Sorularla Hukuk Dizisi 3 SORULARLA TOPLU İŞ HUKUKU 2. CUİ. Prof. Dr. Fevzi DEMIR

Transkript

1 Sorularla Hukuk Dizisi 3 SORULARLA TOPLU İŞ HUKUKU 2. CUİ Prof. Dr. Fevzi DEMIR

2 Sorularla Toplu İş Hukuku İkinci Cilt Prof. Dr. Fevzi Demir

3 Prof. Dr. Fevzi Demir 1947 y ılmda Salihli'de do ğdu. İlk ve orta ö ğrenimini Sa- 1'de tamamladı y ılında Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi'nden mezun oldu. Fransa'da y ılları arasmda Aix- Marseille (Marsilya) Üniversitesinde doktora yapt ı yılında MEB Hukuk Mü şavirli ği; 1977 Ege Üniversitesi iktisadi ve Ticari Bilimler Fakültesi ö ğretim üyeli ği yaptı ders y ılmda Cenevre Üniversitesi Hukuk Fakültesi'nde çal ıştı. 1982'de doçent, 1989da profesör oldu. Bu süre içinde Dokuz Eylül Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi ile Hukuk Fakültesi'nde İş Hukuku, Sendikalar Hukuku, Anayasa Hukuku ve Genel Kamu Hukuku dersleri verdi. Hükümet dan ışmanı olarak ILO toplantılarmda görev ald ı. Halen, iktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Çalışma Ekonomisi ve Endüstri ilişkileri Bölümü Ba şkam olan ve bu alanda yaymlanm ış İş Hukuku ve Llygulamasz (4. Bask ı), Sendikalar Hukuku (3. Baskı), İş Güvencesi Hukuku (2. Bask ı), Anayasa Hukukuna Giri ş kitapları ile makaleleri ve bildirileri bulunan Demir, evli ve iki çocuk babas ıd ır.

4 Sorularla Hukuk Dizisi 3 SORULARLA TOPW iş HUKUKU Prof. Dr. Fevzi DEM İ R IL1 CİLT açra TÜRKIYE BAROLAR B İRL İGİ

5 Türkiye Barolar Birli ği Yay ınlar ı : 99 Sorularla Hukuk Dizisi: 3 Sorularla Toplu İş Hukuku Prof. Dr. Fevzi Demir ISBN: Türkiye Barolar Birli ği Birinci Bask ı: Mart 2006 Sayfa Tasar ımı, Düzelti ve Ofset Haz ırhk Dü ş Atelyesi ( ) Baskı Şen Matbaa ( ) Özveren Soka ğı, 25/B Demirtepe - ANKARA Türkiye Barolar Birli ği Karanfil Soka ğı 5/ Kız ılay - ANKARA Tel: (312) Faks: e-posta: admin barobirlik.org.tr web: yayin barobilik.org.tr

6 İÇİNDEK İLER SUNUŞ XV ÖNSÖZ xv ıı KISALTMALAR XXI B İR İNC İ KISIM SEND İKALAR HUKUKU 1. "Sendika" Kavranıın ın Günümüzdeki Anlam ve Önemi Nedir? Sendika ve Dernek Kurma Haklar ı Aras ında Ne Fark Vard ır' Sendikalar Kanununda " İşçi"Ne Anlama Gelir? Sendikalar Kanununda " İşveren" ve "İşveren Vekili" Ne Anlama Gelir?., Sendikan ın Kurulu ş Amac ı Nedir' Sendika Nas ıl Tüzel Ki şilik Kazan ır? Sendikalar Meslek ve işyeri Esasma Göre Kurulabilir Mi...27 S. Sendikalar ın işkolu esasma Göre Kurulmas ı Zorunlu Mudur? Sendikalar ın Kurulaca ğı ve Örgütleneceği İşkoluna Giren İşyerleri Nas ıl Belirlenir? Sendika Çoklu ğu Esas ı (Plüralizm Sendikal) NeDemektir? v

7 11. Sendika Kurucusu, Yöneticisi ve Temsilcisi Olmak İçin Kanunen Aranan Ko şullar (Nitelikler) Nelerdir? Sendikanm Zorunlu Organlar ından Genel Kurulun Üye ve Delegeleri Nas ıl Belirlenir? Sendikalarm Olağan veya Olağanüstü Gene! Kurulunun Toplant ıya Çağırılınası Nas ılyap ılır' Sendikalar ın Genel Kurul Toplantı ve Karar Yeter Say ısı ile Kararlara itiraz Süresi Nedir? Sendikalar ın Yönetim Kurulu Üye Say ıs ı ile Karar Yeter Say ıs ı ve Görevi Nedir' Sendikalarm Denetleme ve Disiplin Kurulları Üye Say ılar ı ile Görevleri Nelerdir' Bireysel Sendika Özgürlü ğü Ne Anlama Gelmektedir? , Kollektif Sendika Özgürlü ğü Ne Anlama gelmektedir?., Kimler Sendika Üyesi Olabilirler? Kimler Sendika Üyesi Olamazlar Sendika Üyeliğinin Kazan ılmas ında Ön Ko şullar Nelerdir? Sendika Üyeli ğinin Kazan ılmasmda izlenecek Prosedür Nedir Sendikaya Üyeliğin Doğurduğu Haklar Nelerdir? Sendikaya Üyeliğin Doğurduğu Borçlar Nelerdir? Sendika Üyeliğinin Devam Ettiği ve Ask ıda Kaldığı Haller hangileridir' Sendika Üyeliği Hangi Hallerde Kendiliğinden Sona Erer? Sendika Üyeliğinden Çekilme (istifa) Nas ıl Olmalıdır?...90 VI

