Anahtar kelimeler: Medreseler, Mali Kaynaklar, Selçuklular, Osmanlılar. Vakıflar, Devlet Hazinesi, Eitim. Abstract

Transkript

1 SELÇUKLULAR VE OSMANLI DÖNEMNDE MEDRESELERN MAL KAYNAKLARI MADRASAHS FINANCIAL REOURCES IN THE PERIOD OF GREAT SELJUKS, ANATOLIAN SELJUKS AND OTTOMAN EMPIRE Veli SIRIM Öz Medreseler, gerek Büyük Selçuklu ve Anadolu Selçukluları döneminde gerekse Osmanlı Devleti döneminde en önemli ve tekilatlı eitim-öretim kurumu olmutur. Badat Nizâmiye Medresesi ile balayan medreseler zinciri, Fatih tarafından 1470 te stanbul da kurulan Semaniye Medreseleri faaliyete geçinceye kadar, hem Selçuklular hem Osmanlı dönemi boyunca, gerek ilmiye mensuplarının yetitirilmesi, gerekse devlet kadrolarına kalifiye eleman hazırlanması misyonunu üstlenmitir. Medreseler, eitim ve öretimi parasız yapan eitim kurumları olarak toplumda sosyal adaleti, fertler arasında fırsat ve imkan eitliini salayan bir misyon üstlenmitir. Ele alınan dönemde medreselerin kurulması ve ilemesinde en önemli mali kaynak vakıflar olmutur. Medreseler, kurulan vakıflar sayesinde tüm ihtiyaçlarını ve giderlerini karılamıtır. Medreselerin asıl gelir kaynaı vakıflar olmakla birlikte, ihtiyaç duyulması halinde devlet hazinesinden yardım yapılmı, bazen de sultanlar bizzat para destei salamılardır. Devletin ve devlet erkanının yanı sıra zengin kiilerin saladıı yardımlar da medreselerin malî kaynakları arasında yer almıtır. Bu makalede Büyük Selçuklu, Anadolu Selçukluları ve Osmanlı Devleti döneminde medreselerin eitim faaliyetlerini gerçekletirirken ihtiyaç duyduu mali kaynaklar üzerinde durulmutur. Anahtar kelimeler: Medreseler, Mali Kaynaklar, Selçuklular, Osmanlılar. Vakıflar, Devlet Hazinesi, Eitim. Abstract Madrasahs were the most important and organizational structure for education and training during not only the period of Great Seljuk and Anatolian Seljuks but also Ottoman Empire. Baghdat Nizamiye Madrasah, where prior to the beginning of madrasahs, undertook the mission of not only the training of the members of scientific but also the education of qualified staffs to state cadres during the period of Seljuks and Ottomans, at till the operation of Semaniye Madrasah where built by Fatih in Istanbul in Madrasahs, as educational institutions where engaged in education and training in free charge, also took on the mission of providing the social justice in society and the equality of oppurtunities and possibilities between members.foundations has been the most significant financial resources for the establishment and processing of madrasahs in the related periods. Madrasahs, through established foundations, have met all the their requirements and costs. Though foundations were the principal resources of income for madrasahs, madrasahs have been funded by puplic purse in the case of needs, also sometimes sultans themselves have provided financial supports. The assistance given by rich people were also among the financial resources of madrasahs as well as states and state s officials. This article especially focused on the required financial resources while performing of the educational activities of madrasahs in the period of Great Seljuks, Anatonilan Seljuks and Ottoman Empire. Keywords: Madrasahs, Financial Resources, Seljuks, Ottomans, Foundations, Puplic Purse. Yrd. Doç. Dr., Mu Alparslan Üniversitesi, ktisadi ve dari Bilimler Fakültesi, ktisat Tarihi Anabilim Dalı Öretim Üyesi.

2 GR Arapça de-ra-se kökünden türetilen medrese kelimesi, ders gösterilen ve talebenin içinde oturup ders okuduu yer anlamına gelir (emsüddin Sami, 1317: 1313). slamın douunun ardından cami ve mescidlerin yanında dini eitimin yapıldıı birer merkez olarak tesis edilen medrese, sadece slam medeniyeti açısından deil, dünya medeniyeti açısından da önemli bir merhaleyi tekil etmi, medeniyet tarihinde sistematik ekil ve metodla öretim yapan ilk kurulu olarak kabul edilmitir (Parmaksızolu, 1976: 370). Medreselerin, cami ve mescidlerden ayrı örgün bir eitim-öretim kurumu olarak kendilerini göstermeleri IX. ve X. yüzyıllarda gerçeklese de, aaıda hakkında detaylı bilgi vereceimiz ve kendisinden sonrakilere örneklik tekil edecek en tekilatlı ve ünlü medrese Büyük Selçuklu Veziri Nizâmu l-mülk tarafından Badat ta tesis ettirilen Nizâmiye Medresesi olmutur (Bilge, 1984: 42). 1. SELÇUKLULARDAN OSMANLILARA MEDRESELERN GELM SEYR Medreselerin resmi bir teekkül olarak devlet eliyle kurulması X. yüzyılda Karahanlılar Devleti ( ) zamanına rastlamaktadır (Atçeken,1998: 189). slam tarihçileri medreselerin ilk kurucusu olarak Selçuklu veziri Nizâmü l-mülk üzerinde dururlar. Ancak bundan önce de pek çok medrese yapılmıtır. Gazneliler Devleti ( ), Sultan Mahmut, Sultan Mesut, Sultan brahim ve halefleri birçok âlimi himaye ederek, idareleri altında bulunan ehirlere medreseler inaa ederek, birtakım ilmî faaliyetleri desteklemilerdir. Karahanlılar ve Gazneliler devrinde yapılan medreselerin Selçuklu devrinde inâ edilen medreselere bir ön hazırlık ve temel oluturduu söylenebilir. Ortaça da Türklerin slamiyeti kabulden sonra X. ve XI. yüzyıllarda Maveraünnehir kültür çevresinin binlerce âlim ortaya çıkarmı olduunu görmekteyiz. Horasan ve Maveraünnehir in çeitli bölgelerinde Fıkıh ve Hadis ile ilgili olarak, Gazneli Mahmud, Gazne de kardei Nasır b. Sebüktegin Niabur da birer medrese inâ etmilerdir, fakat bu medreseler uzun ömürlü olmamıtır (Baltacı, 1976: 5-6). Medreselerin devlet eliyle kurulması ve bunun devletin bir görevi olarak anlaılması (Turan, 1969: 243), öretimin ücretsiz olması, medrese tekilatının ayrıntılarına kadar tespiti hususu Selçukluların eseridir. Kaynaklara göre ilk Selçuklu Medresesi 1040 yılında Niabur da Turul Bey tarafından kurulmutur (Akyüz, 1999: 39). 