Osmanlılarda Coğrafya 1 Yavuz Unat 2

Transkript

1 Osmanlılarda Coğrafya 1 Yavuz Unat 2 Osmanlılarda coğrafya çalışmaları, 19. yüzyıla kadar genelde iki ekol çerçevesinde yürütülmüştür: 1. Medresede yetişen bilginlerin temsil ettiği Doğu tarzı coğrafya ekolü; 2. Denizcilerin ve medrese çevresi dışında kişilerin temsil ettiği Batı Avrupa daki kartografyaya ve keşiflere dayanan coğrafya ekolü. Medreselilerin coğrafyaya ilişkin eserleri de iki ana grupta ele alınabilir; 1. Đslâm coğrafya geleneğine dayanan eserler. 2. Geniş bir kitleye hitap eden eğlendirici ve edebî türdeki eserler. Bunlar Kazvînî nin ( ) Acâib el-mahlûkât ve Garâ ib el-mevcûdât (Acayip Yaratıklar ve Garip Varlıklar) ve Đbn el-verdî nin (ölümü 1349) Harîdat el- Acâib ve Ceridât el-garâ ib adlı eserlerinin serbest çevirilerine, diğer coğrafya kitaplarından alınan pasajların ilavesiyle yazılmış olan Türkçe çevirilerdir. Helenistik bilim mirasından etkilenen Đslâm coğrafya geleneğinin en önemli örneği Fatih in emriyle Trabzonlu Amirutsez (ölümü 1475) tarafından yapılmış olan Batlamyus un (M.S. 150 yılları) Coğrafya sının çevirisidir. Fatih ayrıca klasik Đslâm coğrafyacılarının eserlerini de çoğalttırmıştır. Coğrafya, Osmanlılarda ihmale uğramış bir bilim dalıdır. Bilimlerin tasnifi ile ilgili eserlerde coğrafyanın yer almayışı ve tasnif dışı kalışı buna bir örnektir. Bu tür eserlerden Taşköprülüzâde nin ( ) Miftah el-sa âde si ve Erzurumlu Đbrahim Hakkı nın ( ) Tertîb-i Ulûm u (Bilimlerin Düzeni) dışında coğrafyaya yer veren eser görülmemektedir. Üstelik, Miftah el-sa âde de coğrafya astronominin bir dalı olarak, Tertîb-i Ulûm da da cüz iyât (değersiz meseleler) içinde verilmiştir. Osmanlılarda coğrafyaya gereken önemin verilmemesi ve coğrafyaya karşı olumsuz tavır takınılması, coğrafya alanındaki bilgisizlik ve yetersizlikten de bellidir. Buna bazı örnekler vermek mümkündür. Kethüdâzâde Mehmed Ârif Efendi, Menâkıb adlı eserinde Kristof Kolomb un Đstanbul a geldiğinden ve II. Bayezid den bir gemi istediğinden söz eder ve şunları söyler; 1 Bilim ve Ütopya, Mayıs 2002, Sayı 95, Đstanbul 2002, s Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi, Bilim Tarihi Anabilim Dalı Yardımcı Doçenti. 1

2 Sultan Bâyezid Han-ı Sânî (II. Bayezid) zamanında Kolon (Kolomb) adlı hükemâdan bir Frenk Đstanbul a gelir. - Bana biraz gemi verin, size yeni bir dünya bulayım der. Sultan Bâyezid, babası Fatih merhum gibi öyle pek dirâyetli olmadığından ulemâ ve vüzerâ ne derse onu kabul eder. O vaktin ulemâsı, - Âhir zamanda yeni dünya olur mu? Dünyanın yıkılması yaklaştı. Öyle şey olmaz! dediler. Kolon un gemisini yüzdürürler, gider. Kolon buradan Đspanya ya gider. Đspanya istediği kadar gemiyi verir. Amerika kıtasını aramaya çıkar Dolaşa dolaşa bulur. Hülâsa Amerikalılar, keşfolunduları tarihe kadar vahşi olup ondan sonra sûretâ Îsevî oldular. Eğer Muhammedîler bulaydı Müslüman olurlardı. 3 Yine Konyalı Đbrahim Hakkı ya göre, Đbrahim Müteferrika nın (yaklaşık ) bazı haritalar basmasına karşı tepkiler gösterilmiştir. Hatta 19. yüzyılda bile Osmanlılarda çeşitli kesimlerde doğruluğu ispatlanmış coğrafi gerçeklere dahi karşı görüş ileri sürenler olmuştur. Ancak bu olumsuz örneklerden yola çıkarak medreselilerin dünyada olup bitenlerden habersiz oldukları ve kayıtsız kaldıkları düşüncesine kapılınmamalıdır. Bunların yanında yeni coğrafya bilgisinin kullanılmasının Osmanlıların yararına olacağını savunanlarda yok değildir. Osmanlılarda medreselerdeki coğrafya çalışmaları yanında Batı etkisinde kalan bilginlerin temsil ettiği coğrafyacılık da ilk zamanlardan beri varolmuştur. Bunlar arasında, Tunuslu Đbrahîm el-kâtibî (1413 te sağ) ve Đbrahîm el-mürsî (1461 de sağ) yer alır. Osmanlılarda Batı tarzı coğrafyacılığın öncüsü ise Pirî Reis ( ) sayılabilir. Seydî Ali Reis in ( ) eserleri ve Ali Macar Reis in (1567 de sağ) Atlas ı bu ekolün örnekleri arasında bulunur. 16. yüzyıl Đslâm ve Batı coğrafya geleneklerinin yan yana bulunduğu bir dönemdir ve yıllarındaki Girit savaşları sırasında Batı tarzı coğrafya anlayışı ağırlık kazanmıştır. 17. yüzyılda Katip Çelebi ( ), Doğu da coğrafya konusunda yazılanların yetersiz olduğunu görmüş ve Batı haritacılık ve coğrafya kaynaklarını incelemiştir. Avrupalıların coğrafî bilgileri sayesinde dünya denizlerine hakim olduklarını fark ederek Mercator un ( ) Atlas Minor unu Mehmed Đhlâsî nin yardımlarıyla Levâmî el-nûr adıyla Türkçe ye çevirmiş ve Doğu ve Batı kaynaklarından yararlanarak Cihannüma yı yazmıştır. 3 Cevat Đzgi, Osmanlı Medreselerinde Đlim, Cilt 2, Đstanbul 1997, s

