T.C. TARIM VE KÖYİŞLERİ BAKANLIĞI Tarımsal Araştırmalar Genel Müdürlüğü Eskişehir Toprak ve Su Kaynakları Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü

Transkript

1 T.C. TARIM VE KÖYİŞLERİ BAKANLIĞI Tarımsal Araştırmalar Genel Müdürlüğü Eskişehir Toprak ve Su Kaynakları Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü ESKİŞEHİR İLİNDE YETİŞTİRİLEN ARPA, BUĞDAY,ŞEKER PANCARI, MISIR, YEŞİL MERCİMEK, NOHUT, DOMATES, KURU FASULYE, HAŞHAŞ,KANOLA, KURU SOĞAN, AYÇİÇEĞİ VE ASPİRİN ÜRETİM GİRDİ MALİYETLERİNİN BELİRLENMESİ Yayın No:TAGEM-BB-TOPRAKSU-2011/.. Dr. Mahmut POLAT Makine Yüksek Mühendisi Murat AKIN Ziraat Mühendisi Erhan YURSEVEN Ziraat Mühendisi Ertuğrul ÇAKICIER Ziraat Mühendisi Bu Proje Eskişehir Ziraat Odası Başkanlığı Tarafından Desteklenmiştir 2011 ESKİŞEHİR

2 2 ÖNSÖZ Türkiye tarımsal potansiyeli yüksek bir ülkedir. Milli gelirin ve dış satım gelirlerinin önemli bir kısmı tarımsal üretimden sağlanmaktadır. Ancak ülkemizde çalışan nüfusun büyük bir bölümünün tarımsal kesimde yoğunlaşması, tarımsal sermayenin getirisinin azlığı, toprak ve iklim koşullarına bağlı olan tarımsal üretimde birim alandan elde edilen verimin yüksek olmaması gibi hususlar, tarımsal verimliliğin istenilen düzeyde olmadığının göstergeleridir. Tarımsal verimliliği etkileyen etmenlerden biride tarımda yanlış girdi ve teknik kullanımıdır. Bu husus hem insan ve çevre sağlığına zararlı olabilmekte, hem de milli ekonomiye ek maliyet olarak geri dönmektedir. Tarımda uygulanan yeni üretim tekniklerinin ve teknolojilerin yaygın olarak kullanılmaması da üretim maliyetlerini artırmaktadır. Tarımda sürdürülebilir Tarım politikaları uygun teknik kullanımı ve veri tabanı oluşturulması sonucu üretilebilir. Bunun içinde bitkinin ekiminden hasadına kadar; toprak işleme, ekim, gübreleme, ilaçlama, sulama, hasad, taşıma ve harmanlama tekniklerinin belirlenmesi ve bu tekniklerin üretim girdi ve maliyetlerinin bilinmesi gerekmektedir. Bu amaçlar doğrultusunda başlanan ve başarılı bir şekilde biten bu proje sonuçları, Ülkemizin tarım problemlerinin çözümünde ışık tutacaktır. Projenin başlangıcından bitimine kadar her alanda çalışan ve emeği geçen tüm mesai arkadaşlarıma ve Eskişehir Ziraat Odası Başkanı Sayın Hüseyin ÜNAL şahsında tüm Oda çalışanlarına teşekkürlerimi sunuyorum. Dr. Ertuğrul KARAŞ Enstitü Müdürü Ülkemizde tarımsal faaliyetlerin orta ve uzun vadeli stratejik planlara dayalı olarak yürütülebilmesi için sürdürülebilir tarım politikalarının uygulanması gerekmektedir. Tarım sektörünün gerçeklerinden hareketle uygulanacak stratejik planlama ile tarımsal faaliyetlerin milli ekonomiye katkısı artarken, üretici gelirlerinde iyileşme; üretimlerinde ve ürün fiyatlarında istikrar sağlanabilecektir. Bu amaçlar doğrultusunda Eskişehir Ziraat Odası olarak bu Projeye destek vererek; Ülkemiz tarımının içerisinde bulunduğu problem ve dar boğazlara karşı olan hassasiyetimizi göstermiş bulunmaktayız. Bundan sonrada tarımla ilgili her alanda ortak projeler için Oda olarak bize düşen görevleri üstlenmeye hazırız. Bu Projede emeği geçen tüm arkadaşlara ve Enstitü personeline teşekkürlerimi sunarım. Hüseyin ÜNAL Eskişehir Ziraat Odası Başkanı

3 3 ÖZET Bu proje Eskişehir Toprak ve Su Kaynakları Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü ve Eskişehir Ziraat Odası İşbirliği ile yılları arasında uygulanmıştır. Projenin amaçları: 1. Eskişehir ilinde yetiştirilen arpa, buğday, şeker pancarı, mısır, yeşil mercimek, nohut, domates, kuru fasulye, haşhaş, kanola, kuru soğan, ayçiçeği ve aspirin üretim girdi maliyetlerinin belirlenmesi, 2. Üretim girdilerinin üretime katılma miktar ve payları ile üreticinin üretim tekniklerinin belirlenmesi, 3. Tarımsal alt yapı yatırım projelerinin ekonomik analizleri için gerekli verileri sağlanması, 4. Destekleme fiyatlarının saptanmasında yararlanabilir ölçütlerin belirlenmesi, 5. Tarımsal üretim planlaması çalışmalarına kaynak olabilecek bazı değerlerin belirlemesidir. Değerlendirmelerde göz önüne alınan gider ve gelir grupları: 1- Toprak işleme ve ekim-dikim giderleri, 2- Bakım(gübreleme, çapalama, sulama, ilaçlama vb.) giderleri, 3- Hasat ve harman giderleri, 4- Çeşitli (tohum, fide, gübre, su, ilaç, vb.) giderler, 5- Ortak (arazi kirası, sermaye faizi, yönetim giderleri) giderleri. 6- Ana ürünlerin satışından elde edilen gelirler, 7- Yan (sap, saman, küspe vb.) ürünlerin satışından elde edilen gelirler oluşturmuştur. Bu çalışmanın sonunda elde edilen sonuçlar: 1- Toprak İşleme masrafları en düşük olarak kuru şartlarda, arpa, buğday ve yeşil mercimek, en pahalı ise sulu şartlarda kuru soğan için gerçekleşmiştir. 2- Bakım işleri masrafları en düşük kuru şartlarda, arpa, buğday, yeşil mercimek, kanola, nohut ve aspir, en pahalı ise şeker pancarı ve kuru soğan da gerçekleşmiştir. 3- Hasat ve harman işleri masrafları en düşük kuru şartlarda, arpa, buğday, yeşil mercimek, kanola, nohut ve aspir, en pahalı ise kuru soğan ve şeker pancar ında gerçekleştir. 4- Toplam üretim maliyetinde ise, en düşük üretim maliyeti kuru şartlardaki arpa, buğday, haşhaş ve aspir, en yüksek maliyet ise domates(fideden dolayı), kuru soğan(tohumdan dolayı) ve şeker pancarı ürünlerinde gerçekleştiği belirlenmiştir. Elde edilen sonuçlar tablo ve grafikler halinde verilmiştir. Anahtar Kelimeler: Eskişehir, Tarımsal Ürünler, Girdi Maliyetleri, Tarımsal Üretim Maliyeti

4 4 ABSTRACT This project were applied with co-operation of Eskisehir Soil and Water Resources Research Institute and Eskisehir Chamber of Agriculture between years. The aims of Project are: 1. To determine the input production costs of barley, wheat, sugar beet, corn, grain, lentil, chickpea, tomato, bean, poppy seed, rapeseed, onion, sunflower and safflower which grown in the Eskisehir province region, 2. To determine the amount of the manufacturer's share of production inputs to production and production techniques, 3. Providing the necessary data for the economic analysis of agricultural infrastructure investment projects, 4. To determine the detection criteria of the benefit support prices, 5. To determine some values which may be the source to agricultural production planning studies. Expenditure and income groups are taken into account for evaluation: 1. Soil tillage and sowing-planting expenses, 2. Maintenance (fertilizing, hoeing, watering, spraying, etc.) expenses, 3. Harvesting and threshing expenses, 4. Various (seeds, seedlings, fertilizer, water, medicine, etc..) expenses, 5. Common (land rent, capital interest, and administrative expenses) expenses, 6. The revenues from the sale of main products, 7. By-product revenues (stalk, straw, pulp, etc..) consisted of revenues from the sale of products. As a result of this study, the following results were obtained: 1. Soil tillage expenses was been in dry conditions as the lowest costs for barley, wheat and green lentils, and as the highest cost in the wet conditions for onion, 2. Maintenance expenses was been in dry conditions as the lowest costs for barley, wheat, green lentil, canola, chickpeas and safflower, and as the highest cost in the wet conditions for onion and sugar beet, 3. Harvesting and threshing works expenses was been in dry conditions as the lowest costs for barley, wheat, green lentil, canola, chickpeas and safflower seeds, and as the highest cost in the wet conditions for onion and sugar beet, 4. Total production cost was been the lowest in the dry conditions for barley, wheat, poppy and safflower seeds, and as the highest cost in the wet conditions for tomatoes (for seedlings), onions (from seed due) and sugar beet. The results of this study are given as tables and graphs. Keywords: Eskisehir, Agricultural Products, Input Costs, Cost of Agricultural Production.