395 lk Nizamiye medresesi de Niabur da kurulmu ancak Nizamiye medreselerinin en mehuru, 1064 yılında Sultan Alpaslan zamanında Dicle nehrini kenarında yapılmı; inaatı iki sene sürmü yüz bin dinar harcanmı, 1067 yılında muhteem açılı yapılmıtır. Bu medresenin ilk müderrisi ise Ebu shak irâzî (ö. 1083) idi (Çelebi, 1983: 114). bn Cübeyr, Badat ta otuz küsûr medrese gördüünü onların en güzel köklerden bile muhteem olduunu, en muazzam ve ünlü olanın ise Nizâmu l- Mülk ün yaptırdıı Nizâmiye Medresesi olduunu ifade etmitir (Çelebi, 1983: 375). Büyük Selçuklu veziri Nizamülmülk ün kurduu Nizamiye medreseleri, medreseler için önemli dönüm noktası olmutur. Dinî bakımdan Hanefî ve âfiî fıkıhlarını öreten Badat Nizâmiyesi nin yanı sıra, Nizâmü l-mülk daha sonra Isfahan, Basra, Musul, Merv, Belh ve Amul gibi ehirlere de kendi adı ile anılan medreseler tesis ettirdi (Unan, 1999: 150). Nizamiye medreselerinin kuruluu, slam dünyasında eitimin devletin sorumluluunda olmasının balangıcı olarak kabul edilebilir. Bizzat devlet eliyle açılıp vakıflar kanalıyla beslenen eitim ve öretim müesseseleri, devletin gözetiminde olmak üzere, zaman içerisinde kendi geleneklerini oluturmaya balamılardır (Unan, 1997: 375). Badat Nizamiye Medreseleri özellikle gerek bina ve gerek kurulu bakımında günümüz modern üniversite kampüs fikrinin uygulamaya geçirilmi bir özellik taıdıı söylenebilir. Çünkü örenciler, medresede öretim yanında, yeme-içme, yatma, sosyal faaliyetler, kütüphane gibi hizmetleri de almaktaydılar (Çelebi, 1983: 301). Selçuklu Medreselerinin önem kazanması ve yayılmasının sebeplerinin arasında iî Fatımîlere karı Sünnî anlayıın gelimesi ve güçlendirilmesi (Baltacı, 1976: 8) asla göz ardı edilemeyecek bir etken olmutur. Zira Nizamiye medreselerinin amacı Sünni Müslüman yetitirmekti. O sıralarda oldukça kuvvetlenen Batınî propagandasına ve Mısır Fatımîlerinin bozgunculuklarına karı koyabilmek en önemli etmendi (Hızlı, 1987: 276). Bunun yanında ilmî gelimeyi salamak ve alimlere maa vererek devletin yanında tutmak da ana sebepler arasında zikredilir (Kazıcı, 1991: 231). Kaynaklarda geçtiine göre Nizamülmülk, kurduu medreselerde istihdam edilecek her memurun, hocanın, hoca yardımcısının ve hatta kapıcının kabul artı olarak afiî ve E arî olmasını art komutur (Talas, 2000: 48). Dier yandan bu medreseler aracılııyla genileyen devletin yönetimi için memur yetitirme ihtiyacı

3 karılanmıtır. Din adamı yetitirme yoluyla slamiyeti yeni benimsemi Ouz topluluklarının inançlarının pekitirilmesi, yeni fethedilen ülkelerin manen de fethini salayabilmek için gerekli yetimi bireylerin yetitirilmesi salanmıtır. Yeni ele geçirilen yerlerde halkın fethi içine sindirmeleri için aydınlatılması amaçlanmıtır. Ayrıca yoksul, zekî ve yetenekli örencilerin okutulması ve topluma kazandırılması gibi nedenlerle medreseler kurulmu ve yayılmıtır (Kazıcı, 1995: 48). Elbette devlet adamlarının ilme ve ilim tahsiline verdikleri önemin de etkisi çok büyüktür (Akyüz, 2008: 40). Bu medreselerin kurulmasına etki eden faktörlerden birisi de, yaygın eitim için kullanılan mescid ve camilerin eitim-öretim faaliyetlerinde yetersiz hale gelmesidir. Çünkü örenci sayısı giderek artmı, ders programları genilemi, artan slamî ilimlerin belli bir sistem içinde verilmesine ihtiyaç duyulmutu (Hızlı, 1987: 276). Nizamiyeler için vakıflar kurulmu, vakıflar mütevelliler tarafından idare edilmitir. Medreselerin kontrolü ile sorumlu müderris ve mütevelli heyeti devlet tarafından atanmıtır. Nizamiye vakıfları, bina yapmak, müderris ve talebelere maa vermek; hadis, fıkıh, vaaz tasavvufla uraanlara infakta bulunmak, imam müezzin, hademe, yabancı, fakir ve ihtiyaç içinde bulunanlara yardım etmek gibi görevler üstlenmitir. Anadolu Selçukluları ve Beylikleri tamamen Büyük Selçuklu medreselerinden kaynaklı olarak kurulmu ve yönetilmitir (Sarıkaya, 1997: 24). Anadolu da medreselerin yanına bir câmi, bazen hamam ve kütüphaneler yapılarak bir külliye oluturulmutur. Kayseri de; Hunat Hatun, Sahabiye, Hacı Kılıç, Gevher Nesibe Darüifası, Konya da; Karatay, Sırçalı, nce Minareli, Altun Aba, Sivas ta; Burûciye, Gök Medrese, Çifte Minareli, Erzurum da; Çifte Minare, Yakutiye medreseleri gibi, pek çok eser vücuda getirilmi ve halen ayaktadır (Gül, 1997: 14-19). Osmanlı Devleti nin kuruluunu müteakip padiahlar ve devlet adamları eitim ve öretim faaliyetlerine önem verdiler. Devletin hızla genileyen topraklarından baka öteki slam ülkelerindeki ve özellikle kendilerden önceki Selçuklu ve Anadolu Selçuklularını örnek alarak benzeri özel medreseler açmaya baladılar. Kısaca ifade etmek gerekirse Osmanlı Devleti, siyasi bir kurulu olarak ortaya çıkmasından itibaren medreselere sahip olmu, hattâ uzun dönemler halinde medrese, genel anlamda Osmanlıların tek eitim-öretim kurumu olma özelliini korumutur (Yıldız, 2010: 127). Buna paralel olarak da Osmanlı Devletinin kuruluundan itibaren medreselerle devletin Sayı 9 (2004) 396 idarî mekanizması arasında güçlü bir organik ba teekkül etmiti (Unan, 2004: 1). Osmanlı medreseleri, nakli ilimlerde am-mısır; akli ilimlerde Badat-Semerkant bölgelerinde yetimi ulemadan istifade etmitir. Orhan Gazi, 1331 de znik te znik Orhaniyesi adıyla da anılan Osmanlı nın ilk medresesini (Baltacı, 1976: 15) ina ettiinde Kayseri ve Kahire de tahsil görmü olan Davûd-ı Kayseri yi ilk müderris tayin etmiti. 1 Bu medresenin yanı sıra Orhan Bey, Bursa nın fethinden sonra manastırdan çevrildii için Manastır Medresesi olarak bilinen medreseyi kurmu ve bu medrese için vakıflar tesis etmiti (pirli, 2003: 327). Osmanlılar da medreseler hem program hem de mimarî bakımından büyük bir gelime gösterdiler. Bursa ve Edirne gibi aynı zamanda devlete bakentlik de etmi olan ehirlerde, ileri gelen devlet erkânınca olduu kadar bizzat sultanlar tarafından da medreseler kuruldu (Bilge, 1984: 5-8). I. Bayezid Han Bursa ya camiler ve medreseler inâ ederek bir ilim merkezi haline gelmesini saladı. Bundan sonra birçok medrese kurulmu ve Osmanlı ülkesinin her tarafına yayılmıtır. Osmanlıların ilk bir buçuk asır zarfında yaptıkları medreselerin derece itibariyle en mühimleri, znik, Bursa ve Edirne medreseleri idi. XIV. yüzyılın baından Fatih Sultan Mehmed devrinin balangıcına kadar Bursa da 25, Edirne de 13, znik te 4 olmak üzere toplam 42 medresenin kurulduu, aynı dönemde daha küçük ehirlerde ise 40 medresenin bulunduu kayıtlarda yer alır (hsanolu, 1999: 237). Belirtilen ehirlerde mezkur dönem boyunca medrese sayısının artmasıyla medreseler arasında bir derecelenmeyi de ortaya çıkardı. Bu derecelenmeyle, medreseler arasında farkı da ortaya çıkarmı oldu. Örnein, Osmanlı Devletinin ilk yıllarında znik Medreseleri birinci sınıf olarak kendini gösterirken, Bursa da yapılan Sultan Medresesi dolayısıyla bu medreseler ikinci sıraya gerilemitir. Edirne bakent olduktan sonra da II. Murat zamanında 1447 tarihinde tamamlanan Üç erefeli Camiî yanındaki Büyük Medrese ile Dâru l-hadis, o tarihte Osmanlı devleti sınırları dahilindeki medreselerin en üstünde yer almıtı (Uzunçarılı, 1988: 2-3). 1 Bu medresede görev alan dier müderrisler için bkz. Unan, Fahri, Medreseler ve Osmanlı Merkezi Yönetimi, Koomduk limder Jurnalı / Sosyal Bilimler Dergisi (Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi, Bikek),

4 397 Osmanlı Devleti nde resmî bir müessese olarak medreselerin devlet nizamı içinde yer alması Fatih Sultan Mehmet in kendi adıyla kurduu Fatih Medreseleri ile baladı. stanbul un fethinden sonra medrese nizamına hız verildi. Fatih Sultan Mehmet ehirdeki kilise ve manastırları medrese haline getirdi. Fatih Medreseleri nin kurulması Osmanlı medrese tekilâtı için bir yenilik sayılır. Fatih Kanunnâmesi nde Sahn-ı Semân diye adlandırılan medreselere Semâniye Medreseleri de denilmektedir. Fatih Sultan Mehmed in, stanbul u fetheder etmez Sahn-ı Seman medreselerini tesis ettirmesi ve bunlar için geni vakıflarda bulunmasından sonra devlet merkezi olduu gibi ilim merkezi haline de gelen stanbul da, padiahlar bata olmak üzere sultanlar, vezirler, ilim adamları ve bazı saray mensupları tarafından pek çok medrese inâ olundu. Yalnız Mimar Sinan ın ba mimarlıı sırasında stanbul da yapılan medreselerin sayısı, altı tanesi Süleymaniye Medreseleri olmak üzere, 55 i bulmaktadır. XVII. asrın son çeyrei baında stanbul daki medrese sayısının 126 ya ulatıı görülmektedir. lk Osmanlı medreselerinin öncelikle devlete eleman yetitirme misyonu, fethin ardından stanbul da açılan medreselere de geçtiini görmekteyiz. Yeni medreselerin açılmasında devletin sınırlarının genilemesi ve yetimi elemana duyulan ihtiyacın artması, bilhassa tevik edici bir âmil olmutu. Bu bakımdan Fatih medreseleri, Osmanlı eitim-öretim tarihinde bir dönüm noktası sayılmıtır. Çünkü, tepede bu medreseler yer almak üzere, bütün Osmanlı medreseleri yeni bir tekilatlanmaya ve tasnife tâbi tutulmulardır. Dier yandan Fatih in giritii youn fetih faaliyetleri, gerek Anadolu da, gerekse Balkanlarda devlete yeni topraklar kazandırmı ve dolayısıyla buralarda istihdam edilmek üzere çok sayıda kalifiye elemana ihtiyaç hasıl olmutu. Ayrıca buralarda yetien, bir süre de olsa hizmet veren ve akademik hayatlarını ikmal ettikten sonra, bir bakıma bürokratik hizmet alanları olarak görülebilecek devlet kadrolarına geçen ilim adamlarının bu eitim kurumlarına olabildiince pozitif yaklaacakları tabiîdir (Unan, 1999: 150). Sultan Fatih'in medreseleri düzenlemesi, daha sonraki dönemler için örnek olmu ve klasik Osmanlı medreselerinin düzeni olmutur. Bu düzene göre medreseler (Atay, 1983: 85):. 20 Akçeli (Hâiye-i Tecrid),. 30 Akçeli (Miftah),. 40 Akçeli,. 50 Akçeli (Hâriç),. 