TOPLUMSAL YAPI: TOPLUMSAL KURUMLAR, GRUPLAR VE TOPLUMSAL DEĞİŞME

Transkript

1 TOPLUMSAL YAPI: TOPLUMSAL KURUMLAR, GRUPLAR VE TOPLUMSAL DEĞİŞME GİRİŞ Toplum nedir? Toplumu nasıl tanımlayabiliriz? Her ne kadar bu soruya kesin, sınırları belli olan net bir cevap verilemese de, en genel manada, gündelik yaşamın sürdürülebilmesi amacıyla çok çeşitli yapılar ve kurumlar oluşturarak ve bu kurum ve yapıların belirlediği ilişkiler içinde iletişim kuran bireylerden oluşan bir topluluk olarak tanımlayabiliriz. Bu topluluk tesadüfen bir araya gelen değil, aralarında tarihi, ekonomik, kültürel, sosyal ilişkiler olan, ortak anlayış ve davranış biçimleri geliştirmiş kişilerden oluşan bir bütündür. Toplum gibi karmaşık bir yapıyı tanımlamanın daha kolay anlaşılır bir yolu, toplumu oluşturan öğelerin tanımlanmasıdır. Bu öğelerin ilki, toplumu çeşitli düzeylerde etkileyen toplumsal kurumlar dır. İkincisi, birbirine bağlı ama birbirinden farklı iki özellik olan toplumsal yapı ve kültür dür. Toplumlar homojen ve tek düze yapılar değildir. Buna göre, toplumun bir diğer özelliği de toplumsal tabakalar dan oluşmasıdır. Toplumun bir başka önemli öğesi ise durağan değil, sürekli değişen, dinamik bir yapı olmasıdır. Hem toplum, hem de toplumu oluşturan öğeler zaman içerisinde sürekli bir değişim geçirirler. Toplumsal değişme bir toplumun tarih içindeki serüveni, yaşanan deneyimleri ve sonuçlarını betimler. Bir toplumu ve o toplumun yapısını anlamak demek, bahsedilen toplum öğelerinin, tarih boyunca nasıl geliştiğini, yapılandığını, toplum içindeki bireylerin nasıl etkilendiğini incelemek demektir. TOPLUMSAL KURUMLAR Toplumsal yapıyı oluşturan kurumları üç düzeyde anlamak gereklidir. İlki, küresel düzlemdir. Burada küresel düzeyde etkili ekonomik ve siyasi örgütlerden bahsedilebilir. İkinci düzey, ulusal düzeyde toplumu etkileyen eğitim, iş yaşamı, toplumsal tabakalaşma, ekonomik ve siyasi kurumlar, din, iletişim gibi yapılardır. Üçüncü düzeyde ise daha çok lokal ve yerel düzeylerde biçimlenen aile ve hane halkları, kent ve kır örgütleri gibi yapı öğelerini düşünebiliriz. Toplumsal kurumlar, o toplumda yaşayan bireylerin toplumsal ve gündelik yaşamlarını etkiler ve düzenler. Tüm bu kurumlar toplumsal düzenin oluşmasına ve devamlılığına katkıda bulunurlar. Günümüzde bu kurumların eskiye oranla çok daha gelişmiş, yerleşmiş ve uzmanlaşmış olduklarını söyleyebiliriz. Toplumsal kurumlar birbirine bağlı yapılardır. Örneğin, eğitim kurumu siyaset kurumuna bağlıdır. Siyaset kurumunun aldığı kararlar ki bunlara yönetimsel kararları, ekonomik kararları, yani bütçeden eğitime ne kadar pay aktarılacağı gibi, yatırım kararlarını örnek verebiliriz, eğitim kurumunu doğrudan etkilemektedir. Bunun yanında eğitim kurumu da yetiştirdiği nitelikli eleman ile ekonomiye ve diğer 1