5 5 İÇİNDEKİLER Sayfa No ÖNSÖZ....2 ÖZET. 3 ABSTRACT GİRİŞ LİTERATÜR ARAŞTIRMASI MATERYAL VE METOT Materyal Araştırma Yerinin Genel Tanımı Araştırma Yerinin Genel İklim Özellikleri Araştırma Yerinin Toprak Özellikleri Araştırma Yerinin Tarımsal Yapı Özellikleri Metot Projeye Başlamadan Önce ve Proje Süresince Yapılan Çalışmalar Analiz ve Değerlendirme Metotları İşletmelerdeki İşgücünün Belirlenmesi Tarımsal İşlem Zaman ve Sayılarının Belirlenmesi Üretim Girdilerinin Belirlenmesi Ürünlerin Satış Fiyatlarının Belirlenmesi Gider Gruplarının Belirlenmesi Toprak İşleme ve Ekim Dikim Giderleri Bakım İşleri Giderleri Hasat ve Harman İşleri Giderleri Çeşitli Giderler Ortak Giderler Gelir Gruplarının Belirlenmesi ELDE EDİLEN BULGULAR VE ÖNERİLER Toprak İşleme Maliyetlerine Ait Sonuç ve İrdeleme Bakım İşleri Maliyetlerine Ait Sonuç ve İrdeleme

6 Hasat ve Harman İşleri Maliyetlerine Ait Sonuç ve İrdeleme Çeşitli Girdi Maliyetlerine Ait Sonuç ve İrdeleme Masraflar Toplamına Ait Sonuç ve İrdeleme Toplam Maliyete Ait Sonuç ve İrdeleme ÖZET SUMMARY KAYNAKLAR EK 1. Elde Edilen Sonuçlara Ait Çizelgeler Listesi EK 2. Projede Kullanılan Anket ve Değerlendirme Formlarına Ait Çizelgeler Listesi..77 ÖZGEÇMİŞ....34

7 7 ŞEKİLLER LİSTESİ Şekil 4.1.Toprak işleme maliyetleri.. 25 Şekil 4.2.Bakım İşleri maliyetleri..25 Şekil 4.3. Hasat ve harman işleri maliyetleri. 26 Şekil 4.4. Çeşitli girdi maliyetleri Şekil 4.5. Masraflar toplamı.. 15 Şekil 4.5. Toplam maliyet 25 Şekil 4.6. Eskişehir ilinde yetiştirilen 13 ürüne ait üretim maliyetleri( ÇİZELGELER LİSTESİ Çizelge 3.1. Eskişehir ilinin uzun yıllar içinde gerçekleşen ortalama ( ) meteorolojik Değerler. 12 Çizelge 3.2 Eskişehir İli 2005 Yılı Ürünlerin Ekiliş Miktarları ve Verimleri Çizelge 3.3. İşgücü dönüşüm tablosu.12 Çizelge 3.4. Makine-Ekipman tablosu Çizelge 3.5 Saf Maddeleri Gübrelere Çevrim Katsayıları 19 Çizelge 4.1. Eskişehir ilinde yetiştirilen 13 ürüne ait üretim girdi ve maliyetleri (2008)...21 Çizelge 4.2. Eskişehir ilinde yetiştirilen 13 ürüne ait üretim girdi ve maliyetleri ( Çizelge 4.3. Eskişehir ilinde yetiştirilen 13 ürüne ait üretim girdi ve maliyetleri (2010)..40 EK:1- ELDE EDİLEN SONUÇLARA AİT ÇİZELGELER LİSTESİ Çizelge 1. Eskişehir İlinde Kuru Tarım Şartlarında Arpanın Dekara Ortalama Üretim Girdileri ve Maliyeti ( Çizelge 2. Eskişehir İlinde Sulu Tarım Şartlarında Arpanın Dekara Ortalama Üretim Girdileri ve Maliyeti (2008).. 24 Çizelge 3. Eskişehir İlinde Kuru Tarım Şartlarında Buğdayın Dekara Ortalama Üretim Girdileri ve Maliyeti (2008) Çizelge 4. Eskişehir İlinde Sulu Tarım Şartlarında Buğdayın Dekara Ortalama Üretim Girdileri ve Maliyeti (2008)...26 Çizelge 5. Eskişehir İlinde Sulu Tarım Şartlarında Şeker Pancarının Dekara Ortalama Üretim Girdileri ve Maliyeti (2008).. 27 Çizelge 6. Eskişehir İlinde Sulu Tarım Şartlarında Ayçiçeğinin Dekara Ortalama Üretim Girdileri ve Maliyeti (2008).28 Çizelge 7. Eskişehir İlinde Kuru Tarım Şartlarında Nohudun Dekara Ortalama Üretim Girdileri ve Maliyeti (2008) Çizelge 8. Eskişehir İlinde Kuru Tarım Şartlarında Yeşil Mercimeğin Dekara Ortalama Üretim Girdileri ve Maliyeti (2008).. 30 Çizelge 9. Eskişehir İlinde Sulu Tarım Şartlarında Dane Mısırın Dekara Ortalama Üretim Girdileri ve Maliyeti (2008) Çizelge 10. Eskişehir İlinde Sulu Tarım Şartlarında Domatesin Dekara Ortalama Üretim Girdileri ve Maliyeti (2008)

8 8 Çizelge 11. Eskişehir İlinde Sulu Tarım Şartlarında Kuru fasulyenin Dekara Ortalama Üretim Girdileri ve Maliyeti (2008) 33 Çizelge 12. Eskişehir İlinde Kuru Tarım Şartlarında Haşhaşın Dekara Ortalama Üretim Girdileri ve Maliyeti (2008). 34 Çizelge 13. Eskişehir İlinde Sulu Tarım Şartlarında Haşhaşın Dekara Ortalama Üretim Girdileri ve Maliyeti (2008) Çizelge 14. Eskişehir İlinde Kuru Tarım Şartlarında Kanolanın Dekara Ortalama Üretim Girdileri ve Maliyeti (2008) 36 Çizelge 15. Eskişehir İlinde Sulu Tarım Şartlarında Kanolanın Dekara Ortalama Üretim Girdileri ve Maliyeti (2008) 37 Çizelge 16. Eskişehir İlinde Kuru Tarım Şartlarında Aspirin Dekara Ortalama Üretim Girdileri ve Maliyeti (2008) Çizelge 17. Eskişehir İlinde Sulu Tarım Şartlarında Aspirin Dekara Ortalama Üretim Girdileri ve Maliyeti (2008) Çizelge 18. Eskişehir İlinde Sulu Tarım Şartlarında K.Soğanın Dekara Ortalama Üretim Girdileri ve Maliyeti (2008) Çizelge 19. Eskişehir İlinde Kuru Tarım Şartlarında Arpanın Dekara Ortalama Üretim Girdileri ve Maliyeti (2009) Çizelge 20. Eskişehir İlinde Sulu Tarım Şartlarında Arpanın Dekara Ortalama Üretim Girdileri ve Maliyeti (2009).. 42 Çizelge 21. Eskişehir İlinde Kuru Tarım Şartlarında Buğdayın Dekara Ortalama Üretim Girdileri ve Maliyeti (2009) Çizelge 22. Eskişehir İlinde Sulu Tarım Şartlarında Buğdayın Dekara Ortalama Üretim Girdileri ve Maliyeti (2009)...44 Çizelge 23. Eskişehir İlinde Sulu Tarım Şartlarında Şeker Pancarının Dekara Ortalama Üretim Girdileri Ve Maliyeti (2009) Çizelge 24. Eskişehir İlinde Sulu Tarım Şartlarında Ayçiçeğinin Dekara Ortalama Üretim Girdileri ve Maliyeti (2009) Çizelge 25. Eskişehir İlinde Kuru Tarım Şartlarında Nohudun Dekara Ortalama Üretim Girdileri ve Maliyeti (2009) Çizelge 26. Eskişehir İlinde Kuru Tarım Şartlarında Yeşil Mercimeğin Dekara Ortalama Üretim Girdileri ve Maliyeti (2009).. 48 Çizelge 27. Eskişehir İlinde Sulu Tarım Şartlarında Dane Mısırın Dekara Ortalama Üretim Girdileri ve Maliyeti (2009) Çizelge 28. Eskişehir İlinde Sulu Tarım Şartlarında Domatesin Dekara Ortalama Üretim Girdileri ve Maliyeti (2009) Çizelge 29. Eskişehir İlinde Sulu Tarım Şartlarında Kuru fasulyenin Dekara Ortalama Üretim Girdileri ve Maliyeti (2009) 51 Çizelge 30. Eskişehir İlinde Kuru Tarım Şartlarında Haşhaşın Dekara Ortalama Üretim Girdileri ve Maliyeti (2009). 52 Çizelge 31. Eskişehir İlinde Sulu Tarım Şartlarında Haşhaşın Dekara Ortalama Üretim Girdileri

9 9 ve Maliyeti (2009) Çizelge 32. Eskişehir İlinde Kuru Tarım Şartlarında Kanolanın Dekara Ortalama Üretim Girdileri ve Maliyeti (2009) 54 Çizelge 33. Eskişehir İlinde Sulu Tarım Şartlarında Kanolanın Dekara Ortalama Üretim Girdileri Ve Maliyeti (2009) 55 Çizelge 34. Eskişehir İlinde Kuru Tarım Şartlarında Aspirin Dekara Ortalama Üretim Girdileri ve Maliyeti (2009) Çizelge 35. Eskişehir İlinde Sulu Tarım Şartlarında Aspirin Dekara Ortalama Üretim Girdileri ve Maliyeti (2009) Çizelge 36. Eskişehir İlinde Sulu Tarım Şartlarında Kuru Soğanın Dekara Ortalama Üretim Girdileri ve Maliyeti (2009). 58 Çizelge 37. Eskişehir İlinde Kuru Tarım Şartlarında Arpanın Dekara Ortalama Üretim Girdileri ve Maliyeti ( Çizelge 38. Eskişehir İlinde Sulu Tarım Şartlarında Arpanın Dekara Ortalama Üretim Girdileri Ve Maliyeti (2010).. 60 Çizelge 39. Eskişehir İlinde Kuru Tarım Şartlarında Buğdayın Dekara Ortalama Üretim Girdileri Ve Maliyeti (2010) Çizelge 40. Eskişehir İlinde Sulu Tarım Şartlarında Buğdayın Dekara Ortalama Üretim Girdileri Ve Maliyeti (2010)...62 Çizelge 41. Eskişehir İlinde Sulu Tarım Şartlarında Şeker Pancarının Dekara Ortalama Üretim Girdileri ve Maliyeti (2010). 63 Çizelge 42. Eskişehir İlinde Sulu Tarım Şartlarında Ayçiçeğinin Dekara Ortalama Üretim Girdileri ve Maliyeti (2010) Çizelge 43. Eskişehir İlinde Kuru Tarım Şartlarında Nohudun Dekara Ortalama Üretim Girdileri Ve Maliyeti (2010) Çizelge 44. Eskişehir İlinde Kuru Tarım Şartlarında Yeşil Mercimeğin Dekara Ortalama Üretim Girdileri ve Maliyeti (2010).. 66 Çizelge 45. Eskişehir İlinde Sulu Tarım Şartlarında Dane Mısırın Dekara Ortalama Üretim Girdileri ve Maliyeti (2010) Çizelge 46. Eskişehir İlinde Sulu Tarım Şartlarında Domatesin Dekara Ortalama Üretim Girdileri ve Maliyeti (2010) Çizelge 47. Eskişehir İlinde Sulu Tarım Şartlarında Kuru fasulyenin Dekara Ortalama Üretim Girdileri ve Maliyeti (2010) 69 Çizelge 48. Eskişehir İlinde Kuru Tarım Şartlarında Haşhaşın Dekara Ortalama Üretim Girdileri ve Maliyeti (2010). 70 Çizelge 49. Eskişehir İlinde Sulu Tarım Şartlarında Haşhaşın Dekara Ortalama Üretim Girdileri ve Maliyeti (2010) Çizelge 50. Eskişehir İlinde Kuru Tarım Şartlarında Kanolanın Dekara Ortalama Üretim Girdileri ve Maliyeti (2010) 72 Çizelge 51. Eskişehir İlinde Sulu Tarım Şartlarında Kanolanın Dekara Ortalama Üretim Girdileri ve Maliyeti (2010) 73

10 10 Çizelge 52. Eskişehir İlinde Kuru Tarım Şartlarında Aspirin Dekara Ortalama Üretim Girdileri ve Maliyeti (2010) Çizelge 53. Eskişehir İlinde Sulu Tarım Şartlarında Aspirin Dekara Ortalama Üretim Girdileri ve Maliyeti (2010) Çizelge 54. Eskişehir İlinde Sulu Tarım Şartlarında Kuru Soğanın Dekara Ortalama Üretim Girdileri ve Maliyeti (2010). 76 EK:2- PROJEDE KULLANILAN ANKET VE DEĞERLENDİRME FORMLARI LİSTESİ Çizelge 1. Tarımsal Ürün Maliyet Formu Çizelge 2. Tarımsal İşlemlere Göre Toplam ve Dekara Ortalama İşgüçleri dağılımı.. 77 Çizelge 3. Tarımsal İşlem Zaman ve sayılar.. 78 Çizelge 4. Kullanılan Yardımcı Maddeler (Materyal) ve Arazi Kirası...78 Çizelge 5. Gelirler.. 79 Çizelge 6. Çeşitli Girdiler, Ana Ürün, Yan veya Ara Ürün Toplam ve Dekara Ortalama Miktarları Çizelge 7. Tarımsal Ürün Bölgesel Rayiç Formu Çizelge 8. Araştırmaya Alınan Ürünlerin Üretim Girdileri ve Maliyetleri İle İlgili Bulguların Özeti 80 Çizelge 9. Dekara Ortalama Üretim Girdileri ve Maliyetleri

