü-Tiflis-Ceyhan ve Bakü-Tiflis-Erzurum projelerinin gerçekleştirilmesi kesinleşmiştir. İlk başlarda yeni hatların kendi arazisinden geçeceği düşüncesiyle Azerbaycan ı destekleyen İran daha sonra Rusya ile birlikte hareket ederek, projeleri engellemeye çalışmıştır. 74 Yine SSCB döneminde inşa edilen Bakü-Supsa boru hattından Azerbaycan petrol ürünlerinin Karadeniz bölgesindeki sosyalist ülkelere taşınması için yararlanılmıştır. Uzun süre kullanılmadığı için atıl durumda olan hat, 1990 lı yıllarda oluşan ihtiyaç doğrultusunda AB nin TRACECA projesi çerçevesinde onarılmış ve Bakü-Novorossiysk hattına alternatif olarak faaliyete geçmiştir. Bakü petrolleri bu hatla Gürcistan ın Karadeniz deki limanı Supsa ya, oradan da tankerlerle dünya ülkelerine ulaştırılmaktadır. Birliğin desteği ile bölgede Azerbaycan ı Gürcistan la birleştiren Bakü-Supsa hattı ilk jeopolitik proje olarak kabul edilmektedir yılında kullanıma açılan Bakü-Tiflis-Ceyhan (BTC) Boru Hattı projesi sadece ekonomik yönü ile değil, siyasi niteliği ile de öne çıkmaktadır. Tablo 4 ten görüldüğü üzere, BTC projesinde Azerbaycan ın yanı sıra, dünyanın önde gelen ülkelerinin en büyük petrol şirketleri hissedar olarak yer almaktadır. Projede İngiltere nin BP Exploration Ltd. Şirketi %30,10 luk payla ilk sırada yer almaktadır. Projeye %25,00 gibi ciddi bir hisse ile katılan Azerbaycan ı milli petrol şirketi temsil etmektedir. Projede ABD, Chevron (%8,90), ConocoPhillips (%2,50), ve Delta-Hess Ltd. (%2,36) olmak üzere üç büyük firma ile yer alırken, AB ülkelerinden sadece Norveç (Statoil - %8,71), İtalya (ENI - %5,00) ve Fransa (Total - %5,00) iştirak etmektedir. TPAO ile temsil olunan Türkiye nin payı ise %6,53 tür. Japonya da projede birden fazla şirket ile (Itochu Inc. - %3,40 ve Inpex - %2,50) yer almaktadır. 73 Zira Şubat 2014 tarihinde Bakü-Novorossiysk boru hattı ile Azerbaycan petrolünün taşınmasına dair anlaşma yenilenirken, ACDPŞ Rusya nın teklif ettiği yüksek transit ücretini, 1 ton için yaklaşık 22,00 ABD doları, kabul etmemiş, Bakü-Tiflis-Ceyhan hattını kullanacağını beyan ederek görüşme masasını terk etmiştir. Bunun üzerine Rusya nın Transneft Şirketi 1 ton Azerbaycan petrolünün Bakü-Novorossiysk botu hattı ile 12,7 ABD Doları karşılığında taşıyacağını kabul etmiştir. 74 Ali Hasanov, Azerbaycanın Alternatif Neft-Qaz İhracı Siyaseti ve Onun Geosiyasi Neticeleri, Geo Strategiya Dergisi, Cilt. 3, Sayı. 3, 2011, s

20 Ü. Aydın Tablo 4: Bakü-Tiflis-Ceyhan Projesinin Katılımcıları Ülke Şirket Hisse İngiltere BP Exploration Ltd. %30,10 Azerbaycan SOCAR %25,00 ABD Chevron %8,90 Norveç Statoil %8,71 Türkiye TPAO %6,53 Fransa Total %5,00 İtalya ENI %5,00 Japonya Itochu Inc. %3,40 Japonya Inpex %2,50 ABD ConocoPhillips %2,50 ABD Delta-Hess Ltd. %2,36 Kaynak: ACDPF, BTC üzerinden taşınan petrolün naklinden sağlanan gelirler proje ortakları arasında kar payı olarak dağıtılmaktadır. Hattın geçtiği güzergah üzerinde yer alan Gürcistan ve Türkiye ayrıca transit geçiş ücreti almaktadır. Azerbaycan proje çerçevesinde Gürcistan ı desteklemek amacıyla kendi transit ücretinden feragat ederek, bunun yerine Gürcistan ın daha yüksek geçiş ücreti almasını sağlamıştır. Türkiye ve Gürcistan ın almış oldukları ücret, BTC boru hattının söz konusu ülkelerin arazisinden geçen uzunluğuna göre belirlenmiştir. Tablo 5: BTC Transit Geçiş Ücretleri (ABD Doları/varil) ÜLKE den itibaren Azerbaycan Gürcistan 0,12 0,14 0,17 Türkiye 0,20 0,30 0,37 Toplam 0,32 0,44 0,54 Kaynak: Mark Mansley, Building Tomorrow s Crisis?, Claros Consulting, Mayıs 2003, s. 11, yılında Kazakistan, 2010 yılında ise Türkmenistan ile Azerbaycan hükümeti arasında imzalanan anlaşmalar doğrultusunda söz konusu ülkelere 54