2 kurumlara iş gücü sağlamaktadır. Toplumu incelerken, bir taraftan toplumu bir bütün olarak ele almalı, diğer taraftan da ayrı ayrı parçaları ve bu parçaların arasındaki ilişkileri görmek gerekir. Toplumda yeni işlevlere gerek duyuldukça yeni kurumlar da ortaya çıkar. Bu, kurumların toplumla etkileşim içinde dinamik bir yapıya sahip olduğunun göstergesidir. Kurumlar arasındaki ilişkiyi de göz önüne aldığımızda, herhangi bir kurumda meydana gelen gelişmeler diğer kurumlarında değişmesine ihtiyaç doğurmaktadır. TOPLUMSAL YAPI VE KÜLTÜR Toplumsal yapıyı tanımlamadan önce, şu iki kuramı bilmek gerekir. Bunlar; yapısal-işlevselci kuram ve Marksist ve çatışma kuramı. Yapısal-işlevselci kuram, bir olayın nedenlerini ve toplum için yapısal sonuçlarını ele alan görüştür. Marksist ve çatışma kuramı ise, toplumsal sistemleri alt-yapı (ekonomi, üretim, sınıf ilişkileri) ve üst-yapı (kültür ve ideolojiler) olarak iki farklı parçaya ayıran, alt-yapının üstyapıyı son kertede belirleyici olduğuna dikkat çeken görüştür. Toplumsal yapı tanımlaması farklılıklar arz etmektedir. Yapısal işlevselci kuramlara göre, toplumsal yapı bireylerin kurumsallaşmış beklentilerini ve davranışlarını belirleyen normatif bir çerçeve oluşturur. Ancak bu kuram içinde yapıyı oluşturan unsurlar farklı tanımlanmıştır. Bir kesime göre toplumsal yapının kişilerarası bütün ilişkilerden oluştuğu kabul edilirken, diğer bir kesim toplumsal yapıyı oluşturan unsurların kurumlar olduğunu kabul eder. Bir başka görüş ise yapı, toplumdaki bireylerin rol dağılımlarına göre belirlenir. Ancak Marksist ve çatışma kuramına göre, toplumsal yapı, toplumda kaynakların dağılımına bağlı olarak oluşan toplumsal eşitsizlik ve egemen iktidar ilişkilerinin belirlediği kurumlar ve ilişkilerden oluşan bir bütündür. Sosyal bilimler açısından bir tanım yapacak olursak, toplumsal yapı, toplumlarda var olan toplumsal kesimler ve kurumlar arasındaki ilişkiler bütünü olarak ele alınabilir. Bu ilişkiler hiç şüphe yok ki toplum üyelerinin davranışlarını etkiler. Ancak bu kültürden farklıdır. Bir toplumun kültürü, o toplumda varolan inançlar ve sembolik temsilleri üzerinden şekillenir. Semboller ise toplumun üyeleri arasında fikir veya duyguları yansıtan kelimeler, mimikler veya gösterimlerden oluşur. Toplumdaki tüm etkinlikler ve ilişkiler kültürün içinde temsil edilir. Sosyal bilimlerde, yapının mı kültürü yoksa kültürün mü yapıyı etkilediği sürekli bir tartışma konusudur. Hem toplumsal yapı ve kurumlar kültürün öğelerini etkilemekte hem de kültür ve inançlar sistemi varolan toplumsal yapıyı korumakta ve güçlendirmektedir. Bireyler toplumsal kurumlar ve bu kurumların belirlediği toplumsal ilişkiler dolayımı ile toplumsallaşma süreçlerinden geçerler. Toplumdaki maddi ve manevi kültür ise bu süreçler sayesinde kuşaktan kuşağa aktarılır ve toplumun yeni bireylerinin bu kültür öğelerini içselleştirmesi sağlanır ki bu da bireyin toplumsallaşması demektir. Dolayısıyla kültür yeniden üretilip sürekli kılınır ve böylece toplumsal yaşam devam eder. Toplumsal yapı ve kurumlar bireylere örgütlü bir toplumsal yaşam sağlar. Örgütlü yaşam sayesinde toplumsal ilişkiler düzenli ve tahmin edilebilir olurlar. Tüm toplumlarda bireyler toplumsal yaşamın kurallarını ve toplu yaşama ilişkin ortak davranış ve eğilimleri öğrenme, paylaşma ve toplumun bir bireyi haline gelme süreçlerini yaşarlar. Bu süreçlerde 2

3 bahsettiğimiz gibi toplumsal kurumların etkileri çok fazladır. Bu süreç toplumdan topluma ya da aynı toplum içinde zamanla farklılıklar gösterebilir. Ama yine de tüm toplumlarda ortak olan bazı kalıcı unsurlardan söz etmek mümkündür. Bu kalıcı ve tüm toplumlarda ortak olan unsurlar toplu yaşamın örgütlenmesini sağlarlar ve sosyolojide bu şekildeki toplumsal ve örgütlü yaşama toplumsal yapı denir. Ancak, yapıyı oluşturan unsurlar kültüre bağlı olarak toplumdan topluma farklı nitelikler kazanır. TOPLUMSAL DEĞİŞME Yukarıda da değindiğimiz gibi, toplumlar dinamik ve sürekli değişim gösteren yapılardır. Toplumsal değişim hem toplumun yaşadığı doğal ve sosyal çevredeki değişimlerden, hem de teknolojik değişimlerden etkilenir. Toplumlar bu iki çevrede meydana gelen değişmelere ayak uydurmak zorunda kalırlar. Değişim sadece kurumlar bazında olabildiği gibi, bazen de tüm toplumda radikal değişmeler görülebilir. Maddi değişimin yanında, kültür, inançlar sistemi, değerlerde bu değişimden etkilenir ve değişime uğrarlar. Kuramlar arasında bu değişimi farklı tanımlayanlar olmakla beraber, yapısal işlevselci görüş, Karl Marx ın toplumsal eşitsizlik ve sınıfsal çatışma görüşü, ve Max Weber in yorumsamacı ve toplumsal eylem kuramının öne çıktığını görürüz. Yapısal-işlevselci görüşe göre; toplumların nüfuslarının artması, o toplumdaki hizmetlerin çeşitlenmesi ve farklı kişiler tarafından yerine getirilmesini gerektirir. Bu da geleneksel toplumdan modern topluma geçişin temelidir. Yine bu görüş içerisinde, toplumsal iş bölümü içinde belirlenen toplumsal rollerin ve bu rollere atfedilmiş toplumsal konum ve prestijlerin toplumsal yapıyı belirlediği söylemi mevcuttur. Sonuç olarak, yapısal işlevselci kuramın toplumsal değişimi insanlığın ve toplumların geçirdikleri evrim içinde yeni işlevlerin ortaya çıkması ve bunlarla uyum ve bütünleşme olarak gördüğü söylenebilir. Marksist kuramda, Karl Marx a göre, toplumların temelinde sınıf ilişkileri ve sınıf çatışması toplumsal değişimin temelini oluşturur. Sınıf ilişkilerinin egemen olduğu üretim biçimlerinde, üretim biçiminin temel öğeleri olan üretim ilişkileri ve üretim araçları arasındaki etkileşim sonunda mutlak bir çatışma çıkar. Toplumsal gelişmenin sürekliliği tarihsel materyalizmin esas kuralı olduğu için bu çatışmanın çözülmesi gerekir. Dolayısıyla, Marx toplumsal değişimi, hem evrimsel bir süreç olarak, hem de sınıfsal mücadele ve çatışmanın en son çözülme aşamasında radikal bir dönüşüm veya devrim olarak açıklar. Max Weber ise, toplumsal dönüşümü, özellikle Batı toplumlarındaki rasyonelleşme ve kapitalistleşme süreci olarak tanımlamaktadır. Modern kapitalist toplumlar piyasa ekonomileri ve çalışan ile işveren arasındaki ekonomik sözleşmeye dayalı ilişkiler tarafından yönlendirilir. Feodal ve kapitalizm öncesi toplumlardan modern topluma geçiş, toplumdaki bireylerin eylemlerine atfettikleri anlamlardaki değişim ile tanımlanır. Bir diğer deyişle, önceki toplumlarda bireyler eylemlerini daha çok doğruyanlış, iyi-doğru, güzel-çirkin gibi normatif değer yargıları ve gelenekler üzerinden gerçekleştirirken, modern toplumda daha çok kendisine sağlayacağı faydayı hesaplayarak eylemlerini yönlendirirler. 3