50 Akçeli (Dâhil),. Sahn,. Kadı olunan medrese olmak üzere, yedi kademeye ayrılmaktadır. Osmanlı Devleti nin en ileri durumundaki müesseselerinden biri yılları arasında kurulan Süleymaniye Medresesi dir. Özellikle ordunun, tabip, cerrah, mühendis ihtiyacını göz önünde tutan Kanuni Sultan Süleyman, stanbul daki Süleymaniye Camii yanında bir Tıp Medresesi, Dârü -ifa, Riyâziyât (Matematik) örenimine mahsus dört medrese, bir Dârü l-hadis ve bir Tetimme tesis etmitir (Uzunçarılı, 1988: 33). Süleymaniye Medresesi stanbul un yedi tepesinden biri üzerine kurulmutu. Medreselerde haftada dört gün ders okutuluyordu. Her medresede talebelerin yatıp kalkması için hücre denen medrese odaları vardı. Talebelere günde iki defa yemek verilirdi. Süleymaniye Medreseleri yapıldıktan sonra Dâhil Medreselerini tamamlamı olan talebelerden arzu edenler Sahn-ı Seman a arzu edenler Sahn-ı Süleymaniye ye devam ederlerdi. Süleymaniye medreseleri yapılıncaya kadar en yüksek müderrislik Sahn-ı Semân müderrislii iken, Süleymaniye Medreseleri nin inâsından sonra müderrisler btidâ-i Altmılı yâni altmı akçe yevmiyeliden balayarak Hareket-i Altmılı, Mûsıla-ı Süleymaniye, Hamise-i Süleymaniye ve müderrisliin son kademesi olarak Dâru l-hadis-i Süleymaniye müderrisliine yükselirdi (Uzunçarılı, 1988: 36-37). Sonuç olarak medrese sisteminin Osmanlı Devleti nde en yüksek noktasına ulatıı söylenebilir. Bu eitim kurumlarında edebiyatçısından sanatçısına, hattatından müzisyenine, matematikçisinden tabibine, corafyacısından tarihçisine, en alt memurundan en üst düzey bürokratına kadar Osmanlı nın yetitirdii sayısız kii büyük ölçüde medreselerin sayesinde hizmet vermitir (Yıldız, 2010: 128). Osmanlı Devleti XVI. yüzyılın sonlarına doru gerilemeye balayınca, ulemâdan kimi ahsiyetlerin, devlet idaresi ve yönetimdeki bozulmaların düzeltilmesi ile ilgili düüncelerini padiahlara zaman zaman eserler ve lâyihâlar halinde sundukları görülmektedir. Osmanlı Devleti nin kuruluuyla beraber tesisine balanan medreseler, devletin gerilemesine paralel olarakta bozulmaya balamıtır. Bozulan medreselerden mezun olan ulemâ da kendi sahasında yetersiz olmakla kalmayıp, bütün kötülüklerin kaynaı gibi görülmeye balanmıtır. Dier yandan genellikle orta ve alt tabaka çocuklarının örenim gördüü medrese mezunlarının

5 yüksek düzeyde memuriyetlere atanması mümkün iken, daha sonradan yüksek memuriyetlere Enderun mezunlarının atanması hem medresenin itibarını sarsmı, hem de devletin halktan kopmasına sebep olmutur (Yıldız, 2010: 129). Medreselerde matematik ve fen bilimlerinin ihmal edilmesi, felsefe ve hatta kelam derslerinin müfredat programlarından çıkarılması medreselerin gerilemesindeki önde gelen etkenlerinden birisidir. Fatih den sonra Kanuni Sultan Süleyman zamanında Medreseler de Riyâziyât (Matematik) ve Tabiat dersleri çok önem kazanmıken, sonraki dönemlerde bu derslerin geri plana itildii görülmütür. Bu gelimeye paralel olarak medreselerde okutulan derslerin gelitirilememesi de bir baka gerileme sebebi olmutur. Medreselerde XVI. yüzyılın ikinci yarısına kadar devam eden zamanın artlarına uygun olarak yorumu yapılan din bilimleri ile tecrübeye dayalı müsbet ilimlerin öretimi, sonradan yerini tamamen nakilci, yani öreten ile örenen arasında aktarılan bilgilerin tekrarına dayalı bir eitim tarzına dönümütür. Bu ana etkenlerle birlikte medreselerin modern dünyada yaanan gelimelere cevap verememesi, ilmiye sınıfının itibarının giderek zayıflaması, medrese mezunlarının takip ettikleri mülazemet ve nevbet sisteminin bozulması ve yozlaması, medrese talebeleri arasındaki disiplinin bozulması, örencileri bir takım isyan hareketlerine karımaları medrese kurumunun giderek zayıflamasını netice vermitir (Yıldız, 2010: ). 2. MEDRESELERN MAL KAYNAKLARI 2.1. VAKIFLAR Medreseler, eitim ve öretimi, bir sınıf ve zümre imtiyazı olmaktan çıkarmak ve toplumda sosyal adaleti, fertler arasında fırsat ve imkan eitliini salamak için, parasız yapan eitim kurumlarıydı. Gerek Selçuklular gerekse Osmanlılar döneminde vakıflar, medreselerin kurulması ve ilemesini salayan en önemli mali kaynak olmutur. Medreseler, kurulan vakıflar sayesinde ayakta durmakta, yenilikler yapmakta, örencilerin ve hocaların ihtiyaçlarını karılamaktaydılar. Örnein Badat ta 60 bin altına inâ edildii rivayet olunan Nizâmiye Medresesinde aralarında memleketin en önde gelenlerinin çocuklarının yanı sıra, çok fakir aile çocuklarının da bulunduu 6 bin talebe aynı anda eitim görüyordu ve medresenin yıllık masrafı 15 bin dinar civarındaydı (Talas, 2000: 47). Bu medresenin masraflarını karılamak üzere çarılar, han, hamam ve çiftlikler vakfedilmiti (Kafesolu, 1993: 373). Osmanlı Devletinde de eitim ve salık hizmetleri ile din ve kültürel faaliyetlerin finansmanı için bütçeden 398 dorudan bir kaynak ayrılmadıı görülmektedir. Devlet bütçesinden herhangi bir kaynak ayrılmadıı halde zikredilen hizmetlerin finansmanının, günümüzde üçüncü sektör olarak adlandırılan, daha çok baımsız iktisadi birimler eklinde tekilatlanmı olan vakıflar aracılııyla gerçekletirildii görülmektedir (Tabakolu, 1994: 183). Örnein 1331 de znik te kurulan znik Orhaniyesi isimli Osmanlı nın ilk medresesinin mali kaynaını, medrese için ayrılmı olan ve vergiden muaf tutulan vakıf köylerinin vergileri oluturuyordu (Baltacı, 1976: 15). Yapılan aratırmalar, vakıf gelirlerinin Osmanlı mali sistemi içindeki oranının 16. yüzyılın balarında yaklaık %12'lik bir paya sahip olduunu göstermektedir. Bu oranın 17. yüzyılın balarında %20'lere kadar yükseldii kaydedilmektedir (Tabakolu, 1994: 183). Dolayısıyla vakıfların kâr imkanı bulunmayan ya da kâr marjının düük olması nedeniyle iktisadi açıdan yatırımın cazip olmadıı eitim, salık, kültürel ve dini faaliyetlerin finansmanında önemli bir rol oynadıı söylenebilir. Her medresenin bir vakfiyesi bulunur ve bu, kurum tarafından yazdırılırdı. Vakfiyede medresenin çalıma ekli ile vazifelilerin günlükleri