3 18. yüzyıldan itibaren sefâretnâmelerin sayısında büyük artış olmuştur. 19. yüzyılda ise coğrafya alanında yazılan eserlerin sayısı artmış ve özellikle Fransızca dan çok sayıda kitap çevrilmiştir. Yine bu yüzyılda eski coğrafya tamamen terkedilmiş ve Avrupa daki coğrafya çalışmaları takip edilmeye başlanmıştır. 19 ve 20. yüzyılda Batı kaynaklı çok sayıda eserin çevrildiği görülmektedir. Önemli Coğrafyacılar Pîrî Reis Gelibolu'da doğmuş olan Pîrî Reis ( ), iki Dünya haritası ile Kitâb-ı Bahriye (Denizcilik Kitabı) adlı yapıtın sahibidir. Birinci Dünya Haritası: 1929 yılında Topkapı Sarayı'nda Güney Batı Avrupa, Batı Afrika, Güney Doğu ve Orta Amerika kıyılarını gösteren bir harita parçası bulundu. Bu harita, Piri Reis'in 1513 yılında çizdiği ve 1517'de Mısır'da Sultan Selim'e ( ) sunduğu haritanın bir parçası idi. Parşömen üzerine çizilmiş olan bu haritada dağlar, nehirler, denizlerdeki taşlık yerler, kumlu sığ yerler ve görülmeyen kayalık yerler gösterilmiş, bölgelere ilişkin notlar düşülmüş, özellik gösteren bitki ve hayvan resimleri verilmiştir. Bu notların en ilgi çekeni Amerika'nın keşfine ve kıyılarına ilişkin verilen bilgilerdir. Pîrî Reis bu haritayı yaparken 33 haritadan yararlandığını söyler. Bunların 20'sinin kaynağı belli değildir. 8'i Đslâm Dünyası coğrafyacılarının haritaları, 4'ü Portekizlilerin çizdiği haritalar, biri de Kolomb'un haritasıdır. Kolomb'un çizdiği ilk Amerika haritası bugün kayıptır, ancak Pîrî Reis'in Portekizlilerle yaptığı bir savaşta bu haritayı ele geçirmiş olabileceği düşünülmektedir. Bu nedenle Pîrî Reis'in bu haritası, bugün elde bulunan ve Amerika'nın ilk haritasından yararlanılarak çizilen tek harita olma özelliğini taşımaktadır. Đkinci Dünya Haritası: Pîrî Reis bundan 15 yıl sonra yine bir Dünya haritası çizmiştir. Bugün elimizde bulunan parçası Grönland, Kuzey ve Orta Amerika sahillerini gösteren kısmıdır. Pîrî Reis 15 yıl içerisindeki bütün keşifleri izlemiş, önceki haritasında bulunan hataları düzeltmiş ve boş bıraktığı yerleri tamamlamıştır. Pîrî Reis, Kitâb-ı Bahriye de ise Akdeniz, Kızıldeniz, Hint Okyanusu ve Çin deniziyle ilgili çok ayrıntılı bilgi vermiş ve böylece denizcilerin yanlarına hiçbir rehber almadan açık denizlerde seyahat etmelerini sağlamaya çalışmıştır. 3