11 11 1.GİRİŞ Türkiye tarımsal potansiyeli yüksek bir ülkedir. Milli gelirin ve dış satım gelirlerinin önemli bir kısmı tarımsal üretimden sağlanmaktadır. Ancak ülkemizde çalışan nüfusun büyük bir bölümünün tarımsal kesimde yoğunlaşması, tarımsal sermayenin getirisinin azlığı, toprak ve iklim koşullarına bağlı olan tarımsal üretimde birim alandan elde edilen verimin yüksek olmaması gibi hususlar, tarımsal verimliliğin istenilen düzeyde olmadığının göstergeleridir. Tarımsal verimliliği artırmaya yönelik önlemlerin sağlıklı alınabilmesi için, öncelikle var olan koşulların iyi çözümlenip, üretim sürecinde kaynakların ne derece etkin kullanıldığının ortaya konulması önemli bir konudur. Bu konuda yapılması gereken çalışmalardan biri de tarımsal ürünlerin bölgelere göre üretim girdileri ve maliyetlerinin saptanmasıdır. Yapılacak bu çalışma sonucunda; üretim faktörlerinin daha verimli kombinasyonunu yapabilme olanağı doğacak, tarımsal alt yapı yatırım projelerinin ekonomik analizlerinde ve tarımsal üretim planlamasında kullanılabilecek bazı değerler elde edilmiş olacaktır. Diğer yandan bir dekar alan ve bir kilogram ürün için harcanan işgücü, çeşitli girdiler (tohum, gübre, ilaç, vb.) ve sermaye gibi üretim faktörleri miktarlarının bulunması, ürün maliyeti ve satış fiyatının saptanmasında da önemli bir ölçüt olacaktır. Planlı kalkınma döneminin başlangıcından bu yana, özellikle tarımda makineleşme, gübre, ilaç kullanımı ve sulama gibi olanakların artırılmasına bağlı olarak birim alandan alınan ürün miktarında önemli artışlar sağlanmış olmasına rağmen, tarım sektöründe; geleneksel tarım tekniğinin kullanılması, girdi kullanımındaki eksiklikler, tarım arazilerinin küçük ve parçalı oluşu, tarımsal kredilerin yetersizliği ve mevcut üretim kaynaklarının etkin bir şekilde kullanılamaması gibi bazı temel sorunlar nedeniyle üretim, gelir ve verimlilik istenilen seviyeye ulaşamamıştır. Tarımsal üretimde karşılaşılan mevcut sorunların çözümü ve verimliliği artırmaya yönelik önlemlerin sağlıklı bir şekilde alınabilmesi için; tarım işletmelerinin mevcut yapılarının bilinmesi, üretim sürecindeki tüm ayrıntıların ortaya konulmuş olması ve kaynakların ne ölçüde etkin kullanıldığının belirlenmesi gereklidir. Tarımsal ürünlerin üretim girdileri ve maliyetlerinin saptanmasına yönelik araştırmalar, bu amaçla yapılan çalışmaların temelini oluşturmaktadır. Yapılan bu çalışmalar sonucunda, -Kuru ve sulu koşullarda üretilen tarım ürünlerinin birim maliyetlerinin belirlenmesi ve üretim sürecinin tüm ayrıntılarıyla ortaya konulması, -Üretim faktörlerinin üretime katılma miktar ve paylarının belirlenmesi, -Tarımsal altyapı projelerinin ekonomik analizlerinde ve tarımsal üretim planlamalarında kullanılabilecek bazı veriler elde edilmesi projenin genel amaçları olarak belirlenmiştir.

12 12 Bu çalışmaların içeriğini oluşturan tarım ürünlerinin üretim girdileri ve maliyetleri konusuna yönelik araştırmalara ülkesel düzeyde Bölge TOPRAKSU Araştırma Enstitülerince 1973 yılında başlanmış ve araştırmalarla ilgili ilk rehber 1983 yılında yayınlanmıştır. Söz konusu araştırmalar 1984 yılındaki yeni yapılandırmadan sonra Köy Hizmetleri Araştırma Enstitüleri bünyesinde yürütülmüş ve araştırma bulguları 1988 yılında daha geniş kapsamlı bir rehber halinde yayınlanmıştır. Konu ile ilgili araştırmalar 1997 yılına kadar devam etmiş, elde edilen yeni araştırma bulgularının ilave edilmesi amacıyla yeni bir rehberin hazırlanması gereği doğmuştur. Son yıllarda çiftçilerimiz alternatif ürün arayışına girerek, münavebe şeklini değiştirmiş, hayvancılığa bağlı olarak mısır üretimi yaygınlaşmıştır. Ayrıca yörede domates ve mısır ekimi yaygın hale gelmiştir. Bu çalışma ile yörede silajlık mısır, danelik mısır ve domates üretiminde gerekli üretim girdi ve maliyetleri belirlenecektir. Ayrıca ileri yıllarda, dekara üretim maliyeti belirlenen ve teknolojisi değişen tarım ürünlerinde revize çalışmaları bu proje ile yapılacaktır. Tarımsal ürün maliyetini oluşturan unsurlar saptanır, bu unsurlara teknik ve ekonomik ilkeler doğrultusunda olumlu yönde etki edilebilirse, ürün maliyeti düşürülerek, iç pazara daha ucuz ürün sunma, dış pazarda daha rahat rekabet etme şansı artırılabilecektir. Bu ana amaçlar doğrultusunda Eskişehir Toprak ve Su Kaynakları Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü ve Eskişehir Ziraat Odası İşbirliği ile yılları arasında yürütülen proje; 1. Eskişehir İlinde Yetiştirilen Arpa, Buğday, Şeker Pancarı, Mısır, Yeşil Mercimek, Nohut, Domates, Kuru Fasulye, Haşhaş, Kanola, Kuru Soğan, Ayçiçeği ve Aspirin Üretim Girdi Maliyetlerini saptamak, 2. Üretim girdilerinin üretime katılma miktar ve payları ile üreticinin üretim tekniğini ortaya koymak, 3. Tarımsal alt yapı yatırım projelerinin ekonomik analizleri için gerekli verileri sağlamak, 4. Destekleme fiyatlarının saptanmasında yararlanabilecek ölçütler bulmak, 5. Tarımsal üretim planlaması çalışmalarına kaynak olabilecek bazı değerleri belirlemek amaçları için uygulanmış ve söz konusu ürünlere ait yıllık üretim girdi ve maliyetleri tespit edilmiştir.

13 2. LİTERATÜR ÖZETİ Aksoy (1981), Menemen ovası koşullarında pamuk ve bağın üretim girdi ve maliyetlerini tespit etmek amacıyla yılları arasında, pamukta 51 adet tarla ve 20 adet bağda bir çalışma yürütmüştür. Bu çalışmanın sonucunda, bir dekar pamuk tarımı için saat insan işgücüne (erkek), 5.59 saat çeki iş gücüne (traktör), sulu bağ tarımı için insan iş gücüne (erkek), saat hayvan iş gücüne, 0.75 saat makine çeki gücüne, susuz bağ tarımı için saat insan iş gücüne (erkek), 8.68 saat hayvan iş gücüne, 0.50 saat makine çeki gücüne gereksinim duyulduğunu bildirmiştir. İlkyaz (1983), Samsun ve Ordu illerinde 4 yıl süreyle yürütülen araştırma ile Karadeniz Bölgesinde yetiştirilen ayçiçeği, mısır, tütün ve buğdayın üretim girdi ve maliyetleri fiziki girdi esaslarına göre saptanmıştır. Araştırma ayçiçeğine 29 işletmede 616 da, mısırda 38 işletmede 418 da, tütünde 39 işletmede 382 da, buğdayda 28 işletmede 337 da arazide yürütülmüştür. Uygulama gönüllü çiftçi işletmelerinde kayıt yöntemi ile yapılmıştır yılında anket yöntemi uygulanmıştır yılında hayvan işgücü kullanılan tüm işletmelerde hayvan işgücü miktarı sa/da dır. Dört yıllık veriler üzerinde yapılan çözümleme ile ayçiçeğinde saat insan, 1.12 saat makina işgücü, mısırda saat insan, 141 saat makina işgücü, tütünde saat insan, 1.29 saat makina işgücü, buğdayda ise saat insan, 2.02 saat makina işgücüne gereksinme olduğu saptanmıştır. Güney (1985a), Tokat ilinde sulu koşullarda üretilen elma ve üzümün dekara üretim maliyetlerini, üretim girdilerini ve bu üretim girdilerinin üretime katılma oranlarını saptamak amacıyla yapılan çalışma, yılları arasında 44 işletme parselinde dekar alanda yürütmüştür. Bu çalışmaya göre, elma ve üzüm ürünleri için sırasıyla; 86.15, sa/da insan işgücü, 0.38, 1.17 sa/da makine iş gücüne ihtiyaç vardır. Güney (1985b), sulu koşullarda kuru fasulye, kuru soğan ve ayçiçeği ile kuru koşullarda ayçiçeğinin dekara üretim maliyetlerini, üretim girdilerini ve bu üretim girdilerinin üretime katılma miktar ve oranlarını saptamayı amaçlayan başka bir araştırma ise, yılları arasında Tokat ilinde, 65 işletme parselinde dekar alanda yürütülmüştür. Araştırmada veri sağlamada büyük ölçüde kayıt yönteminden yararlanılmıştır. İşletme masraflarının saptanmasında tek ürün bütçe analiz yöntemi, üretim masraflarının saptanmasında ise alternatif maliyet unsuru temel alınmıştır. Değerlendirmelerde yüzdeler ve tartılı aritmetik ortalama gibi istatistiklerden yararlanılmıştır. Yapılan toplu analiz sonucunda; sulu koşullarda kuru fasulye, kuru soğan ve ayçiçeği ile kuru koşullarda ayçiçeğinde sırasıyla insan işgüçleri 38.86, , 10.37, 9.58sa/da verimler 140, 2274, 223 ve 141 kg/da olarak saptanmıştır. Aksoy ve Candemir (1986), Ege Bölgesinde incirin üretim girdi ve maliyetlerinin saptanması amacıyla yürüttükleri çalışmada, taban arazide susuz koşullarda kuru incir üretimi için sa/da insan, 2.05 sa/da makine, yaş incir üretimi için sa/da insan, 2.71 sa/da makine, meyilli arazilerde sulu koşullarda kuru incir üretimi için sa/da insan,

14 sa/da hayvan, 1.70 sa/da makine, yaş incir üretimi için sa/da insan, 2.90 sa/da hayvan, 2.99 sa/da makine iş gücüne ihtiyaç duyulduğunu bildirmişlerdir. Altun (1986), sulu koşullarda kuru fasulye, kuru koşullarda ayçiçeği ve fiğin dekara ortalama üretim girdileri ve maliyetlerini saptamak amacıyla yılları arasında 100 işletme parselinde bir çalışma yürütmüştür. Yılların aritmetik ortalaması alınarak yapılan toplu analiz sonuçlarına göre kuru fasulye üretimi için 1.6 sa/da makina işgücü, sa/da insan işgücü, ayçiçeği üretimi için 0.48 sa/da makina işgücü, 6.67 sa/da insan işgücü, fiğ üretimi için 1.21 sa/da makina işgücüne 5.34 sa/da insan işgücüne gereksinim olduğu saptanmıştır. Verimler kuru fasulyede 15.7 kg/da, ayçiçeğinde ve fiğde kg/da olarak bulmuştur. İlkyaz (1986), Doğu Karadeniz Bölgesinde çayda 67 işletme 80.4 dekar, fındıkta ise 47 işletmede dekarlık sahada 3 yıl süre ile yaptığı çalışmada, çay tarımı için saat, fındık için saat insan işgücüne gereksinim olduğunu tespit etmiştir. Aynı çalışmada fındığın dekara makine iş gücü gereksinimi 0.13 saat olduğunu, çayda makine işgücüne gereksinim olmadığını bildirmektedir. Aksoy (1987), İzmir yöresinde şeftalide 3 yıl, 13 bahçe ve 110 dekar alanda yürüttüğü çalışmada, dekara saat insan iş gücü, 5.21 saat makine iş gücüne ihtiyaç duyulduğunu, dekara verimi 950 kg olarak tespit etmiştir. Dağdeviren ve Ferhatoğlu (1987), Şanlıurfa ve Gaziantep yörelerinde narın üretim girdi ve maliyetlerini saptamak amacıyla yılları arasında 18 işletme parselinde ve 239 dekar alanda yürüttükleri çalışmada, bir dekar nar tarımı için saat insan, 0.67 saat makine iş gücüne ihtiyaç olduğunu, dekara ortalama 852 kg ürün elde edildiğini bildirmişlerdir. Özkan (1987) Trakya bölgesinin iki ana ürünü olan buğday ve ayçiçeği üretim girdileri ve maliyetlerinin saptanması amacıyla ele alınan bu araştırma, yıllarında bölgenin değişik köylerindeki 110 işletme parselinde, 2567 dekar alanda yürütülmüştür. Gerekli veriler kayıt ve anket yöntemiyle toplanmıştır. Yapılan değerlendirmeler sonucunda; bir dekar üretim için ihtiyaç duyulan makina işgücü, buğdayda 1.17 saat, ayçiçeği için kuruda 1.35 saat, suluda 1.45 saat bulunmuştur. İnsan işgücü ihtiyacı ise buğdayda 0.48 saat, ayçiçeği için kuruda 6.00 saat, suluda ise saat bulunmuştur. Dekardan alınan verimler ise buğdayda 353 kg, ayçiçeğinde kuruda 142 kg ve suluda ise 161 kg olmuştur. Edebali (1991) Malatya yöresinde sulu koşullarda kayısının üretimi ve kurutulması için gerekli fiziki girdi ve maliyetlerini saptamak amacıyla yılları arasında 17 işletme parseli ve 316 dekar alanda yaptığı çalışmada, kayısı tesisinde saat insan ve 7.97 saat makine iş gücüne ihtiyaç olduğunu, dekara ortalama kuru kayısı verimini 180 kg olarak bildirmektedir. Oğuz ve Kabukçu (1994), Konya İli Bağ İşletmelerinde Üzüm Üretim Maliyetinin Belirlenmesi Üzerine Bir Araştırma isimli çalışmada üzüm üretimin dekara üretim maliyeti, gayrisafi üretim değeri, ve net gelir hesap edilmiştir. Araştırma bölgesinde ortalama üretim

15 15 girdileri maliyeti TL ile TL arasında değişmektedir. Bir kg üzümün maliyeti ise ortalama 1902 TL olarak hesaplanmıştır. İşletmeler ortalamasında üzümün satış fiyatı 2890 TL olup net gelir TL dir. Karlılık oranı ise %1,52 olarak hesaplanmıştır. Çiçek ve Sayılı (1996), Tokat İli Kazova Yöresi Tarım İşletmelerinde Bazı Önemli Tarla Ürünlerinin Fiziki Üretim Girdileri ve Karlılıkları Üzerine Bir Araştırma isimli çalışmada buğday, arpa, domates, şekerpancarı ve ayçiçeği ürünlerinde fiziki üretim girdileri kullanım düzeyi belirlenmiştir. Ayrıca gelir ve masraflara ilişkin veriler yardımıyla hangi ürünlerin daha karlı olduğu incelenmiştir. Yapılan analizler sonucu en fazla net gelir ve oransal kara domates üretim faaliyetinin sahip olduğu belirlenmiştir. Bunu sırasıyla sulu şartlarda şekerpancarı, ayçiçeği ve buğday izlemektedir. Kuru şartlarda üretilen buğday ve arpanın net gelirinin negatif olduğu bulunmuştur. Dağdemir ve Özçelebi (1998) Çayeli içesi kıyı şeridinde çay üretiminde girdi tespiti ve maliyeti üzerine yaptıkları çalışmada, 1 kg yaş çay yaprağının maliyetini 5 dekardan küçük işletmelerde TL., 5-10 dekar işletmelerde TL., dekar arası işletmelerde TL. olarak tespit etmişlerdir. Gündoğmuş (1998) Ankara İli Akyurt İlçesi tarım işletmelerinde ekmeklik buğday üretiminin fonksiyonel analizi ve üretim maliyetinin hesaplanması üzerine 20 köyde 70 işletmede yürüttüğü çalışmada, ekmeklik buğday üretiminin 2.54 saat insan iş gücüne, 1.23 saat traktör çekigücüne talebinin bulunduğunu bildirmektedir. Akçay ve ark. (1999), Tokat Merkez İlçede Yetiştirilen Şeftali, Elma, ve Vişnenin Üretim Maliyeti ve Karlılığının Belirlenmesi Üzerine Bir Araştırma isimli çalışmalarında ürün maliyetlerinin belirlenmesinde tam maliyet analiz yöntemini uygulamışlardır. Yapılan araştırmada birim sermayeye karşılık en fazla kar elde edilen meyveler sırasıyla vişne (2,55), şeftali (1,40), ve elma (1,06) dır. Dekara en fazla net kar sağlayan ürün yine vişne ( TL/da) dır. Bunu TL/da ile şeftali ve TL/da ile elma izlemektedir. Altıntaş ve Karkacier (2002), Şeftalinin Fiziki Üretim Girdileri ve Maliyeti (Tokat- Kazova Yöresi) isimli çalışma, Tokat-Kazova yöresinde şeftali üretimi yapan tarım işletmelerinde üretim döneminde yürütülmüştür. Birim alan işletme masraflarının belirlenmesinde tam maliyet analizi ve üretim masraflarının saptanmasında alternatif maliyet unsuru dikkate alınmıştır. Bir kg şeftalinin maliyeti TL ve oransal karı 1,12 olarak belirlenmiştir. Akçay ve Arslankurt (2003), Seçilmiş Bir Bölgede Domatesin (Sırık) Fiziki Üretim Girdileri, Maliyeti Ve Karlılığı Üzerine Bir Araştırma, Tokat-Kazova yöresinde sırık domates yetiştiren tarım işletmelerinde üretim döneminde yürütülmüştür. Birim alan işletme masraflarının belirlenmesinde tam maliyet analizi ve üretim masraflarının saptanmasında da alternatif maliyet unsuru dikkate alınmıştır. Bir dekar domates (sırık) üretmek için TL masraf belirlenmiştir. Bu masrafların TL sı sabit masraflar ve geriye kalan TL sı ise üretim hacmine bağlı olarak değişebilen