4 Sonuç olarak, Weber de toplumsal değişim anlayışı, gelenekselden moderne doğru bir gelişme ve evrimdir. Bütün bu kuramlarda ve tartışmalarda toplumların dinamik özelliği vurgulanmıştır. Bu dinamiklik içinde hem toplumsal yapının ve ilişkilerin, hem de toplumu oluşturan tüm kurumların birbirleriyle etkileşim içinde değiştiğini, ancak bu değişimin insanlığı hep ileriye doğru götüren bir gelişme olarak anlaşıldığını görüyoruz. Toplumsal gelişme gerçekleşirken toplum yapısı nasıl değişmektedir? Özellikle toplumsal yapıyı yönlendiren toplumsal tabakalaşma, eşitsizlik, güç ve iktidar işikilerinin bu noktada tartışılması gerekmektedir. TOPLUMSAL TABAKALAŞMA, SINIF VE STATÜ Toplumlar bir bütün olmasına rağmen kendi içlerinde homojen değildirler. Toplumda bazı grup ve kesimlerin diğerlerine göre varolan fırsatlardan ve haklardan daha çok yararlandıkları bilinen bir gerçektir. Toplumsal eşitsizlik sadece bir toplumda farklı gruplar arasında değil, küresel düzeyde toplumlar arasında da etkilidir. Modern toplum öncesinde de eşitsizlikler varolmasına rağmen, dilde kavram olarak eşitsizlik yoktur. Ancak bu durum, siyasi ve sosyal alanda Fransız Devrimi, ekonomi alanında ise Sanayi Devrimi ile değişmiştir. Kilisenin ve dinin otoritesinin zayıfladığı ve insanların kendi aklını kullanarak kendi kaderleri üzerinde söz sahibi olmaları, toplumsal tabakalaşmanın ve eşitsizliklerin doğmaya başlamasına neden olmuştur. Toplumsal tabakalaşmanın tarih boyunca çeşitli aşamaları ve biçimleri olmuştur. Feodal dönemde toprak sahipliğine bağlı bir eşitsizlik varken, bunun meşrulaştırması efendi kula, kul da efendiye muhtaçtır şeklinde olmuştur. Modern toplumda ortaya çıkan eşitsizlikleri ise, sosyal sınıf ve statü kavramları ile açıklamak mümkündür. Sosyal sınıf ve statü kavramları, toplumbilim çalışmalarının temelini oluşturmakta ve farklı kuramlarla açıklanmaktadır. Ancak, temel olarak sosyal sınıflar, sanayileşmiş bir toplumda ve yeni iş bölümü çerçevesinde ortaya çıktıklarından, aileden kalan bir mevkiden daha çok kazanılmış bir sosyal konuma işaret eder. Sosyal sınıf kavramının yanında sosyal statü kavramı, daha çok kişilerin toplumdaki mesleksel konumlarına veya bağlı bulundukları aile, cemaat, aşiret gibi topluluklar kanalıyla elde ettikleri mevkiye dayanan ve o toplumda varolan kültürel değerler ve normlara göre o mevkiye tanımlanan unvan, prestij gibi kriterler ile açıklanır. Sanayileşmiş ve ekonomik olarak gelişmiş toplumlarda genellikle üç sosyal sınıftan söz etmek mümkündür: üst sınıf gayrimenkul ve menkul sahipliği, işveren, sanayici veya üst düzey yönetici konumunda, toplumda kaynaklara sahip veya kontrol edebilen grup; orta sınıf beyaz yakalı, masa başı işi yapan, profesyonel mesleklere sahip olanlar, devlet görevlileri; alt sınıf mavi yakalı, genellikle imalatta çalışan işçiler, el emeği ile çalışanlar, devlet görevinde daha alt ücretli işlerde çalışanlar, geçici ve güvensiz işlerde çalışanlar ve büyük bir işsiz kitlesi bu sınıf içinde düşünülebilir. Bunların yanında sanayileşmekte olan ve tarım sektörünün hala egemen olduğu toplumlarda 4