8 28. Sendika Üyelikten Ç ıkarma (ihraç) Nas ıl Olmal ıd ır Sendika Üyelik Güvencesi Nedir? Sendikal Faaliyete Kat ılma Güvencesi Nedir? Sendika Üyeli ği ve Sendikal Faaliyete Katılma Güvencesinden Kimler Yararlan ır Sendikal Güvencelerden Yararlanmada ispat Yükü Kime Aittir? Sendika Üyeliği ve Sendikal Faaliyete Katılma Güvncesinin Hukuki Yaptır ımları Nelerdir? , Uygulamada Sendika Üyeli ği ve Sendikal Faaliyete Katılma Güvencesinin Yapt ırımlar ı Nasıl Bir elişme Gösteriyor? Sendika Üyeliği ve Sendikal Faaliyete Kat ılma Güvencesinin Cezai Yapt ır ımı Nedir? İşyeri Sendika Temsilciliğinin Önemi Nedir? işyeri Sendika Temsilcilerinin Atamas ı Nasıl Yap ılır' İşyeri Sendika Temsilcilerinin Say ıs ı Nasıl Saptan ır işyeri Sendika Temsilcilerinin Görevleri Nelerdir? işyeri Sendika Temsilciliği Görevinin Sımrlar ı Nelerdir? işyeri Temsilcilik Güvencesinin Kapsam ı ve Smırları Nelerdir? işyeri Sendika Temsilcisinin işyeri ve İş Değişikliği Nas ıl Yap ılır' işyeri Sendika Temsilcisinin İş Sözleşmesinin Feshi Nas ıl Yap ıl ır' işyeri Sendika Temsilcisinin Dava Açma Hakk ı ve Süresi Nedir? vi'

9 45. i şyeri Sendika Temsilcisi Hakk ında Verilen Mahkeme Karar ının içeriği Nedir? Sendika Yöneticilik Güvencesinden Yararlanmanm Koşullar ı Nelerdir? Sendika Yöneticilik Güvencesinden Yararlanman ın Hüküm ve Sonuçlar ı Nelerdir? Sendikalar ın Çal ışma Hayatına ilişkin Yasal Faaliyetleri Nelerdir? Sendika ve Konfederasyonlarm Genel Hükümlere Göre Yapabilecekleri Sosyal Faaliyetleri Nelerdir? Sendika ve Konfederasyonlar ın Sendikalar Kanununa Göre Yapabilecekleri Sosyal Faaliyetler Nelerdir? Sendika ve Konfederasyonlar Yard ım ve Eğitim Amac ıyla Sand ıklar Kurulmas ın ı Nas ıl Teşvik Edebilirler? Sendika ve Konfederasyonlar Kooperatifler Kurulmas ına Nas ıl Yard ım Edebilirler Sendika ve Konfederasyonlar Smai ve iktisadi Teşebbüslere Nas ıl Yatırım Yapabilirler 7...'in 54.Sendika ve Konfederasyonlar ın Faaliyetlerinden Kimler Yararlan ır Sendika ve Konfederasyonlar ın "Temel Yasak Faaliyetleri" Nelerdir? Sendika ve Konfederasyonlar ın "Yasak Mesleki Faaliyetleri" Nelerdir? Sendika ve Konfederasyonlar ın Yasak Faaliyetlerinin Hukuki ve Cezai Yaphrmıı Nedir? Sendikalar Cumhurbaşkanl ığı ve Ba şbakanl ık Tarafından Nas ıl Denetlenir' y ı l ı

10 59. Sendikalar Çal ışma Bakanlığı Tarafından Nas ıl Denetlenir Sendikalar Maliye Bakanl ığı Tarafından Nas ıl Denetlenir' Sendikalar İçişleri Bakanl ığı Taraf ından Nas ıl Denetlenir Sendikalann Devlet Kurulu şlar ı Taraf ından Denetiminin Yöntem ve Sonuçlar ı Nelerdir? Sendikalar ın Konfederasyonlar Taraf ından Denetlenmesinin Yöntem ve Sonuçlar ı Nelerdir? Sendikalar ın Sona Erme Halleri Nelerdir? Sona Eren Sendika ve Konfederasyonlar ın Malvarl ığın ın Tasfiyesi ve Tahsisi Nas ı l Yap ıl ır' İK İNC İ KISIM TOPLU İŞ SÖZLEŞMESİ HUKUKU 66. "Toplu İş Sözleşıııesiniı z" Anlam ı ve Önemi Nedir? Toplu İş Sözleşmesinin Yararlar ı Nelerdir? "Toplu Sözle şıne Özerkliği" Ne Anlama Gelir? Toplu Sözle şme Özerkliğinin Sı n ırları Nelerdir' Toplu İş Sözleş mesinin Normatif (Düzenleyici) Hükümleri Nelerdir? Toplu İş Sözleşmesinin Borç Doğurucu Hükümleri Nelerdir? İşyeri ve İşyerleri (Grup) Toplu İş Sözleşmesi Ne Demektir? İşletme Toplu İş Sözleşmesi Ne Demektir? Ix