ve medresenin masraflarını karılamak için yapılar, vakıflar gösterilirdi. Vakfiyede ayrıca vâkıfın (vakfı kuran kimsenin) artlarına göre kurumun nasıl ileyecei, müderris, talebe ve memurların ne kadar maa alacakları ve dier konular yer alırdı (Kazıcı, 1995: 43). Örnein, miladi 1201/2 tarihli Konya daki Altun Âba Medreesi Vakfiyesine göre, vâkıf (vakfeden kii) Hanefî mezhebinden olmasını art kıldıı müderrise 800, muîde 240 dinar tahsis etmitir. Hanefî ve afiî mezhebinden olması art koulan talebelerden eitim düzeyine ve derecesine göre deien meblalarda ödenecek miktarlar zikredilmitir (Turan, 1947: 202). Ayrıca Sivas Gök Medrese, Amasya daki Halifet Gazi Medresesi, Konya daki Karatay, Sahibiye, nce Minare, Altun Aba Medreseleri ve Kırehir deki Caca Bey Medresesinin vakfiyeleri günümüze kadar ulamıtır. Bu vakfiyelerde yer aldıı üzere Anadolu Selçuklu Medreselerinde eitimci kadronun dıında görev yapan personel arasında mütevellî, kütüphane görevlisi, ferra (temizlik ve bakım görevlisi), bevvab (giri ve çıkıları kontrol edip güvenlii salayan kapıcı ve bekçi), imam, müezzin, açı gibi çalıanlara ne kadar ücret verileceine dair bilgi verilmektedir (Balık, 2001: 41-51). Medrese binalarına vakıflar aracılııyla imâret, kütüphane, hamam gibi dier müesseseler ilave edilmekteydi. Eitim hizmetlerinde kullanılan mektep, medrese ve merûta binaları gibi binaların her türlü

6 399 bakım ve tamir masrafı yine ilgili vakıf tarafından karılanıyordu. Vakıf kurucularının öncelikli olarak vakfın yapacaı faaliyetler için ihtiyaç duyulacak binaların inâsını gerçekletirdiklerini söyleyebiliriz. Bu açıdan genellikle cami, imaret ve sair birimleri ihtiva eden külliyelerin bir parçası olarak, bazen de müstakil olarak düünülen eitim kurumları, yani mektep ve medreseler, temin edilen arsalar üzerinde, bina ve mütemilatının inaatı tamamlanarak kurulan vakfın mütevellisine teslim edilmekteydi. Medrese binaları daha çok talebelerin barınma ihtiyaçlarına göre düzenlenmekte, cami ya da mescitler de dershane olarak kullanılmaktaydı. Bu açıdan cami ve mescitlerin de eitim kurumlarının bir parçası olarak kabul edilmesi gerekir. Medreselerin bünyesinde veya cami içlerinde vakfın kurucusu tarafından ya da sonradan yapılan baılarla oluturulan ve ihtiyaç duyulacak eserlerin yer aldıı kütüphaneler de bulunmaktaydı. Sonraları bu kütüphanelerin ilgi ve ihtiyaca balı olarak müstakil binalara kavutukları görülmektedir. Binaları ve mütemilatının inaatı tamamlanan eitim kurumlarının kurulu amaçlarına yönelik olarak yapacakları faaliyetler birtakım harcamaları gerektirmekteydi ki, bunlar iletme giderleri olarak mütalaa edilebilir. Bu balık altında öretim elemanları ile istihdam edilen dier personelin ücretleri yanında örencilerin iâe ve ibâte ihtiyaçlarına yönelik harcamalar, binaların tamir ve bakım masrafları ile yapılan faaliyetin mahiyet ve hacmine göre ortaya çıkan dier giderler sayılabilir. lgili müesseselerin faaliyetlerine balı olarak yapılan her türlü harcama vakfın kurucusunun önceden belirledii ve vakfiyede ayrıntılı bir ekilde kaydedilen prensipler çerçevesinde gerçekletirilmekteydi. Bütün bu giderler vâkıf tarafından vakfedilmi olan gelir kaynaklarından elde edilen gelirler vasıtasıyla karılanmaktaydı. Burada u hususu da belirtmekte fayda vardır. Vâkıf tarafından vakfın kullanımına tahsis edilmi olan gelirler genellikle vakfın ihtiyacını karılayacak düzeydeydi. Hatta çou vakfın, giderlerini karıladıktan sonra da ortaya çıkabilecek olaanüstü durumlar veya balangıçta hesaba katılmayan ilave harcamalar için bir ihtiyat fonu oluturacak düzeyde gelir fazlası vardı ki, buna zevâid denilmekteydi. Medreselerde istihdam edilen personelin baında müderris, muallim, muîd ve halife gibi isimlerle anılan öretim kadrosu gelmekteydi. Bunların yanında kütüphanesi bulunan medreselerde ihtiyaca göre kütüphaneci (hafız-ı kütüb) bulunabildii gibi, katib, bevvab (kapıcı), hadim (hizmetli), ferrâ (temizlikçi), kennâs-ı hela (tuvalet temizlikçisi), siracî (kandilci), noktacı (devamı kontrol eden görevli) gibi görevliler de bulunmaktaydı. Bunların ücretleri de yine yapacakları iin durumuna ve vakfın malî imkanlarına balı olarak deiiklik arz etmekteydi. Eitim-öretimin yanında örencilerin iâe ve ibâte ihtiyaçları da parasız olarak karılanırdı. Örenciler medrese hücrelerinde ücretsiz olarak barındırıldıkları gibi yemek ihtiyaçlarını da aynı vakfın bünyesindeki veya civardaki bir baka vakfa balı olan imaretten temin ederlerdi. maretin saladıı hizmetten örencilerin yanında dier personelin istifade imkanı da mevcuttu. Eitimin ve salanan hizmetlerin tamamının parasız olmasının yanında, özellikle yüksek dereceli medreselerde talebe-i ulûma günlük ihtiyaçları için belli bir ücretin tayin edildii görülmektedir. Yüksek dereceli medreseler ile Dârü l-kurrâ, Dârü l-hadis, Dârü t--tıp gibi ihtisas medreselerinde talebelerin günlük belirli bir ücrete sahip oldukları görülmektedir. Bu gibi müesseselerin vakfiyelerinde talebelerin de dier personelle birlikte zikredildikleri ve alacakları ücretlerin kaydedildii görülmektedir. Vakıfların medreseler için sürekli bir gelir kaynaı olması, medreseler için mali özerklik anlamına geliyordu. Gerek müderrislerin gerek örencilerin ve gerekse dier çalıanların ücret vb. imkanlarının özellikle vakıflar aracılııyla salanması, ilim ehlinin yalnızca ilimle uramalarına, halkla iç içe yaamalarına, padiah ve üst düzey idarecilere yaranma korkusundan uzak kalmalarına, okunacak kitapları ve programı özgürce belirleyebilmelerine zemin hazırlıyordu (Da-Öymen, 1977: 250). Aynı zamanda vakfiyede belirtilen miktar kadar maa alan fakir ve zeki örencilerin (Çay, 1984: 108) ilim tahsilinde bulunmaları kolaylamakta, yetenekli olanlar deerlendirilmekte, eitimde fırsat eitliine imkan salanmaktaydı (Merçil, 1980: 300). Vakıflar örencilere düzenli olarak verdikleri yardımlar dıında, medreselerde sakin oldukları zaman karılıı olarak yevmiyeler, hücre akçesi veya hakk-ı süknâ adıyla da ödemeler yapıyorlardı. Örenciler yevmiyeye ek olarak pimi ve hazır ekilde sunulan iki öünlük yemekleri içinde, eer et bulunmuyorsa, imarette et tabh olunmadıı günlerin et akçesi ni isteme hakkına sahiptiler. Bunların dıında mütevelli ve nâzırın gözetiminde örencilere yaylakiye, bahariye ve nehariye adı verilen yan ödemeler de yapılabiliyordu (Hızlı, 2002: 431). Eitim hizmetlerinin vakıf sistemiyle finansmanı metodu, eitim faaliyetlerini devlete yük olmaktan kurtardıı gibi, siyasi olaylardan ve iktisadî krizlerden

7 dorudan etkilenmesini önlemekte; uzun vadeli krizlerin etkisini de en aza indirmekteydi. Çeitli hizmetlerin yürütülmesinde finansman destei salayan vakıfların kurulu aamasında iki ana kaynaktan beslendikleri görülmektedir. Bunlardan birincisi devlet kaynaklarından yapılan tahsislerdir ki bu ekilde kurulan vakıflar daha çok, bata padiahlar ve Osmanlı hanedanı mensupları olmak üzere devlet adamları tarafından kurulanlardır. Vakıf kurma faaliyetinin devlet adamları arasında bir gelenek halinde devam ettirildii ve özellikle eitim kurumları olan medreseler bata olmak üzere, ehirlerin ihtiyaç duyduu dinî, ilmî, sıhhî ve kültürel hizmetler için altyapı salanmasında önemli rol oynayan müesseselerin vakıf eklinde oluturulduu görülmektedir. Vakıf sisteminin ikinci kaynaını Osmanlı hanedanı ve devlet ricali dıında kalan ahalinin 'sadaka-i cariye ' anlayııyla kurdukları vakıflar oluturmaktadır. Bu nevi vakıflar hacim itibariyle daha mütevazı olmakla beraber sayılarının binlerle ifade edildii dikkate alındıında toplamda önemli bir hacme ulatıı görülecektir. Bu iki kaynaktan devamlı olarak beslenen ve asırlar boyunca kümülatif olarak büyüyen vakıf sistemi belirtilen hizmetler için önemli bir finansman kaynaı oluturmutur. Dier yandan gerçekte eitim-öretim faaliyetleri için devlet bütçesinden her hangi bir pay ayrılmamasına ve bu faaliyetler vakıf sistemi çerçevesinde finanse edilmelerine ramen, itibar olunan medreselerin daha ziyâde hükümdarlar veya yönetici sınıfın üst mevkilerdeki dier üyeleri tarafından kurulmu olmaları, ilk medreselerden balamak üzere, yönetim kadrosunun elini bu kuruluların üzerinde tutmasını salamı ve bunların kontrolünü zaman içerisinde güçlendirmiti (Unan, 1999: 150). Aynı zamanda medreselerden mezun olanların hemen devlet hizmetine giriyor olmaları, dier bir ifadeyle mezun oldukları müesseseleri kuranların saflarında yer almaları; bürokrat, kadı, müftü, kazasker ve eyhülislam olarak belirli kademelerden geçmek suretiyle yönetim sistemi içinde aktif vazifeler almaları, veyahut kendilerini yetitirenler gibi eitim-öretim kadrolarına dahil olmaları bu tablonun ana amillerindendi. Nitekim, stanbul un fethine kadar, devletin önde gelen kurulularının baında ve bazı yüksek mevkilerde ulema zümresine mensup insanlar bulunmulardı (Unan, 2004: 3). Dier yandan, XVII. yüzyıldan itibaren Osmanlı Devletinde ba gösteren ekonomik bozulma, pek çok kurum gibi medreselerin mali kaynaı olan vakıfları da etkiledi. Balangıçta hiçbir çıkar gözetmeksizin, yalnızca 400 manevî ve dinî duygularla hareket eden hayırseverler mal ve mülklerini vakıflara baılarlarken, devlet düzeninin ve ekonomik yapının giderek kötüye gitmesiyle kendilerini güvenceye alma çabasına girdiler. Bazı varlıklı aileler vakfiyeleri kurarken veya kurulu vakıflarda baıta bulunurlarken bazı özel artlar sürmeye baladılar. Bir süre sonra vakıflar yoluyla ayakta duran medreseler, yava yava ilim yuvası olma özelliklerini kaybedip, gelir veya çeitli çıkarların salandıı bir tür ticarethanelere dönütüler. Bazı vakıf sahipleri yetenee, bilgi ve beceriye bakmaksızın kendi yakınlarını bu kurumlara örenci veya hoca olarak getirmeye baladı. Bununla da yetinilmeyip derslere ve ders içeriklerine müdahaleler yaandı (Kodaman, 1999: 10) YARDIMLAR, BAILAR Medreselerin asıl gelir kaynaı vakıflar olmakla birlikte, yerine ve ihtiyaç durumuna göre devlet hazineden yardım yapmakta, bazen de sultanlar bizzat para destei salamaktaydılar. Selçuklulardan önceki dönemde medreseler daha ziyade özel ahıslar tarafından kurulurken, Selçuklular zamanında çounlukla hükümdarlar ve devlet adamları tarafından, devletin parası ile kurulmutur. Devlet tarafından destek görerek kurulan ilk resmî eitim kurumu olarak yukarıda hakkında bilgi verdiimiz Nizamiye medreselerini gösterebiliriz. Örnein Nizamül-Mülk ün eitim için harcadıı paranın 60 bin dinarı atıı kaynaklarda geçmektedir. Badat Nizamiye Medresesine tahsis edilen vakfiyelerin gelirleri ise senede 15 bin dinara ulamaktaydı (Çelebi, 1976: 376). Eitim ve öretimin neredeyse tamamının vakıflatırıldıı Osmanlı döneminde ise vakıf gelirleri yeterli olmayan medresenin giderleri için Hazine-i Hümayun dan destek salanıyordu (Yıldız, 2010: 128). Yine Osmanlı döneminde yangın, doal afet gibi sebeplerle hasara urayan medreselerin tamiri veya yeniden inası iine büyük önem verilmiti. Bir vakıf müessesesi olan medreseler, XlX. Asırda mali yönden Evkaf Nezareti ne balıydı ve bu kurumdan görü ve onay alındıktan sonra tamir veya yeniden ina ilemleri gerçekletiriliyordu (Akgündüz, 2004: 24). Osmanlı padiahı Çelebi Mehmed in Bursa da yaptırdıı Yeil Cami yakınındaki Sultaniye Medresesi, Sultan Abdülmecid döneminde, 1851 yılında kuru harcanarak Cami ile birlikte tamir edilmiti (Hızlı, 1998: 84). Sultan Abdülaziz döneminde sadâret makasına geçen Yusuf Kâmil Paa, Harput Vilayetinden gelen mazbatada yıkılan bir medresenin tamir ettirilerek