16 16 değişken masraf unsurlarından oluşmuştur. Sırık domatesin dekara gayri safi üretim değeri ise TL ve oransal karlılığı ise 1,15 olarak tespit edilmiştir. 3. MATERYAL VE METOT 3.1. Materyal Araştırma, Eskişehir ilinde yürütülmüştür. Çalışma birimi olarak çiftçi tarlaları ele alınmış ve seçilen örnekler (işletme + parsel) ilin özelliklerini taşıyan parseller olmasına dikkat edilmiştir Araştırma Yerinin Genel Tanımı Eskişehir ili, İç Anadolu Bölgesinin kuzeyinde yer almaktadır. Kuzeyinde Karadeniz, Kuzeybatısında Marmara, Batı ve Güneybatısında Ege coğrafi bölgeleri ile komşudur. İlin coğrafi özellikleri ana hatları itibariyle İç Anadolu nunkine benzer. İlimiz, doğu boylamları ile kuzey enlemleri arasında yer alır. Güneyinde Afyon, Güney doğusunda Konya, Doğu ve kuzeyde Ankara, Kuzey batıda Bolu, Batıda Kütahya ve Bilecik illeri bulunmaktadır. Denizden yüksekliği 801 metredir Araştırma Yerinin Genel İklim Özellikleri Eskişehir ili İç Batı Anadolu iklimi etkisi altındadır. Yazlar sıcak ve kurak, kışlar ise kar yağışlı ve serttir. Yağışlar kış ve bahar aylarında oluşur. Yıllık ortalama sıcaklık 10.7 C dir. En düşük sıcaklık C, en yüksek sıcaklık 40.4 C dir. Yıllık yağış miktarı mm.dir. Yıllık ortalama nisbi nem %62.1 dir. deneme yerine ait çok yıllık ve yıllık iklim değerleri Çizelge 3.1 de verilmiştir(dmi, 2008). Çizelge 3.1. Eskişehir ilinin uzun yıllar içinde gerçekleşen ortalama ( ) meteorolojik değerleri (DMİ). PARAMETRELER A Y L A R Orta. Sıcaklık ( C) Orta. En Yüksek Sıcaklık ( C) Orta. En Düşük Sıcaklık ( C) Orta. Güneş. Süresi (saat) Orta. Yağış ( mm Orta. Yağışlı Gün Sayısı Orta. Karla Örtülü Gün Sayısı Orta. Donlu Gün Sayısı Orta. Nispi Nem (%) Araştırma Yerinin Toprak Özellikleri Eskişehir İlinde gerek iklim, gerek ana madde ve gerekse topoğrafik farklılıklar nedeniyle çeşitli büyük toprak grupları oluşmuştur. Bunlardan alansal olarak en yaygın olanları, kahverengi topraklar, kahverengi orman toprakları, kalkersiz kahverengi orman

17 17 toprakları alüvyal topraklar, topraklarıdır. hidromorfik alüvyal topraklar ve kalkersiz kahverengi Araştırma Yerinin Tarımsal Yapı Özellikleri İlin toplam arazi varlığı hektardır. Bunun hektarlık kısmı işlemeli tarıma uygun alanlar olup bunun da hektarlık bölümü sulanan tarım arazileridir. İl tarımının esasını tarla tarımı teşkil etmektedir. Söz konusu tarım arazilerinin hektarlık bölümünde tarla tarımı yapılmaktadır. İlde hektar arazi çayır-mera arazisi, hektarı orman-funda arazisi ve hektarı, tarım dışı araziler ve hektarı da diğer araziler olarak sınıflandırılmıştır. Eskişehir İli nin 2005 Yılı na ait tarımsal ürünlerin ekiliş alanları, üretim miktarları ve ortalama verimlere ait bilgiler Çizelge 3.2 de verilmiştir. Çizelge 3.2 Eskişehir İli 2005 Yılı Ürünlerin Ekiliş Miktarları ve Verimleri (TKB, 2006). ÜRÜNÜN CİNSİ EKİLEN ALAN (Ha) ÜRETİM (Ton) ORTALAMA VERİM (Kg/Ha, Ağaç) Buğday Arpa Şeker Pancarı Ayçiçeği Nohut Yonca Mısır (Silaj) Mısır (Dane) Domates Karpuz Taze Soğan Marul Taze Fasulye Hıyar Ispanak Elma Kiraz Zeytin Ceviz Nar Kayısı Vişne TOPLAM Plastik Sera (Dekar) 175,1 Yüksek Tunel (Dekar) 235 Toplam Örtü altı 410,1

18 Metot Veri sağlamada kayıt ve anket yöntemi kullanılmıştır. İşletme masraflarının saptanmasında tek ürün bütçe analiz yöntemi, üretim masraflarının belirlenmesinde alternatif maliyet unsuru, değerlendirmelerde yüzdeler ve tartılı aritmetik ortalama gibi istatistiklerin hesaplanmasında ise KHAAP no.lu projeden yararlanılmıştır Projeye Başlamadan Önce ve Proje Süresince Yapılan Çalışmalar Projeye başlanılmadan önce, çalışmaların hangi köylerde yapılabileceğini saptamak amacı ile yöre gezilmiştir. Çalışmalar ili temsil edebilen ve ele alınan ürünlerin yoğun olarak tarımının yapıldığı köylerdeki işletmelerde yapılmıştır. İşletmelerin saptanmasında gönüllü çiftçiler seçilmiştir. İşletmelerin seçiminde, mekanizasyon durumları, ürünlerin üretim parsel genişlikleri, üretimin kuru veya sulu koşullarda yapıldığı gibi hususlar göz önünde bulundurularak, yaygın işletme tipleri seçilmiştir. Kayıt yönteminde, ele alınan ürünlerin üretim dönemleri başlangıcından sonuna kadar kayıt tutacak çiftçiler saptanmıştır. Anket yönteminde ise, verileri sağlamak için ürünlerin hasat döneminde harekete geçilmiştir. Kayıt yönteminde, kayıt tutan çiftçilere başlangıçta konunun ele alınış nedenleri ve nasıl kayıt tutulacağı ile ilgili bilgiler verilmiştir. Kayıt süresince Teknik Elemanlar, özellikle tarımsal işlemlerin yoğun olduğu dönemlerde işletmelere gidip kayıt defterini veya kayıt formlarını kontrol ederek, gerektiğinde bazı kayıtları çiftçi ile birlikte tutmuştur. Kayıt yönteminde kayıtlar iş kayıtları defterine, anket yönteminde ise anket formlarına işlenmiştir Ele alınan tarlanın büyüklüğü dekar olarak belirlenmiştir. Ele alınan ürünler için yapılan işlemlerin kaç defa yapıldığı saptanmıştır. Örneğin; kaç defa sürüm yapıldığı, kaç defa sulandığı, kaç defa hasat edildiği gibi Analiz ve Değerlendirme Metotları İşletmelerdeki İşgücünün Belirlenmesi İşletmelerdeki işgücünü tespit etmek amacıyla işletme bazında olmak üzere, Ek 2 Çizelge 1. deki form kullanılmıştır. Bu formda işlem çeşidi olarak; ekim, bakım, hasat, harman, yükleme, taşıma ve boşaltma gibi işlemler, insan gücü olarak; erkek, kadın ve çocuk, çeki gücü olarak ta traktör ve hayvan esas alınarak ücretlendirilmiştir. İşletmede hangi işgücü yaygınsa (makine işgücü, hayvan işgücü) o işgücü esas alınmıştır. Değerlendirmelerde, makine işgücü içinde ekip olarak kabul edilen insan işgücü ayrı verilmiştir.

19 19 İnsan işgücüne ait değerlendirmelerde ise erkek işgücü birimi esas alınmıştır. İnsan işgücünün erkek işgücü birimine dönüştürülmesinde aşağıdaki katsayılar kullanılmıştır (Çizelge 3.3.) Çizelge 3.3. İşgücü dönüşüm tablosu. YAŞ ERKEK KATSAYILAR KADIN Alet ve makine ile yapılan işlemler köyde geçerli kira bedelleri üzerinden, işçilik ücretleri ise, köyde geçerli gündelik üzerinden (8 saat çalışmaya karşılık) değerlendirilmiştir. Bu işlemler her yıl ve her ürün çeşidi için tekrarlanarak, o yıla ve ürün çeşidine ait toplam çeki gücü, insan işgücü, aile işgücü, erkek ve kadın işgüçleri saat ve dakika olarak hesaplanmıştır. Makine işgücünde ekipman aşağıdaki gibi kabul edilmiştir (Çizelge 3.4.). Çizelge 3.4. Makine-Ekipman tablosu. YAPILAN İŞ İŞÇİ EKİP KAPSAMI ALET MAKİNE Sürüm Sürücü Traktör + Pulluk İkileme Sürücü Traktör + Kazayağı veya Diskaro Üçleme Sürücü Traktör + Kazayağı, Dişli Tırmık, Merdane Ekim Sürücü + 1 Yardımcı Traktör + Mibzer Gübreleme Sürücü + 1 Yardımcı Traktör + Gübre Dağıtıcı İlaçlama Sürücü + 1 Yardımcı Traktör + İlaç Dağıtıcı Hasat Sürücü + 1 Yardımcı Biçerdöver Söküm Sürücü Traktör + Söküm Pulluğu Taşıma Sürücü Traktör + Treyler vb. İnsan işgücü içinde aile işgücü oranı belirlenmiştir. Aile işgücü, ücretli işçi kullanıldığı kabul edilerek değerlendirilmiştir.

20 20 Her köydeki her işletme için ayrı ayrı yapılan bu işlemlerin toplamı o köye ait değerleri vermektedir. Dolayısıyla çalışılan tüm köylere ait değerlerin ortalamasından da tarımsal işlemlere göre söz konusu ürün çeşidi için (o yıla ait) toplam ve dekara ortalama işgüçleri dağılımları tespit edilmiştir (Ek:2, Çizelge 2.) Tarımsal İşlem Zaman ve Sayılarının Belirlenmesi Tarımsal işlem tarihleri ve uygulama sayıları her ürün için ayrı ayrı belirlenmiştir. İşlem sayısını bulmak amacıyla aşağıdaki eşitlikten faydalanılmıştır. İS1 XA1 İS2 XA 2... İSn XAn İS A A... A 1 2 burada; İS: tarımsal işlem sayısı [-], 1,2, n : işletme no. [-], A: arazi genişliği [da]. Çizelgede zaman olarak, işletmeler itibarıyla tarımsal işlemin ay olarak en erken ve en geç uygulama zamanı esas alınmıştır. İşlem çeşidi olarak, sürüm, ikileme, üçleme, ekim-dikim, gübreleme, çapalama, ilaçlama, sulama, hasat ve harman dır. Yine benzer şekilde, her köydeki işletmeler için ayrı ayrı yapılan bu işlemlerin toplamı o köye ait değerleri vermektedir. Dolayısıyla çalışılan tüm köylere ait değerlerin ortalamasından da söz konusu ürün çeşidi ve yılı için tarımsal işlem zamanı ve sayıları ortalama olarak bulunmuştur (Ek:2, Çizelge 3.) Üretim Girdilerinin Belirlenmesi İşletmelerdeki üretim girdilerinin belirlenmesinde işletme bazında olmak üzere, Ek:2 Çizelge 4. ve 5. deki formlar kullanılmıştır. Çiftlik gübresi kullanımında, gübrenin 1.yıl % 50 si, 2.yıl % 30 u, 3.yıl % 20 si değerlendirmeye alınmıştır. Saf maddeleri gübrelere çevirmek için Çizelge 3.5 deki tablo değerlerinden faydalanılmıştır (Ülgen ve Yurtsever, 1998). Çizelge 3.5 Saf Maddeleri Gübrelere Çevrim Katsayıları. GÜBRELER KATSAYILAR AZOT FOSFOR POTASYUM Amonyum Sülfat (%21) Amonyum Nitrat (%26) Amonyum Nitrat (%33) Üre (%46) DAP (%18-46) TSP (%42-44 P 2 O 5 ) Kompoze ( ) Kompoze ( ) Potasyum Sülfat (%48-52 K 2 O 5 ) n

21 21 Üretim girdilerinden tohum, fide, gübre, ilaç gibi maddelerin fiyatları belirlenirken, kullanılan dönem dikkate alınıp, bu maddelerin dışarıdan satın alındığı kabul edilerek, devletçe sağlanan veya satılanlar için resmi fiyatlar, diğerleri için piyasadaki cari fiyatlar esas alınmıştır. DSİ su ücreti olarak; birinci üründe su ücreti + yatırım payı alınmıştır, ikinci üründe ise yıllık su ücretinin yarısı alınarak su ücretine yatırım payı ilave edilmiştir. Her köydeki her işletme için ayrı ayrı yapılan bu işlemlerin toplamı ise o köye ait değerleri vermektedir. Dolayısıyla çalışılan tüm köylere ait değerlerin ortalamasından da çeşitli girdilere göre söz konusu ürün çeşidi için (o yıla ait) ana ürün, yan veya ara ürün toplam ve dekara ortalama miktarları elde edilmiştir(ek:2, Çizelge 6.). Fiziki girdilerin ortalama miktarları, maliyet hesaplanan yılın rayiç fiyatları ile değerlendirilerek ortak giderler dışındaki masraflar toplamı bulunmuştur. Ürünün özelliğine göre özel bir koruma gideri varsa, bakım bölümünde yer almıştır. Çiftçi koruma gideri ise çeşitli giderler içinde kabul edilmiştir. Ortak giderler grubunda yer alan arazi kirası, köyde geçerli kira bedelleri üzerinden değerlendirilerek; bir yılda iki ürün alınan tarlada her iki ürün için belirli bir kira bedeli varsa o bedeller alınacak, yoksa her iki ürünün gayri safi hâsılaları oranında veya ürünlerin araziyi işgal ettiği süre (ay) oranında belirlenmiştir. Ele alınan üründe ara veya yan ürün varsa, geliri masraflar genel toplamından çıkarılarak, dekara üretim maliyeti bulunmuştur. Dekara üretim maliyeti, bir dekardan elde edilen ortalama ürün miktarına bölünmek suretiyle ürünün kilogram maliyeti bulunmuştur. Bir dekardan elde edilen ortalama ürün miktarı, ürünün kg satış fiyatı ile çarpılmak suretiyle Gayri Safi Üretim Değeri (GSÜD) elde edilmiştir. Gayri safi üretim değerinden masraflar genel toplamı çıkarılarak dekardan elde edilen fark bulunmuştur. Gayri safi üretim değeri dekara üretim maliyetine bölünerek Karlılık Oranı bulundu. Tarlada satılan ürünler için tarla maliyeti, diğer ürünler için Pazar maliyeti bulunmuştur. Ürün maliyetleri kuru ve sulu koşullara göre gruplandırılmıştır. Yıllık değerlendirmelerde, maliyet çizelgeleri ile araştırmaya alınan ürünlerin bölgesel rayiçleri için Ek 2, Çizelge 7., üretim girdi ve maliyetlerine ait bulguların özeti içinde Ek 2, Çizelge 8. Kullanılmıştır. Tüm bulgular ise bir tek formda toplanarak yıllık üretim girdi ve maliyetleri bulunmuştur (Ek 2, Çizelge 9).

22 Ürünlerin Satış Fiyatlarının Belirlenmesi Ürünlerin satış fiyatları belirlenirken; salt devletin alım yaptığı ürünlerde resmi fiyatlar, diğerlerinde ürünlerin yoğun olarak satışının yapıldığı yerlerin cari fiyatları (Tarım Satış Kooperatifleri, Borsalar veya en yakın Pazar fiyatları vb.) dikkate alınmıştır. Ürün satışı, belirli periyoda yayılan ürünlerde ağırlıklı ortalama fiyatı kullanılmıştır. Eğer ürün sözleşme ile satılmışsa, satış tarihindeki fiyat, farklı dönemlerde değişik fiyatlarla satılmış ise yıl içindeki ortalama fiyat esas alınmıştır Gider Gruplarının Belirlenmesi Değerlendirmelerde göz önüne alınan gider grupları; toprak işleme ve ekim-dikim giderleri, bakım(gübreleme, çapalama, sulama, ilaçlama vb.) giderleri, hasat ve harman giderleri, çeşitli (tohum, fide, gübre, su, ilaç, vb.) giderler, ortak (arazi kirası, sermaye faizi, yönetim giderleri) giderleri Toprak İşleme ve Ekim Dikim Giderleri Toprak işleme ve ekim-dikim işlerinde; 1- Derin sürümde: 2-3 gövdeli pulluk, 2- İkilemede: Kazayağı, 3- Üçlemede: Tırmık, 4- Ekim-Gübrelemede: Mibzer, ekim makinesi, gübreleme makinesi mekanizasyonları kullanılmıştır. Harcanan işgücü insan ve makine olmak üzere (saat/da) olarak hesaplanıp ücretlendirilerek toprak işleme giderleri TL olarak bulunmuştur Bakım İşleri Giderleri Bakım İşlerinde; 1- Gübrelemede: Gübreleme makinesi ve/veya elle, 2- İlaçlamada: İlaçlama makinesi, sırt pülverizatörü, 3- Sulamada: Motopomp, 4- Çapada: İnsan işgücü(elle) kullanılmıştır. Harcanan işgücü insan ve makine olmak üzere (saat/da) olarak hesaplanıp ücretlendirilerek bakım işleri giderleri TL olarak bulunmuştur Hasat ve Harman İşleri Giderleri Hasat taşıma ve harman İşlerinde; 1- Hasatta: Biçerdöver, insan işgücü(elle), 2- Taşımada: Traktör-römork, çuval, 3- Harmanda: Patöz kullanılmıştır Harcanan işgücü insan ve makine olmak üzere (saat/da) olarak hesaplanıp ücretlendirilerek hasat ve harman işleri giderleri TL olarak bulunmuştur.

23 Çeşitli Giderler Tohum, fide, gübre giderleri, ilaç, arazi koruma ve su giderleri TL olarak çeşitli giderler gider grubunu oluşturmaktadır Ortak Giderler Ortak giderler olarak; 1- Arazi kirası giderleri, 2- Çeşitli giderler: Toplam giderlerin %5 i, 3- Yönetim giderleri: Toplam giderler, çeşitli giderler ve arazi kirası toplamının %3 ü, 4- Sermaye faizi: Toplam giderler, çeşitli giderler ve arazi kirası toplamının, o yıla ait yıllık faiz oranının yarısı (yani 6 aylık kısmı) yüzdesi ile çarpımı sonucu bulunan tutarlar toplamıdır Gelir Gruplarının Belirlenmesi Ana ürün ve yan ürün olmak üzere 2 adet gelir grubu vardır. Ana ürün gelir grubunu, ürünlerin satışından elde edilen gelirler, yan ürün grubunu ise yan (sap, saman, küspe vb.) ürünlerin satışından elde edilen gelirler oluşturmaktadır. Toprak işleme, ekim, bakım ve hasat işleri, tohum, gübre, ilaç ve sulama işlerinin işgücü karşılıkları paraya çevrildikten sonra; arazi kirası ve koruma giderleri eklenmek suretiyle tarımsal ürüne ait bölgesel bazda rayiç bedeli tespit edilmiştir (Ek Çizelge 6.). 4. ELDE EDİLEN BULGULAR SONUÇ ve İRDELEME Yürütülen bu proje ile Eskişehir İlinde yetiştirilen arpa, buğday, şeker pancarı, mısır, yeşil mercimek, nohut, domates, kuru fasulye, haşhaş, kanola, kuru soğan, ayçiçeği ve aspirin 2008, 2009 ve 2010 yıllarına ait üretim girdi ve maliyetleri saptanmıştır Toprak İşleme Maliyetlerine Ait Sonuç ve İrdeleme Ürünler bazında toprak işleme giderlerine ait 3 yıllık sonuçlar Şekil 4.1. de verilmiştir. Şekil 4.1.Toprak işleme maliyetleri.

24 24 Şekil 4.1. deki grafikten görüldüğü üzere; toprak İşleme masrafları en düşük olarak kuru şartlarda, arpa, buğday ve yeşil mercimek, en pahalı ise sulu şartlarda kuru soğan için gerçekleşmiştir Bakım İşleri Maliyetlerine Ait Sonuç ve İrdeleme Ürünler bazında bakım işleri giderlerine ait 3 yıllık sonuçlar Şekil 4.2. de verilmiştir. Şekil 4.2.Bakım İşleri maliyetleri. Şekil 4.2. deki grafikten; bakım işleri masrafları en düşük kuru şartlarda, arpa, buğday, yeşil mercimek, kanola, nohut ve aspir, en pahalı ise şeker pancarı ve kuru soğan da gerçekleştiği görülmektedir Hasat ve Harman İşleri Maliyetlerine Ait Sonuç ve İrdeleme Ürünler bazında hasat ve harman işleri giderlerine ait 3 yıllık sonuçlar Şekil 4.3. de verilmiştir Şekil 4.3. Hasat ve harman işleri maliyetleri.

25 25 Şekil 4.3. deki grafik incelendiğinde; hasat ve harman işleri masrafları en düşük kuru şartlarda, arpa, buğday, yeşil mercimek, kanola, nohut ve aspir, en pahalı ise kuru soğan ve şeker pancarı nda gerçekleştiği görülmektedir Çeşitli Girdi Maliyetlerine Ait Sonuç ve İrdeleme Ürünler bazında çeşitli girdi maliyetlerine ait 3 yıllık sonuçlar Şekil 4.4. de verilmiştir Şekil 4.4. Çeşitli girdi maliyetleri. Şekil 4.4. deki grafikten görüldüğü üzere; muhtelif girdilere ait masraflar en düşük kuru şartlardaki arpa, buğday, haşhaş ve aspir. En pahalı domates(fideden dolayı),kuru soğan(tohumdan dolayı) ve dane mısırda gerçekleşmiştir Masraflar Toplamına Ait Sonuç ve İrdeleme Ürünler bazında masraflar toplamına ait 3 yıllık sonuçlar Şekil 4.5. de verilmiştir. Şekil 4.5. Masraflar toplamı.

26 26 Şekil 4.5. deki grafik incelendiğinde; toplam masraflarda, en ucuz kuru şartlardaki arpa, buğday, haşhaş ve aspir. En pahalı domates(fideden dolayı),kuru soğan(tohumdan dolayı) ve şeker pancarı ürünlerinde gerçekleştiği görülmektedir Toplam Maliyete Ait Sonuç ve İrdeleme Ürünler bazında toplam maliyete ait 3 yıllık sonuçlar Şekil 4.6. de verilmiştir. Şekil 4.6. Toplam maliyet. Şekil 4.6. daki grafikten; toplam maliyette, en düşük üretim maliyeti kuru şartlardaki arpa, buğday, haşhaş ve aspir, en yüksek maliyet ise domates(fideden dolayı),kuru soğan(tohumdan dolayı) ve şeker pancarı ürünlerinde gerçekleştiği görülmektedir. Elde edilen veriler toplu ve tek tablo şeklinde yıllık olarak Şekil 4.7 ve Çizelge 4.1, 4.2 ve 4.3 te, ürün bazında ise Ek 1. deki Çizelgelerde verilmiştir.