5 köylülerden de bahsetmek gerekir. Ancak köylüler bile kendi içlerinde, toprak sahibi olup olmama, toprağın büyüklüğü, ürün çeşidi, pazarla bütünleşmiş olup olmama gibi konularda farklılıklar göstermekte ve bir tabakalaşma yaşamaktadırlar. Modern kapitalist toplumlarda sınıf ve statü eşitsizliklerinin ortaya çıkması ve sistemde meşru olması, farklı kuramlar tarafından açıklanmış olup, tek bir nedene dayandırılması zor olan bir durumdur. Örneğin, Marksist kurama göre, toplumsal sınıflar insanlık tarihinde ilk kez özel mülkiyet haklarının ortaya çıkması ile başlarlar. Ancak, kapitalist toplumda emek sahibi ile sermaye sahibi arasındaki üretim ve mülkiyet ilişkisi, bir tarafta sermayenin, işyerinin ve makinelerin sahipliği, öbür yanda geçimini sağlamak için emek gücünü satmak durumunda olan bir kitle sınıf, eşitsizliğin varlığını kanıtlar. Max Weber e göre, sosyal sınıflar toplumda mal ve hizmetlerin değiştirildiği Pazar içinde oluşurlar. Pazara mal ve hizmet sunanlar arasında oluşan fırsatların farklı gruplar arasında ortak olarak paylaşıldığı durumlar, sosyal sınıfları meydana getirir. Ancak Weber in sınıf tanımında ikilik değil aksine neredeyse sadece kişiye özel olabilecek kadar sınıf olasılığından söz eder. Weber, sosyal sınıfların ekonomik olarak Pazar içinde belirlendiğini, öte yandan toplumlarda toplumsal prestij, şeref, itibar gibi sosyal faktörlere bağlı ortaya çıkan eşitsizliği statü farklılaşması olarak tanımlamak gerektiğini söyler. Örneğin, toplumumuzda mühendislik, işletmecilik ve yöneticilik konularındaki meslekler yüksek itibarlı kabul edildiğinden toplumda ayrıcalıklı bir statü grubu oluştururlarken, zanaatkârlık yapılan mesleklerin itibarı düşük olmakta ve bu da grubun statüsünü olumsuz etkilemektedir. Bir diğer eşitsizlik ise siyasi olarak örgütlü olup olmama durumudur. Bir siyasi partiye, sendikaya ya da derneğe üye olmak, haklarını savunabilmek ve yönetime daha yakın olabilmek adına daha avantajlı olan bir sınıf oluşturmaktadır. Yapısal işlevselci görüşe göre, toplumsal tabakalaşma toplum için olumlu bir katkısı olan ve geçmişten bugüne kadar süren, toplumların önemli bir özelliğidir. Toplumdaki bazı konumlar işlevsel olarak diğerlerinden daha önemlidir. Toplum için önemi yüksek olan meslek veya mevkiler ya toplumun devamı için büyük önem taşımaktadırlar ya da gereksinim duydukları bilgi beceri vasıflılık düzeyi yüksektir. Ki bu donanıma gelebilmek hem zaman olarak hem de maddi olarak bir fedakârlığı gerektirir. Toplumlarda her konumun gereksinimine ve yapılan bu fedakârlığa karşı ödüllendirme sistemi olmalıdır. Aksi takdirde o toplumda istikrar ve sağlıklı bir toplumsal düzen sürdürülmesi olanaklı değildir. Yine bu kurama göre, eğitimin kişilerin yeteneklerine göre verilmesi ve kişinin de bu eğitim sürecinde yaptığı fedakârlığın karşılığını alması sağlanmalıdır. Sonuç olarak, toplumsal eşitsizlik veya tabakalaşma kuramları, sosyal sınıf ve statü farklılaşmalarını çok farklı ilkeler düzeyinde ele aldıklarından, bu kavramların tek düze bir tanımı olanaklı değildir. Ayrıca, sosyal sınıf ve statü farklılıklarının nedenleri, meşrulukları ve sonuçları hakkındaki fikirler de farklıdır. 5

6 TOPLUMSAL HAREKETLİLİK Toplumsal Hareketlilik kavramı, toplumda farklı toplumsal konumlar, pozisyonlar arasında yer değiştirme anlamına gelmektedir. Kişinin toplumsal hareketliliği ya o kişinin yaşam süresi içindeki kazanımlarını karşılaştırarak, ya da evvelki nesiller ile (babadan oğula) arasındaki farka bakılarak ölçülmeye çalışılır. Toplumsal hareketliliğin kişinin kendi yaşam süresi içinde olan hareketlilik nesil içi (intragenerational) hareketlilik; kişinin evvelki nesillere kıyasla elde ettiği hareketlilikte nesiller arası (intergenerational) hareketlilik olarak adlandırılır. Ayrıca, nesiller arası hareketlilikte yukarı dikey hareketlilik olduğu kadar aşağı dikey hareketlilik te olabilir. Yani kişiler evvelki nesillere göre, toplumda babadan aldıkları konumlarını meslek statüsü, prestij, gelir ve eğitim olarak kaybedebilirler. Nesiller arası hareketlilikte babadan oğula hiçbir değişiklik olmadan da kalabilir. Oğul, babası ile aynı statü, prestij düzeyinde bir meslek edinebilir. Toplumlarda hareketlilik toplumun ekonomik, teknolojik ve toplumsal gelişmesini gösteren çok önemli bir göstergedir. Toplumda yeni olanaklar, fırsatlar, konumlar ortaya çıktığı ve bunlar kişiler arasında yeteneğe ve kişinin kendi kazanımlarına göre dağıtıldığı zaman, yukarı toplumsal hareketlilik aşağı hareketliliğe göre daha yüksektir. Bu anlamda meritokratik bir yapının geliştiğinden söz etmek olanaklı olur. Aksi halde, kişi babasının sağladığı konumdan fazla ileri gidemedi ise, hatta aşağı düşmüşse, o toplumda sanayileşmenin gelişmediği, yeni fırsatların oluşmadığı veya meritokratik sisteme göre dağıtılmadığı anlaşılır. Sonuç olarak, sınıf/tabakalaşma ve hareketlilik analizlerinde bugün gelinen noktada sadece meslek kategorilerinin kullanıldığı görülmektedir. Mesleğe dayalı statü endekslerine en çok yöneltilen eleştiriler arasında, mesleğin kişilerin ellerindeki sermaye, mal ve taşınmazlara ait mülkiyet konumlarını belgelemekten uzak oluşu; toplumda her zaman aktif iş gücü içinde yer almayan ancak potansiyel işgücünü oluşturan grupları kapsam dışı bırakması; özellikle hane reisinin meslek statüsü üzerine yoğunlaşıp, hanelerde artık giderek önemli bir gelir getiren kadın emeğini yok saymasıdır. TÜRKİYE DE TOPLUMSAL YAPI VE TABAKALAŞMA HAKKINDA Türkiye de sınıf/tabaka konusunda yapılan çalışmalarda daha çok döneminin özelliğini yansıtan tarihsel ve politik yanlar ağır basmıştır. Öncelikle işçi sınıfı tarihi konusunda çalışmalar yapılmış, ardından kırda ve kentteki sınıflar incelenmiş, bu sınıfların ekonomik koşullara göre nasıl stratejiler geliştirdiği anlatılmıştır. Kentsel sınıflarda meslek ve meslekteki mevkiler, kırsal sınıflarda ise toprak mülkiyetlerinin şekli ve büyüklüğü ana kriterler olmuştur. Türkiye de toplumsal sınıfların oluşmasında, çok güçlü bir mekanizma olan aile ve akrabalık ilişkilerinin çok büyük etkisi bulunmaktadır. Doğal olarak bu, Batıda ki sanayileşme sonucu ortaya çıkan ve bireyin toplumsal işbölümündeki yerinin belirlenmesinde aile kökeninden çok, kazanımlarının etkili olduğu sınıf modeli değildir. 6