8 401 halkın cehaletten kurtarılmasının istendiini örenince, bu medresenin vakfı bulunmadıı için bütün masrafları kendisi karılayarak bu medreseyle birlikte bir kütüphaneyi ina ettirmiti (bnü l-emin, 1966: 246). Medrese talebelerinin ihtiyaçlarının karılanması Osmanlı Padiahları ve devlet erkanının özen gösterdii hususlardandı. Örnein padiahlar deiik vesilelerle medrese talebelerine para ve yiyecek yardımı yapmaktaydılar (Akgündüz, 2004: 44). ll. Abdülhamid döneminde Kurban Bayramı sırasında stanbul daki bazı medreselere padiah tarafından kurbanlıklar daıtılarak talebelerin yiyecek ihtiyaçlarının karılanmasına önemli bir katkı salandıı kaynaklarda yer alır (Akgündüz, 2004: 47). Medreselerin gelir kaynakları arasında, devletin ve devlet erkanının yanı sıra zengin kiilerin saladıı yardımlar da bulunmaktaydı. Sultan Abdülmecid döneminde sadrazamlık yapan Mustafa Naili Paa nın, Süleymaniye deki büyük konaının haremlik-selamlık dıında kalan üçüncü bölümünü fakir medrese talebelerine tahsis etmesi dikkat çekicidir. Yine Sultan Abdülmecid in annesi Bezmiâlem Valide Sultan ın medrese talebelerine yılda bir defa kii baına daıtılmak üzere 50 kuru vakfettii kayıtlarda yer alır (Akgündüz, 2004: 44-45) CERR UYGULAMASI Özellikle ilk Osmanlı medreselerinde görülen bu uygulamaya göre örgün eitimlerini yılın belli dönemlerinde alan büyük ehirlerdeki medrese örencileri, tatil olan Recep, aban ve Ramazan aylarında, özellikle de Ramazan ayında taraya giderler, bir yandan aldıkları teorik eitimin pratiini yaparlar, dier yandan yıllık eitim giderlerinin ve kı dönemi erzak ihtiyaçlarının belli bir kısmını karılamaya çalıırlardı (Pakalın, 1983: 279). Bu uygulama sadece örencilere maddi katkı salama fonksiyonu salamıyordu. Bunun yanı sıra talebelerin farklı örf, adet, gelenek ve görenekleri yakından tanımalarını salıyor, onların sosyallemesine önemli katkı salıyordu (Cihan, 1999: 179). Aynı zamanda bu uygulama toplumun bilgi ve kültür seviyesinin gelimesine yardımcı oluyordu. Medreselerdeki bilgi, camiler vasıtasıyla memleketin en ücra köelerine kadar yayılıyor, sosyal bütünlemeyi salayan ortak bir sözlü kültür oluuyordu (Akgündüz, 2004: 46). Cerre Çıkma denilen bu uygulama üç aylar dıındaki haftalık tatillerde de görülmekteydi (Uysal, 1982: 94). Cerr uygulamasıyla ilgili bir dier önemli detay ise, özellikle stanbul dan taraya giden örencilerin yol masraflarının hazine tarafından karılanmasıydı. Kıyı bölgelerine gideceklerin güvenlii gemi kaptanlarına, iç bölgelere gidecek olanların ise yol üzerindeki kadılarca salanıyordu (Cihan, 1999: 179). ll. Abdülhamid döneminde, cerre çıkan talebelerden karayolunu seçenlere tren ve deniz yoluyla seyahat edeceklere vapur biletinin ücretini karılamak üzere, bizzat padiah tarafından ihsan edilen iki adet Mecidiye altını görevliler tarafından talebelere daıtılıyordu (Akgündüz, 2004: 46). SONUÇ Bir eitim kurumu olarak medreseler, esas itibariyle içerisinde örencilerin örenimlerinin yanısıra yemeiçme ve barınma ihtiyaçlarının karılandıı, vakıflar tarafından finanse edilen bir yatılı okul eklinde organize edilmitir. Medreseler, gerek Büyük Selçuklu ve Anadolu Selçukluları döneminde gerekse Osmanlı Devleti döneminde en önemli ve tekilatlı eitim-öretim kurumu olmutur. Badat Nizâmiye Medresesi ile balayan medreseler zinciri, Fatih tarafından 1470 te stanbul da kurulan Semaniye Medreseleri kuruluncaya kadar, hem Selçuklular hem Osmanlılar dönemi boyunca, gerek ilmiye mensuplarının yetitirilmesi, gerekse devlet kadrolarına kalifiye eleman hazırlanması misyonunu üstlenmitir. Fatih tarafından kurulan Semâniye Medreseleri, Osmanlı medreseleri açısından bir dönüm noktası olmutur. En tepede bu medreseler yer almak üzere, bütün Osmanlı medreseleri yeni bir tekilatlanmaya ve tasnife tâbi tutulmulardır. Medreselerin gelimesindeki son merhaleyi ve en yüksek seviyeyi Kanunî tarafından kurulan Süleymaniye Medresesi tekil eder. Bu medresenin en belirgin özellii, ordunun hekim ihtiyacını karılamak için eklenmi olan Tıp Medresesi, Dârü -ifa, ve Riyâziyât (Matematik) eitimine mahsus dört medrese ile din dıı alanlar için de kalifiye eleman yetitiren bir eitim kurumu olmasıdır. Medreseler, eitim ve öretimi parasız yapan eitim kurumları olarak toplumda sosyal adaleti, fertler arasında fırsat ve imkan eitliini salayan bir misyon üstlenmitir. Gerek Selçuklular gerekse Osmanlılar döneminde medreselerin kurulması ve ilemesinde en önemli mali kaynak vakıflar olmutur. Medreseler, kurulan vakıflar sayesinde tüm ihtiyaçlarını ve giderlerini karılamıtır. Örnein Osmanlı Devletinde eitim hizmetlerinin finansmanı için bütçeden dorudan kaynak ayrılmadıı halde, gerekli malî kaynak daha çok baımsız iktisadî

9 402 birimler eklinde tekilatlanmı olan vakıflar aracılııyla salanmıtır. Vakıfların medreselere sürekli bir gelir kaynaı olması, medreseler için mali özerklik anlamına geliyordu. Bu durum ilim ehlinin yalnızca ilimle uramalarına, halkla iç içe yaamalarına, padiah ve üst düzey idarecilere yaranma korkusundan uzak kalmalarına, okunacak kitapları ve programı özgürce belirleyebilmelerine zemin hazırlamıtır. Eitim hizmetlerinin vakıf sistemiyle finansmanı, eitim faaliyetlerini devlete yük olmaktan kurtardıı gibi, siyasi olaylardan ve iktisadî krizlerden dorudan etkilenmesini önlemitir. Medreselerin asıl gelir kaynaı vakıflar olmakla birlikte, ihtiyaç duyulması halinde devlet hazinesinden yardım yapılmı, bazen de sultanlar bizzat para destei salamılardır. Devletin ve devlet erkanının yanı sıra zengin kiilerin saladıı yardımlar da medreselerin malî kaynakları arasında yer almıtır. Genel anlamda medreseler için olmasa da, medrese örencilerinin ihtiyaçlarını karılama konusunda cerr uygulaması da bir malî kaynak olarak görülebilir. Özellikle ilk Osmanlı medreselerinde görülen bu uygulamaya göre örgün eitimlerini yılın belli dönemlerinde alan büyük ehirlerdeki medrese örencileri, tatil olan üç aylarda taraya çıkmakta, aldıkları teorik eitimin pratiini yapmakta, aynı zamanda bu yolla yıllık eitim giderlerinin ve kı dönemi erzak ihtiyaçlarının belli bir kısmını karılamaktaydılar. KAYNAKÇA Akgündüz, Murat (2004). Osmanlı Medreseleri XIX. Asır, stanbul: Beyan Yayınları Akyüz, Yahya (1999). Türk Eitim Sistemi, stanbul: Alfa Basım Yayım Daıtım (Yayınları) Akyüz, Yahya (2008). Türk Eitim Tarihi, Ankara: PEGEM Akademi Atay, Hüseyin (1983). Osmanlılarda Yüksek Din Eitim Medrese Programları-cazetnameler-Islahat Hareketleri, stanbul: Dergâh Yayınları Atçeken, Zeki (1998). Konya daki Selçuklu Yapılarının Osmanlılar Devrinde Bakımı ve Kullanılması, Ankara: Türk Tarih Kurumu Balık, brahim (2001). Anadolu Selçuklu Medreselerinin dareci ve Hizmetli Kadrosu, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C. 3, S. 2, ss Baltacı, Cahid (1976). XV-XVII. Yüzyıllarda Osmanlı Medreseleri, stanbul: rfan Matbaası Bilge, Mustafa (1984). lk Osmanlı Medreseleri, stanbul: Edebiyat Fakültesi Basımevi Cihan, Ahmet (1999). Osmanlı Medreselerinde Sosyal Hayat, Osmanlı (Toplum), Yeni Türkiye, C. 5, s Çay, Abdülhaluk (1984). Anadolu Selçukluları nda Medreseler, Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, C. 2, S. 1, s Çelebi, Ahmet (1983). slamda Eitim Öretim Tarihi (Terc. Ali Yardım), stanbul: Damla Yayınları Da, Mehmet Öymen, Hıfzırrahman Rait (1977). slam Eitim Tarihi, Ankara: Milli Eitim Basımevi Gül, Ahmet (1997). Osmanlı Medreselerinde Eitim ve Öretim, Bunlar Arasında Darü l-hadislerin Yeri, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi Hızlı, Mefail (1998). Osmanlı Klasik Döneminde Bursa Medreseleri, stanbul: z Yayıncılık Hızlı, Mefail (1987). Kuruluundan Osmanlılara Kadar Medreseler, UÜ lahiyat Fakültesi Dergisi, C. 2, S. 2, s Hızlı, Mefail (2002). Osmanlı Klasik Döneminde Medrese, Türkler, Yeni Türkiye, C. 11, s nal, bnü l-emin Mahmud Kemal (1966). Son Sadrazamlar, ll. Cüz, stanbul: Milli Eitim Basımevi hsanolu, Ekmeleddin (1999). Osmanlı Eitim ve Bilim Kurumları, Osmanlı Medeniyeti Tarihi, C. 1, s pirli, Mehmet (2003). DA, Medrese maddesi, C. 28, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları Kafesolu, brahim (1993). Türk Millî Kültürü, stanbul: Boaziçi Yayınları Kazıcı, Ziya (1995). Ana Hatlarıyla slam Eitim Tarihi, stanbul: M.Ü. lahiyat Fakültesi Yayınları Kazıcı, Ziya (1991). slam Müesseseleri Tarihi, stanbul: Kayıhan Yayınları Kodaman, Bayram (1999). Abdülhamit Devri Eitim Sistemi, Ankara: TTK Yayını Merçil, Erdoan (1980). Kirman Selçukluları, Ankara: Kültür Bakanlıı Yayınları Pakalın, Mehmet Zeki (1983). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüü, C. 1, stanbul: Milli Eitim Basımevi Parmaksızolu, smet (1976). Türk Ansiklopedisi, Medrese maddesi, C. 23, Ankara: MEB Yayınları Sarıkaya, Yaar (1997). Medreseler ve Modernleme, stanbul: z Yayıncılık emsüddin Sami (1317) Kâmûs-ı Türkî, Medrese maddesi, Dersaadet: kdam Matbaası Tabakolu, Ahmet (1994). Türk ktisat Tarihi, stanbul: Dergâh Yayınları Talas, M. Asad (2000). Nizamiye Medresesi (Trc. Sadık Cihan), Samsun: Etüt Yayınları Turan, Osman (1947). Selçuklu Devri Vakfiyeleri, emseddin Altun Âba Vakfiyesi ve Hayatı, Belleten, C. 11, S. 42, s Turan, Osman (1969). Selçuklular Tarihi ve Türk slam Medeniyeti, s Unan, Fahri (1997). Bir Âlimin Hayat Hikâyesi ve Klasik Osmanlı Eitim Sistemi Üzerine, OTAM, S. 8, s Unan, Fahri (1997). Medreseler ve Osmanlı Merkezi Yönetimi, Koomduk limder Jurnalı / Sosyal Bilimler Dergisi, S. 9 Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi, s. Unan, Fahri (1999). Osmanlılarda Medrese Eitimi, Osmanlı (Toplum), Yeni Türkiye, C. 5, s Uysal, Abdullah (1982). Zanaatkarlar Kanunu (Kanunname-i Ehl-i Hiref), Ankara: Kültür Bakanlıı Yayınları Uzunçarılı,. Hakkı (1988). Osmanlı Devletinde lmiye Tekilatı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları Yıldız, lhan (2010) Osmanlı da Medrese: leyi Tarzı ve Ortaya Çıkan Sorunlar, Vakıflar Dergisi, S. 33, s. 127.