11 74.Toplu İş Sözleşmesi Yapma Ehliyeti Nas ıl Kazan ılır Toplu İş Sözleşmesi Yapma Yetkisinin Ön Ko şullar ı Nelerdir? Yetki Tespitinde Ba şvuru Zaman ı Nedir? Yetki Tespitinde Başvuru Usulü Nedir? Yetki Tespiti Kimlere ve Ne Kadar Süre İçinde Bildirilir Bakanlığın Yetki Tespitinde Arad ığı Esasa ili şkin Koşullar Nelerdir? Bakanl ığın Yetki Tespitinde Arad ığı Usule ilişkin Ko şullar Nelerdir? Yetki Tespitine itiraz Etmeye Yetkili Olanlar Kimlerdir ve itiraz Süresi Nedir? itiraz Yeri ve Usulü Nedir? Kesin Yetki Belgesinin Hükmü Nedir? Yetkisiz imzalanan Toplu İş Sözleşmesi Nas ıl iptal Ettirilir Toplu Görü şmeye Ça ğr ı Süresi ve i şverenin Çağrı ile Bağ]ıliğı Nedir? Toplu Görü şme Usulü ve Sözle şmenin İmzalanmasmm Hükmü Nedir? Toplu İş Sözleşmesinin İş Sözleşmeleri Üzerinde Nas ıl Bir Etkisi Olur? Toplu İş Sözleşmesinden Taraf Sendikaya Üye Olan işçiler Nas ıl Yararlan ırlar Taraf Sendika Üyesi Olmayan İşçiler Toplu İş Sözleşmesinden Nas ıl Yararlan ırlar Taraf Sendika Üyesi Olmayan ve Dayan ışma Aidatı da Ödemeyen i şçiler Toplu İş Sözle şmesinden Yararlanabilir Mi Toplu İş Sözleşmesinin İşyerleri Bakımmdan Uygulama Alan ı Nedir?...294

12 92. Toplu İş Sözleşmesinin Teşmili ve Önemi Nedir Bir Toplu İş Sözleşmesinin Te şmilinin Ko şullar ı Nelerdir? Toplu İş Sözleşmesinin Teşmilinin Hüküm ve Sonuçlar ı Nelerdir? Toplu İş Sözleşmesinin Uygulanmasmdan Kaynaklanan Uyuşmazl ıklarda Yorum Davas ı Hangi Hallerde ve Kimler Tarafından Aç ılır? Toplu İş Sözleşmesinin Uygulanmasından Kaynaklanan Uyuşmazlıklarda Eda Davas ı Hangi Hallerde ve Kimler Tarafından Aç ıhr Toplu İş Sözleşmesinin Uygulanmas ından Kaynaklanan Uyu şmazl ıklarda Hangi Hallerde ve Kimler Özel Hakeme Başvurabilir Toplu İş Sözleşmesinin Uygulanmasmdan Kaynaklanan Uyuşmazl ıklarda Hangi Hallerde ve Kimler Sözle şmenin Değiştirilmesi İçin Hakimin Müdahalesini İsteyebilir' Toplu İş Sözleşmesinin Uygulanmasmdan Kaynaklanan Uyuşmazliklarda Taraftar Sözleşmeyi Hangi Ko şullarda Değiştirebıh Toplu İş Sözleşmelerinin Süresi Ne Kadar Olur ve Ne Zaman Sona Erer? Süresi Sona Eren Toplu İş Sözleşmelerinin Hükümleri Nelerdir? Toplu İş Sözleşmeleri Hangi Hallerde Hükümsüz (Geçersiz) Say ıhr' xi

13 ÜÇÜNCÜ KISIM TOPLU İŞ UYUŞMAZLIKLAR İ HUKUKU 103. İş Uyuşmazl ığı Ne Demektir? Bireysel ve Toplu İş Uyuşmazlı kları NeDemektir? Hak ve Menfaat (Ç ıkar) Uyu şmazl ıklar ı Ne Demektir? Toplu İş Uyu şmazl ıklar ın ın Çözümünde Uygulanan Sistemler Hangileridir' Türk Hukuk Sisteminde Toplu İş Uyuşmazlığınm Bar ışç ı Çözüm Yolu Resmi Arabuluculukta Seçim Yöntemi Nedir? Resmi Arabulucunun Görevi ve Süresi Nedir? Toplu İş Uyuşmazlıklarının Mücadeleci Çözüm Yollar ından Kanuni ve Kanun D ışı Grevin Özelliği ve Şartlar ı Nelerdir? Toplu İş Uyu şmazl ıklar ın ın Mücadeleci Çözüm Yollarından Kanuni ve Kanun D ışı Lokavhn Özelliği ve Şartlar ı Nelerdir? Grev Karar ın ın Al ınmas ı ve ilan ı Sürecinde İzlenecek Prosedür ve Önemi Nedir? Lokavt Karar ınul Al ınmas ı ve ilan ı Sürecinde izlenecek Prosedür ve Öneminedir?...3M 113. Grev Oylamas ının Usul ve Şartlar ı nelerdir? Grev Oylamas ının Hüküm ve Sonuçlar ı Nelerdir?, Grev ve Lokavt ın Uygulanmaya Ba şlama Tarihi Nedir? Grev ve lokavt S ırasmda i şçilerin işyerinden Ayrılma Zorunlulu ğu Var Midir? xu

14 117. Grev ve Lokavt S ırasında işyerinde Çal ışmak Mecburiyetinde Olan i şçiler Var Midir? Grev ve Lokavt S ırasmda İşçi Sendikas ın ın - Yetkisi Nedir? Grev ve Lokavt S ırasında İşçi Sendikas ın ın Sorumlulu ğu Nedir? Grev ve Lokavt S ırasında işverenin Yetkisi nedir? Grev ve LokavtSırasmda işverenin Sorumluluğu Nedir? Grev ve Lokavtm İş Sözleş melerine Etkisi Nedir? Grev ve Lokavt ın Ertelenme Halleri ve Sonuçlar ı Nelerdir? Grev ve Lokavtm Yasaklanma Halleri ve Sonuçlar ı Nelerdir? Grev ve Lokavt Hakkın ın Kötüye KullamLmas ı Nas ıl Olur? Grev Uygulamas ın ın Kald ırılmas ında izlenecek Prosedür Nedir? Grev ve Lokavt ın Yasak olduğu i şler ve İşyerleri Hangileridir? Grev ve Lokavtın Yasak Oldu ğu işler ve işyerlerinde Yüksek Hakem Kuruluna Başvurma Usulü nedir? Kanun D ışı Grev ve Lokavtm Tanım ı ve Unsurlar ı Nedir? Kanun D ışı Grev velokavt ın Tespiti Nas ılyap ılır? Kanun D ışı Grev Esnas ında işverenin İş Sözle şmelerini ihbar Önelsiz ve Tazminats ız Fesih Hakk ı Var M ıd ır x ı I ı

15 132. Kanun D ışı Grev Esnasmda I şverenin İş Sözle şmesirıi ihbar Önelsiz ve Tazminats ız Feshedebilmesi İçin i şçinin Kusurlu Olmas ı Şart Mıd ır? Kanun D ışı Grev Karar ı Nedeniyle işçinin Uğrad ığı Zarar ı Sendika Tazmin Etmek Zorunda Midir? Kanun D ışı Grev Nedeniyle işverenin Uğrad ığı Zararm Niteliği ve Kapsam ı Nedir? kanun D ışı Grev nedeniyle işverenin Uğrad ığı Zararın Sorumlular ı Kimlerdir Kanun D ışı Lokavtm Hukuki Sonuçlar ı Nelerdir? Kanun D ışı Grev ve Lokavtm Cezai Sonuçlar ı Nelerdir? Bibliyografya Dizin xiv

16 Türkiye Barolar Birliği Yönetim Kurulu'nca benimsenen ve 27. TBB Ola ğan Genel Kurulu'na sunulan yay ın programında, hukukçular ve ilgilenenlerin yararlanabilecekleri nitelikte hukuk kitaplar ı yayımlanmas ı planlanm ıştı. Bu bağlamda Sorularla baş lıkl ı bir diziye başlanm ış; dizinin ilk kitab ı Sorularla Ceza Hukuku kitab ım ız yayımlanm ıştı. Hükümetin mevzuatta geniş ve köklü değişiklikler yapma haz ırlığı içerisinde bulunmas ı nedeniyle yay ım program ında zorunlu bir yava şlama olmu ştur. Gündemde bulunan değişikliklerin yap ılmas ı halinde yay ınlarım ızın k ısa zamanda eskimesi riskini azaltmak istemekteyiz. K ısa zamanda kullan ı- lamaz hale gelecek kitaplar yay ımlamanın doğru olmayacağını dü şünüyoruz. Ancak, meslektaşlar ım ızm kaliteli ve güvenilir yay ınlara duyduklan gereksinim ile yakında başlayacak avukatlık sınavlar ı için avukat adaylarmm yararlanabilece ği bir kitaplik da haz ırlamak gerekmektedir. Prof. Dr. Fevzi Demir'in Soru/ana Bireysel İş Hukuku ve Soru/ana Toplu İş Hukuku kitapların ı iki cilt halinde ard arda nt

17 yararlanmas ı na sunmaktay ız. Daha önce yay ı nlanaca ğın ı bildirdiğimiz Soru/ana Ceza M ıı lınkemesi ve Sonulanla İnJÜZ Hukuku kitapları da haz ırlanmaktad ır. Ayr ıca Soru/ana Adl ı Tıp, Son ılanla İnsan Haklar ı, Sort ılanla Avukatl ık Hukuku ve Meslek Kurallar ı kitaplar ım ızın da haz ırl ıklar ı son aşamaya gelmiş bulunmaktad ır. Bunlar ı da elimize ulaş t ıkça hukukçuların hizmeline sunaca ğız. İş hukuku kitaplarm ı haz ırlayan Prof. Dr. Fevzi Dernir'e ve kitabm gerçekle şmesinde emeği geçenlere teşekkür ediyorum. Kitab ın hukukçulara ve iş hayatına yararl ı olmas ı dileğiyle takdirlerinize sunuyorum. Av. Özdemir Özok Türkiye Barolar Birli ği Ba şkan ı

18 ÖNSÖZ Sorularla Hukuk dizisinin bu kitab ın ı "Toplu İş Hukukuna" ayırd ık. Son y ıllarda "İş Hukuku" alan ında görülen geli şmeler, Hukuk Fakülteleri yan ında, özellikle İİBF Çalişma Ekonomisi ve Endüstri ili şkileri Bölümlerinde derslerin ayrıntıl ı olarak "Bireysel İş Hukuku, Sendikalar Hukuku, Toplu Sözleşme Hukuku, Top/it İş Uyu şmazlıkları (Grev ve lokavt) Hukuku" başhkları altında okutulmaya ba şlandığını göstermektedir. Biz bu kitab ım ızda son üç ba şliğı birleştirerek, genellikle hukuk fakültelerinde yapıldığı gibi, Toplu İş Hukuku baş lığı altında toplad ık. İş hukuku alan ındaki bu geli şmeler, sadece fakültelerdeki iş hukuku derslerinin bireysel i ş hukuku ve toplu iş hukuku ad ı altında okutulnıas ına değil, illerdeki mahkeme say ıları ile Yarg ıtay'daki daire say ılarının da arttırılmas ına yol açtığını görüyoruz. Üstelik mevcut mahkeme ve daire say ılarının dahi yeterli olduğunu söylemek mümkün de ğil. Zira, sadece Yargıtay 9. Hukuk Dairesi'nin 2005 y ılinda verdiği karar say ı- s ınm 'i (evet otuz bini) aştığını görmek, bu dü şüncemizi doğrulamaya yetecektir kanısmday ız. xvi ı

19 Sorularla Toplu İş Hukuku kitab ı m ız uygulamac ı personel yöneticileri (insan kaynaklar ı ve personel müdürleri) ve özellikle avukat meslektaşlar ım ı.z için de vazgeçilmez bir el kitab ı olmu ştur. Zira, 15 Mart2003 tarihinde yürürlüğe giren ve kamu oyunda "İş Güvencesi Yasas ı " diye bilinen 4773 say ıl ı Yasa'n ın 2821 say ılı Sendikalar Kanunu'nda yapt ığı değişiklikler, en son Yargıtay kararlar ı göz önünde tutularak incelenmi ştir. Ayrıca, 2821 say ılı Sendikalar Kanunu ile 2822 say ıl ı Toplu İş Sözleşmesi Grev ve Lokavt Kanunu'nda yap ılacak değ işikliklere ilişkin "Bakanl ık Tasarı Taslaklar ı "na da değinilmiştir. Buna karşılik, okuyucuyu tartışmalara boğmamak için, mümkün olduğu ölçülerde "doktrin" görü ş leri k ısa tutulmu ştur. Ancak, bu kitab ım ızda da gerektiği yerde yasal düzenlemeyi ve yargı kararlarm ı eleştirmekten kaç ınmad ık. Öyle ki, "sendikal örgütlendinneyi güçlendirmek amac ıyla" getirilen sendikal güvencelerin son üç y ılda hiçbir katk ıs ının olmad ığı; tam aksine, son üç y ıldır artan istihdama kar şın, sendika üye say ısında herhangi bir art ışa rastlanmad ığı, işyerlerindeki örgütlenme çabalar ın ın en sert biçimde (toplu i şçi ç ıkarmalarla) devam ettiği görülmektedir. Halbuki güçlü bir i şçi ve işveren sendikac ılığmm ba şta siyasi rejimimiz "demokrasi" olmak üzere, "iş ban şı n ın" ve giderek ülkedeki "sosyal barışı n" tenı inatı oldu ğu aç ı kt ı r. Gerçekten, hükümetler üzerinde birer sivil toplum kurulu şu (bask ı grubu) olarak oynad ıkları siyasi rolleri sayesinde, "kavga" değil, tam bir "uzlaşma" rejimi olan "demokrasinin" teminatı olan sendikalar; işyeri ve iş kollar ı düzeyinde yaptıkları toplu iş sözleşmeleriyle, başta "eşit işe eşit ücret" ilkesi olmak üzere, çalışma ko şullar ına getirdikleri belirli standartlar ile "iş ban şıııın" ve giderek "sosyal ban şın" da güvencesi olmaktad ır. Üstelik, her gün bir mal ın fiyabnm ne olaca ğının bilirımediği XVIII

20 özellikle enflasyon dönemlerinde, i şverenler imzalad ıklart toplu iş sözleşmeleri ile "i şgücünü" (1-3 y ıllık) sözleşme dönemleri için sabit fiyatla satın almakta, ürünlerin maliyet hesab ını daha kolay yapmaktad ır. Böylece, imzalad ıkları toplu iş sözleşmeleri ve sağlad ıklar ı standart çalışma ko şullar ı sayesinde işkollar ı düzeyinde haks ız rekabetin ortadan kalkmasma hizmet eden sendikalar, ayn ı zamanda gelir da ğılım ın ı da dengeleyerek adil kalk ınman ın "motoru" olmaktad ırlar. Sorularla Toplu İş Hukuku kitab ım ızın "Sendikalar Hukuku"na ayr ılan Birinci K ısm ı, "sendika" kavram ından "kurulu ş" ve "üyelik" esaslar ına, getirilen "güvencelerde ıı " sendikalar ın "faaliyetlerine", "denetim" ve "sona ennesine" kadar tüm konular ı kapsamaktadır. "Toplu İş Sözle şmesi Hukuku"na ayrılan Ikinci K ısım ise, toplu iş sözleşme taraflar ının "özerkliğindel ı ", sözleşme yapma "ehliyet" ve "yetkisine", toplu iş sözleşmelerinin "uygulan ına" sorunlarından "sona ermesine" ve "ge çersizliğine" kadar uzanan yasal düzenlemeyi aç ıklamaktad ır. Nihayet "Toplu İş Uyu şnı azlıklan Hııkuku"na ayrılan Üçüncü K ıs ımda, iş uyu şmazl ı klar ın ın "türleri" ile "ban şçı ÇÖZÜm yollan" (resmi arabuluculuk) incelenmi ş; "kanuni" ve "kanun d ışı " grev ve lokavt kavramlar ı ile unsurları aç ıkland ıktan sonra, "grev oylamas ı ", "grev ve lokavt ın iş sözle şnıelerine etkisi", "grev ve lokavt ın ertelenmesi ve yasaklanmas ı" ile "kanun d ışı grev ve lokavtın hukuki ve cezai son ııçlan" ayr ıntılı sorularla titiz bir inceleme konusu yap ı lm ış tır. Ekleyelim ki, Sorularla Bireysel İş Hukuku'ndan sonra Sorutarla Top! it İş Hukuku'nun hazırlanmasma da Türkiye Barolar Birliği Yaym Kurulu Ba şkan ı Av. Teoman Ergül arac ı olmu ş- xix

21 tur. Kitab ın yay ımlanmasma imkan sağlayan Türkiye Barolar Birliği Başkanı Say ın Av. Özdemir Özok ve Yönetim Kurulu üyelerine teşekkür ederim. Kitab ın yay ına haz ırlanmas ında çok önemli katk ılarda bulunan At Gör. Erdem Erdenk'e de tekrar teşekkür etmeden geçemeyece ğim. Prof. Dr. Fevzi DEM İR Şubat 2006, Küçükyal ı-izm İR

22 KISALTMALAR A İT İAD ABD Age Agm AY AÜSBFD B BIT BK Bkz C ÇSG 8 Çev. D. DerK DMK cin DISK E. Ed. HAK- İŞ HD HGK HUMK İ RD İHD İHSGHD İHU I İ BF İİÇB Ankara İktisadi Ticari ilimler Akademisi Dergisi Ankara Barosu Dergisi Ad ı geçen eser Ad ı geçen makale Anayasa Ankara 0. Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi Bas] Bureau international du Travail Borçlar Kanunu Bak ın ı z Cilt Çal ışma ve Sosyal Güvenlik Bakanl ığı Çeviren Dergisi Dernekler Kanunu Devlet Memurlar ı Kanunu Dipnot Devrimci İşçi Sendikalar ı Konfederasyonu Esas Edition Türkiye Hak İşçi Sendikalar ı Konfederasyonu Hukuk Dairesi Hukuk Genel Kurulu Hukuk Usulü Muhakemeleri Kanunu İstanbul Barosu Dergisi İş Hukuku Dergisi I ş Hukuku ve Sosyal Güvenlik Hukuku Dergisi İş Hukuku Uygulamas ı lktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi İşçi işveren Çal ışma Bülteni

23 İ K İD Ikt ve Mal Der ILO İş K İş ve HD İşv. IÜHFM İÜİFM G (g) K. KGSK 1<1-1K Krş M. Mah. MEK MK MMTD Rev. İnt. RG RKD 5 5 Sen K SSK TC TD TİH TIK TİS TISK T İSGLK TODA İE İ lmi ve Kazai İçtihatlar Dergisi iktisat ve Maliye Dergisi international Labour Office i ş Kanunu İş ve Hukuk Dergisi I şveren Istanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mec. İstanbul Üniversitesi iktisat Fakültesi Mec. Gün Karar Kamu Görevlileri Sendikalar ı Kanunu Kanun Hük ınünde Kararname Karşıla şt ırınız Madde Mahkeme Meslek E ğitimi Kanunu Medeni Kanun Millet Meclisi Tutanak Dergisi Revue international du Travail Resmi Gazete Resmi Kararlar Dergisi Say ı Sahife Sendikalar Kanunu Sosyal Sigortalar Kanunu Türkiye Cumhuriyeti Ticaret Dairesi Toplu İş Hukuku Türk İçtihatlar Külliyatı Toplu İş Sözleşmesi Türkiye i şveren Sendikalan Konfederasyonu Toplu İş Sözleşmesi Grev ve Lokavt Kanunu Türkiye Orta Do ğu Amme idaresi Enstitüsü

24 TTK TÜRK İŞ Tüz uçö vd. VS. Vol Yasa D YKD YODÇEM Yön. Türk Ticaret Kanunu Türkiye İşçi Senciikalan Konfederasyonu Tüzük Uluslararas ı Çal ışma Örgütü ve devam ı vesair Volume Yasa Hukuk Dergisi Yargıtay Kararlar ı Dergisi Yak ın ve Orta Doğu Çal ışma Eğitim Merkezi Yönetmelik mi

25 B İR İNC İ 1<151M SENDİI<ALAR HUI<UI<U

26 "SENDİKA" KAVRAMININ. GÜNÜMÜZDEKI ANLAM VE ÖNEMI NEDIR? Sendika sözcü ğünün kaynağı çok eskidir. Roma ve Yunan hukuk sistemlerinde kar şıla ştığım ız "syndic" deyimi, bir birliğin (Site'nin) tenısilini sağlamakla görevli ki şileri ifade ediyordu. "Syndicat" deyimi de "syndic"in fonksiyonlarını ve bu fonksiyonlarm yürütüldü ğü yeri (makam ı) anlatmak için kullan ılmıştır. 1 Deyim, özellikle i şçiler aras ında pek benimsenmiş ve yayg ınl ık kazanm ışhr. Türkçe'ye Yunanca'dan geçen sendika deyimi' hukukumuzda "i şçi sendikas ı" ve "işveren sendikas ı " şeklinde ifade edilmektedir. Hangi şekilde ifade edilirse edilsin, günümüzde i şçi ve işveren sendikalar ı, üye say ılar ınm çoklu ğu ve büyük rakamlara ulaşan malvarl ıklar ıyla, toplu iş sözleşmesi ve grev-lokavt haklar ıyla, toplum hayatın ın iktisadi, sosyal ve siyasal düzenini yak ından etkileyen kurulu şlard1r. 3 "Sosyal devlet" 2 Paul Durand, Traite de Droit da Travail, Cilt.lIl, Paris, 1954, s. 39; F. Demir, Sendikalar, s. 3. Türkçe Söz/ilk, TDK, Ankara, 1996, s N. Çelik, Sendikalar, s.7; M. Mumcuo ğlu, Sendikacılık-Siyasal iktidar ilişkileri, Ankara, 1979, s. 5; R. I şık, Sendika Hakk ı, Ankara 1962,s. 1; F. Demir, Sendikalar, s.4.

27 Sorularla Toplu i ş Hukuku İ anlay ışının en belirgin özelliğini olu şturan sendikalar, gerek anayasalarda gerekse yasalarda belirtilen görev ve yetkileriyle, bir yandan imzalad ıklar ı toplu iş sözleşmeleriyle işkollar ı düzeyinde sosyo-ekonomik hayatı etkilerken, öte yandan baz ı devlet kurulu şlar ın ın sosyo-ekonomik kararlar ına ve çal ışma mevzuatın ın hazırlanmas ında sağlad ıklar ı katk ılarla devlet hayatın ı da yakmdan etkilemektedir. Bu nedenle günümüz çağda ş devlet anlay ışın ın örgütsel yap ısı içinde çok önemli bir yeri olan sendikalar, toplum hayat ında "kai ^iii yönetimine katılan" ve "katnusalfo ıı ks ıyoıı lar" ila eden' birer "resmi kıı rı ulıış " say ılmaktad ır. 5 Öyle ki bir devletin sendikalara tan ıd ığı haklar ın, o ülkede yürütülen siyasi ve ekonomik rejimin tespitine imkan vereceği öne sürülmü ştür.6 Nitekim, demokrasinin çok say ıdaki tan ınılar ından biri de onun bir "miiesseseler (k ı urııııılar) rejimi" olduğudur. Lştebu müesseseler (kurumlar) içinde yer alan sendikalar ın ve sendikal haklar ın; sistemin varl ık sebebini olu şturan özgürlük düzeni içinde çok önemli bir yeri vard ır. Özellikle "işçi sendikalar ı " toplumun iktisadi, sosyal ve siyasal düzeni içinde birer denge ve ahenk unsur ı.ıdurlar. İşçi sendikalar ın ın bu özellikleri, genellikle Batı ülkelerinde "i şçinin yönetime kat ılmas ı " (endüstriyel demokrasi) ilkeleri çerçevesinde ilgili bakanl ıklarda işçileri temsil etmekten yasama organ ın ı etkileyici siyasi faaliyette bulunmaya kadar uzanabilınektedir. 7 Ancak Batı ülkelerinde görülen sendikalar ın bu tür faaliyetleri, onlar ın toplum içinde hatirı say ılir bir üye say ıs ına ve bilinçli bir örgütlenme yap ısına M. Çelik. Sendikalar, s.7; Ö. Eyrenci, Sendikalar Hukuku, s.21. J. Rivero-J. Savatier, Droil du Travail, PUF, Tlun ıis, Paris, 1979, s R. I şı k, s. 1; M. Aydemir, İş Mücadelesi, s. 39. E Demir, Sendikalar, s. 5.

28 Soulor İa Toplu 1 ş Hukuku sahip olmalar ından kaynaklanmaktad ır. Bu nedenle nüfusun önemli bir bölümünü olu şturan ücreti ilerin (işçilerin ve memurlar ın) sendikalar ı arac ılığı ile ülkenin iktisadi, sosyal ve siyasi hayat ında söz sahibi olmalar ı normal karşılanmakta; demokrasi ve sosyal devlet ilkelerine uygun olarak, n ıilli gelirin adil dağılımma ve dolay ıs ıyla sosyal adaletin gerçekle şmesine sendikalar ın katk ıs ı takdirle karşılanrnaktad ır. ı Ülkemizde de i şçi say ıs ı ile birlikte üye say ıs ının artmas ı ve sendikalar ın da ğın ıkl ıktan kurtularak bilinçli bir örgütlenme yap ısma kavuşmas ı, onlar ın toplum hayat ı içindeki güçlerini ve etkilerini artıracaktır say ı l ı Sendikalar Kanunu'nunda bu amac ı gerçekleştirmek için ç ıkar ıld ığı "genel gerekçesinde" belirtil ıııektedir. 9 Ancak 2821 say ı l ı Sendikalar Kanunu'nun kabul edildiği y ı llarda iki milyon civar ında olan sendikal ı üye say ıs ının, günümüzde bir milyonun bile altına inmesi, gerekçesinde öngörülen amaca ula şılamad ığını göstermektedir. Gerçi, son olarak ç ıkarılan gün ve 4688 sayd ı Kamu Görevlileri Sendikalar ı Kanunu (KGSK) bu aç ığı kapatabilir. Ancak bugüne kadar Türk sendikac ılığuım en zay ıf yönü, kan ımızca i şçilere tanman "ii ye!ikgüvencesini ıı" yetersiz kalmas ı ve kamu görevlilerine tan ınan "toplu görü şme" hakkın ın da "toplu sözleşve s ınırl ı da olsa "grev hakk ını " içermemesi olmu ştur. Bunun gibi, son olarak 4773 say ıl ı Yasa'n ın iş güvencesiyle ilgili hükümlerinin Sendikalar Kanunu'na (m. 31) getirdi ği birtak ım değişiklikler ve işçilere belirli ölçüde bir "üyelik güvencesi" sağlad ığı söylenebilir. Ancak, ayn ı yasa ile geriye götürülen "işyeri sendika ten ısilciliği" konusundaki güvenceler ile yetersizliği devam eden "sendika yöneticiliği güvencesi" sendikal Bu görü şler ve geniş bilgi için bkz., N. Çelik, Sendikalar, s. 340 vd. 0. Mis-E. Özsoy, Sendikalar Kanunu, s. XlI.

29 Sorulorlo Toplu İş Hukuku İ örgütlenmenin h ızını kesecek niteliktedir. Bu nedenle gerek sendika temsilci ve yöneticileri gerek kamu görevlileri ile ilgili olarak başta Anayasa (in. 53) olmak üzere yeni düzenlemelere ihtiyaç olduğu ku şkusuzdur. Kan ım ızca, bir yandan işçilerin "sendika üyelik, teinsilcilik ve yöneticüik güvencesi" artırılırken, öte yandan kamu görevlilerine s ınırl ı da olsa tan ınacak "toplu sözleşute" ve "grev" haklar ı sayesinde geli şecek Türk sendikac ılığı, hem milli gelirin adil da ğı t ım ını sağlayarak "sosyal barr şın" kurulmas ına hem de bu barış ve verimli üretim düzeni içinde demokratik hak ve özgürlüklerin geli şmesi ııe katk ıda bulunacakhr.

30 SENDIKA VE DERNEK KURMA HAKLARI ARASINDA NE FARK VARDIR? Toplanma hakkı yönünden bak ıld ığında, "sendika hakk ı " serbest "dernek kunna hakk ın ın" bir görünü şüdür.' Nitekim, Belçika, Lüksemburg, Hollanda gibi ülkelerde sendika kurma hakk ı ile dernek kurma hakk ı arasmda bir fark gözetilmediği halde," İngiltere, Fransa ve ABD gibi ülkelerde sendika hakkı, dernekleşme hakkmdan ayr ılarak ba ğıms ız bir hak olarak ortaya ç ıkmıştır." Bir başka deyişle, bu ülkelerden birincilerde dernekler kanunu hükümleri sendikalara da aynen uygulanırken, ikincilerde sendika hakk ı derneklerden ayr ı ve ba ğıms ız bir hak olarak kabul edilmi ştir. Tıpkı ülkemizde de sendika hakkının dernek kurma hakk ından bağımsız ve ayr ı bir kanunla kabul edildiği gibi... Gerçekten, 1961 Anayasas ı'nda olduğu gibi, 1982 Anayasas ı'nda da ayr ı ayr ı maddelerde kabul edilen "dernek kurma hakk ı " (m. 33) ve "sendika kurma hakk ı" (m. 51,53), bu düzenlemeye paralel olarak Dernekler Kanunu ve Sendikalar 10 Esener, s M. Verdier, Syndicats, Da/toz, Paris, 1966, s J. M. Verdier, s. 118 vd.; Esener, s. 273.

31 Sorularla Toplu i ş Hukuku 2 Kanunu'nda ayr ı ayr ı yer alnuştır. Bununla birlikte, Sendikalar Kanunu'nda hüküm bulunmayan hallerde, öncelikle daha özel bir kanun olan Dernekler Kanunu'nun hükümleri, Dernekler Kanunu'nda da hüküm bulunmayan hallerde de daha genel bir kanun olan Medeni Kanun hükümleri uygulanacaktır (Sen. K. m. 63; KGSK m. 43). Bir ba şka deyişle, Sendikalar Kanunu'ndaki bo şluklar Dernekler Kanunu ile Medeni Kanun hükümleri taraf ından doldurulacakt ır. Bu aç ıklamalardan sonra, hukukumuzdaki sendika ve demek kurma haklar ı aras ındaki farklar ı şu şekilde s ıralayabiliriz: Bunlardan ilki, "amaç" bak ım ından gördü ğümüz farktır. Gerçekten dernekler "kar paylaşma amac ı dışında" herhangi bir amaç güdebilirler. Dernekler Kanunu bu amac ın "kanun/ana yasakla ııına ıııış " bir amaç olmasmı yeterli görmü ştür (Der. K- ni. 1, 5). Buna göre, bilimsel, estetik, yard ımlaşma, eğlence, sportif ve diğer anıaçlarla dernek kurmak mümkündür. 13 Buna karşıl ık, sendikalar da "kar payla şma d ışında" ve fakat sadece "ekonomik ve sosyal hak ve menfaat/erin korunmas ı ve gehiştiril ınesi" amac ı ile kurulabilirler. Üstelik bu "ekonomik ve sosyal" amac ın, sendika "üyeleri ıı in çah ışnıa ilişkileri" smırlar ı içinde kalmas ı da şarttır. Bu s ınırlar d ışında sendikalarm herhangi bir faaliyetine izin verilmez (AY m. 51; Sen. K. m. 1,32 vd; KGSK n ı. 1). İkinci fark, "üyelik" bak ımından görülür. Gerçekten, bir derneğe üye olmak kural olarak "herkese" açıktır. Kanun'un bu konuda getirdi ği smırlamalar (silahl ı kuvvetler ve kolluk güçleri mensuplar ı gibi) istisnai niteliktedir (Der. K. nı. 3). Üstelik bir ki şinin birden çok derneğe üye olmas ı da mümkündür. Buna karşıl ık sendikalara üye olacak kişilerin kural olarak "i şçi", "işveren" veya "işçi" statüsü d ışında çal ışan "kan ın görevlisi" (memur, sözleşmeli personel) olmalar ı (Sen. K. m. 2; KGSK nı. 13 F. H. Saymen, s.145.