4 Seydî Ali Reis Seydî Ali Reis (1498?-1563) adıyla tanınan Alî ibn Hüseyin el-kâtibî nin doğum tarihi kesin olarak bilinmemektedir. Rodos un fethinden sonra Barbaros Hayreddin Paşa nın komuta ettiği donanma ile bir çok savaşlara katılmıştır. Pîrî Reis ve Murad Reis in Portekiz donanmalarına karşı başarısız olmaları nedeniyle, Kanûnî Sultan Süleyman tarafından donanma komutanlığına getirilmiş ve Basra daki Osmanlı donanmasını Kızıldeniz e getirmekle görevlendirilmiştir. Ancak Umman Denizi nde Portekizlilerle savaşa tutuşan Seydî Ali Reis, bu savaşta yenik düşmüş ve yaklaşık üç buçuk yıl süren ve çoğu karada geçen bir yolculuk sonunda Đstanbul a ulaşmayı başarmıştır. Bu seyahati sırasında Mir ât el-memâlik (Memleketlerin Aynası) ve Muhît (Okyanus) adında iki önemli eser kaleme almış ve 1557 de Đstanbul a döndüğünde bu eserlerini Kanûnî Sultan Sülayman a takdim ederek kendisini bağışlatmıştır. Eserleri çok beğenilmiş ve kendisine 80 akça maaş bağlanarak Dergâh-ı Âli müteferrikalığı görevine getirilmiştir. Bir müddet sonra da, Diyarbekir Timar Defterdarlığı na tayin edilmiş ve bu görevini sürdürürken vefat etmiştir. Mustafa ibn Ali 1574 yılında öldüğü tahmin edilen, Mustafa ibn Ali nin hayatı hakkında fazla bir bilgiye sahip değiliz. Bir süre Sultan Selim Camii nde muvakkitlik yapmış ve mîkât ilminin yanı sıra coğrafyayla da ilgilenmiştir. Tuhfe el-zamân ve Harîde el-evân (Zamanın Armağanı ve Çağın Đncisi) adlı eseri, gök kürelerinin ve yıldızların niteliklerini bildirdikten sonra, denizleri dağları, nehirleri, su kaynaklarını ve şehirleri tanıtır. Mustafa ibn Ali nin Kânûnî ye sunmuş olduğu Đlâm el-đbâd fî Alâm el-bilâd (Şehirler Aleminde Mesafelerin Bildirimi) adlı coğrafya yapıtı oldukça önemlidir. Burada Çin ve Fas arasındaki yüz önemli kentin Đstanbul a olan uzaklıkları, en uzun ve en kısa günü ve kıble doğrultuları verilmiştir. Mustafa ibn Ali, yapıtlarında basit bir Türkçe kullanmış ve özellikle muvakkitlerin gereksinim duydukları bilgileri derlemiştir. Kâtib Çelebi Avrupalılar arasında Hacı Kalfa ismiyle meşhur olan Kâtib Çelebi ( ), 17. yüzyıl Osmanlı Türkiye sinin en seçkin düşünülerindendir. Coğrafya, tarih, bibliyografya gibi bilim dallarında değerli eserler vermiştir. Coğrafyaya ilişkin kitaplarında Batılı coğrafyacılar 4

5 tarafından elde edilmiş olan bulgulara yer vermesi nedeniyle Türkiye deki bilim Rönesans ının müjdecisi olarak benimsenmektedir. Kâtib Çelebi, Doğu ve Batı kaynaklarından yararlanarak Cihânnümâ adını verdiği oldukça hacimli bir coğrafya kitabı hazırlamıştır. Tasvirî coğrafya ile ilgili olan bu eserinin girişinde, coğrafyanın çok yararlı bir bilim olduğunu ve bu bilim sayesinde herhangi bir kimsenin, hiçbir yere gitmeden, Dünya yı devreden seyyahlar gibi her yeri dolaşıp görme olanağına kavuşabileceğini söylemektedir. Amerika yı keşfeden Kristof Kolomb ( ) ile ilk kez Dünya nın çevresini dolaşan Fedinand Magellan ın ( ) keşif gezilerinin de anlatıldığı bu eserde, bir Dünya haritasının dışında çok sayıda yerel haritalara da yer verilmiştir Kaynaklar Bilim Tarihine Giriş, Sevim Tekeli, Esin Kâhya, Melek Dosay, Remzi Demir, Hüseyin Gazi Topdemir, Yavuz Unat ve Ayten Aydın Koç, Üçüncü Baskı, Nobel, Ankara Bilim Tarihi Kılavuzu, Bilginler ve Yapıtları, Melek Dosay, Remzi Demir, Hüseyin Gazi Topdemir, Yavuz Unat, Đnan Kalaycıoğlu ve Yasemin Emlü, Nobel, Ankara Elibüyük, Mesut, Matematik Coğrafya, Evren, Gezegenler, Dünya, Zaman, Ankara Đhsanoğlu, Ekmeleddin, Ramazan Şeşen, Cevat Đzgi, Cemil Akpınar, Đhsan Fazlıoğlu, Osmanlı Astronomi Literatürü Tarihi, OMLT, 2 Cilt, Đstanbul Đhsanoğlu, Ekmeleddin, Ramazan Şeşen, M. Serdar Bekar, Gülcan Gündüz, A. Hamdi Furat, Osmanlı Coğrafya Literatürü Tarihi, OCLT, 2 Cilt, Đstanbul Đzgi, Cevat, Osmanlı Medreselerinde Đlim, 2 Cilt, Đstanbul Parmaksız, Mehmet, Hüseyin Rıfkı Tâmânî nin El-Medhâl fi l-coğrafya Adlı Eseri Üzerine Bir Araştırma, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara