K rg zistan daki Kronik stikrars zl n Anatomisi: ç ve D fl Boyutlar

Transkript

1 K rg zistan daki Kronik stikrars zl n Anatomisi: ç ve D fl Boyutlar Dr. Anar SOMUNCUOĞLU* 2010 yılı boyunca Kırgızistan da yaşanan olaylar, sadece bu 5,5 milyonluk ülkeyi değil, bütün Orta Asya bölgesini etkileyebilecek boyutlardadır. Nisan 2010 da eski devlet başkanı Kurmanbek Bakiyev in yönetimine karşı halk gösterileri başlamış, muhalefet taraftarlarının güvenlik güçleriyle girdikleri çatışmalar sonucunda yüze yakın insan hayatını kaybetmişti. Hükümet sarayının muhalefet taraftarlarınca ele geçirilmesi sonucunda Bakiyev önce ülkenin güneyine, ardından orada da tutunamayarak Belarus a kaçmak durumunda kalmıştı. Haziran ayında Kırgızistan ın güneyindeki Oş ve Celalabad bölgelerinde meydana gelen Özbek-Kırgız çatışması da, beklenen istikrarın çok uzak olduğunu göstermişti. Kontrol altına alınamayan çatışmalar sonucunda resmi rakamlara göre 400 e yakın, ancak gayriresmi değerlendirmelere göre birkaç bin kişi hayatını kaybetmiş, onbinlerce Özbek Özbekistan sınırına dayanmıştı. Nihayet parlamenter sistemin oluşturulması çabalarını parlamento seçimleri izlemiştir. Ne var ki, parlamento seçimlerinin ülkedeki istikrar sorununu çözme ihtimali çok düşüktür. Demokratik seçim mi, demokrasinin temelinin oyulması mı? 10 Ekim 2010 tarihinde yapılan parlamento seçimleri uluslararası basında, Kırgızistan ve Orta Asya tarihinde yapılan en demokratik seçimler olarak değerlendirilmiştir. Bazı eleştiriler ve Kırgızistan da rutin hale gelen protestocuların itirazlarına rağmen analizcilerin genel kanaati, hükümetin devlet imkanlarını ve idari tedbirleri kullanmadığı yönündedir. Bundan dolayı Kırgızistan ın demokratikleşme yönünde büyük bir adım attığı söylenebilir. Bununla birlikte oyların satın alınması, aynı kişilerin birkaç kez oy kullanmalarının sağlanması, hatta tehditlere başvurulması gibi iddialar yerel ve yabancı basında yer almıştır. Bu iddialar doğru ise, hükümetin bölgelerde adil seçimleri sağlama kapasitesinin halen zayıf olduğu söylenebilir. Seçim kampanyası sırasında Rus basın yayın organlarının propaganda faaliyetlerinde bulunması ve bunun engellenememesi, Kırgızistan da devlet zafiyetinin diğer bir boyutunu dışa vurmuştur. Orta Asya cumhuriyetlerinin bağımsız olmalarından bu yana geçen 20 yıl, bölgedeki ülkelerin siyasi hayatında yasal ve hukuki kurumların değil, etnik, sosyal ve kültürel yapıların ön planda olduğunu açıkça göstermiştir. 1 Bu çerçevede Kırgızistan da siyasi partilerin temsil ettiği ideolojik platformların değil de, Kuzeyli-Güneyli bölgesel kimliklerin, boy kimliklerinin, akrabalık ilişkilerinin ve eş dost kayırma ağlarının etkili olduğu bir siyasi yapı oluşmuştur. Bu yapı, liberal demokrasilerde esas olan özgür birey iradesine ve hukuk devleti ilkesine aykırı olduğu gibi, zayıf devletin temel özelliklerinden birisi olarak da sayılmaktadır. Seçimlerin sonuçları değerlendirilecek olursa, kırılgan bir yapının oluştuğu belirtilmelidir. * 21. Yüzyıl Türkiye Enstitüsü Orta Asya Araştırmaları Merkezi Başkanı, anarsomuncuoglu@yahoo.com 1 Bu konuda ayrıntılı olarak bkz. S. Frederick Starr, Clans, Authoritarian Rulers and Parliaments in Central Asia, Silk Road Paper, Washington D.C., Central Asia-Caucasus Institute & Silk Road Studies Program, Haziran Kasım 10 Sayı: YÜZYIL [23]

2 Dr. Anar Somuncuo lu Parlamentoya girme hakkını kazanan 5 parti, yüzde 8,88 ila yüzde 5,6 arasında değişen oy oranlarını elde etmiştir. İktidar partileri dışında muhalefet partilerinin parlamentoya girmeleri, hatta en fazla oy alan partinin bir muhalefet partisi olması, Orta Asya açısından gerçekten bir ilktir. Bununla birlikte genel olarak demokratik sayılabilecek seçimler, Batı tarzındaki liberal demokrasinin ve bugün artık onun ayrılmaz parçası olan modern hukuk devletinin oluşumunu engelleyecek bir yapıyı da yansıtmıştır. Seçim sonuçları ile ilgili haberler ve seçim öncesinde yapılan kamuoyu araştırmaları, Kırgızistan ın kuzeyi ve güneyinin, Kırgızların ve Özbeklerin birbirinden kalın çizgilerle ayrıldığını göstermektedir. Bu süreçte Bakiyev taraftarlarının partisi olarak bilinen Ata Yurt (Ata Jurt) partisinin güneydeki Kırgızların oylarını alarak, küçük farkla da olsa birinci parti olarak yükseldiği belirtilmektedir. Ar Namus (Ar Namıs), Kırgızistan Sosyal Demokrat Partisi ve Ata Mekân (Ata Meken) gibi partilerin Kuzeyli ve Bişkekli seçmenin oylarını paylaştıkları, Özbek ahalinin Ar Namus partisini desteklediği de iddia edilmektedir. Bu yönde yapılan haberler doğruysa, en ılımlı değerlendirmeyle bölgecilik ve boyculuğun Kırgızistan siyasetindeki yerini koruduğu, dolayısıyla bu seçim parlamenter demokrasinin değil, demokratik prosedürleri kullanan alt kimlik aidiyetlerinin zaferi olarak sayılabilir. Buna karşılık başarılı ve istikrarlı bir demokrasinin teminatı olarak sayılan milli birliğin 2010 yılı içerisinde aldığı yaraların üstüne bir yenisi eklenmiştir. Yapılan seçimlerin Kırgızistan tarihindeki en düşük katılımlı seçim olması da, demokratik prosedürlere beslenen güveni, daha doğrusu duyulan güvensizliği ortaya koymaktadır. Seçim kampanyasında başkanlık sistemine dönüşü öne çıkaran Ata Yurt Partisi nin parlamenter demokrasiye geçiş olarak sayılan seçimlerde birinci parti olması, diğer bir çelişkidir. Rusya nın desteklediği ve seçimlerde yüzde 7,74 oranıyla üçüncü olan Ar Namus partisinin başkanı Feliks Kulov da seçim kampanyası sırasında defalarca başkanlık sisteminden yana olduğunu belirtmişti. Seçim sonuçlarına göre hükümetin kurulması için en az üç partinin bir araya gelmesi gerekmektedir. Kırgız siyasetinin parçalanmış yapısı göz önünde bulundurulursa, kurulacak hükümetin kırılgan olacağı şimdiden söylenebilir. Ağır ekonomik şartlarda ve siyasi istikrarsızlık ortamında parlamenter sistemin karar almayı zorlaştırması ve bir noktadan son- [24] 21. YÜZYIL Kasım 10 Sayı: 23

3 K rg zistan daki Kronik stikrars zl n Anatomisi: ç ve D fl Boyutlar ra tamamen tıkanması ihtimali çok yüksektir. Eski Sovyet alanındaki daha önceki deneyimlere bakılırsa, Kırgızistan da birkaç yıl zarfında tekrar başkanlık sistemine dönülmesi kuvvetle muhtemeldir. Devlet zafiyeti ve güvenlik Parlamento seçimleri dahil, Kırgızistan da 2010 da meydana gelen gelişmelerin ortak özelliği devlet zafiyetinin dışa vurulmasıdır. Nisan 2010 da birkaç bin kişinin silah ele geçirip hükümet sarayını basarak iktidarı kolay bir şekilde devirme gizeminin arkasında devlet zafiyeti yatmaktadır. Bu aşamada hem devletin güvenlik güçlerinin hem de bürokratik mekanizmanın birkaç saat içinde devre dışı kalması, devlet kurumlarının zayıflığını açıkça göstermiştir. Yönetimin devrilmesi üzerine Kırgızistan ın başkenti Bişkek te 2005 renkli devrim sırasında meydana gelen güvenlik sorunu tekrarlanmış, Kırgızistan devletinin güvenlik sağlama fonksiyonu kısa bir süre için tamamen ortadan kalkmış, Bişkek ahalisi yağmacılarla karşı karşıya kalmıştı. Eski muhalefet liderlerinin Geçici Hükümet i oluşturmaları ve emniyet birimlerinin tekrar göreve başlamaları üzerine, beklenen güvenlik sağlanmış gibi görünüyordu. Ne var ki, Geçici Hükümet ve Bakiyev taraftarları arasındaki siyasi mücadele devam etmiş, bu süreçte Geçici Hükümet in bir kanadı, Kırgızistan ın güneyinde meskun Özbek ahalisini kullanmaya çalışmıştır. Böylece güneyde Bakiyev taraftarları ile Geçici Hükümet taraftarları arasındaki siyasi mücadele etnisite bazında yürümeye başlamıştı. Bu yeni gelişme, devlet zafiyetini daha da ağırlaştırmıştır. Zira Geçici Hükümet i oluşturan kimi tarafların sadece iktidarın ele geçirilmesi sırasında değil, iktidarın Nisan 2010 da hükümetin devrilmesi ve Haziran 2010 da ülkenin güneyindeki çat flmalar s ras nda, halk kalabal klar soka a hakim olurken, devletin güvenlik sa lama fonksiyonu bir süre için tamamen felç oldu. ele geçirilmesinden sonra da kalabalıklar vasıtasıyla devlet binalarını ele geçirme taktiğine başvurmaları, yasal kurumların ve prosedürlerin işlevini iyice değersizleştirmiştir. Haziran ayında Oş ve Celalabad da meydana gelen ve yüzlerce insanın ölümüyle sonuçlanan olaylarda güvenlik güçlerinin tamamen ortadan çekilmesi, galeyana gelmiş kalabalıklar tarafından silahsızlandırılması ve sonuç itibariyle devletin kendi vatandaşlarını korumak adına hiçbir şey yapamaması, bu sefer Kırgızistan ın güneyinde birkaç günlüğüne devletin ortadan kalkmasına yol açmıştır. Halk çareyi kaçmakta ve silahlanmakta bulurken, Kırgızistan Geçici Hükümeti Rusya dan askeri yardım istemek durumunda kalmıştı. Çıkan çatışmalara hakim olunamaması bir yana, bölgede yasal olmayan kayırma ağlarının baskın olması da çatışmaların patlak vermesine katkıda bulunmuştur. Bölgenin Afganistan-Avrupa uyuşturucu güzergahı üzerinde bulunmasının ve bölgedeki suç örgütlerinin Bakiyev döneminin başlangıcından bu yana iç politikada etkili aktörler haline gelmesinin de çatışma ortamının oluşmasında büyük payı vardır. Üstüne üstlük bu bölgede radikal dinci akımların varlığı dikkate alınırsa, önümüzdeki dönemde söz konusu akımların kendilerini savunmasız hisseden yerel Özbekler arasında daha fazla taraftar bulması ihtimali yüksektir. Bu ihtimal, sadece Kırgızistan ın değil, Özbekistan ın istikrarını da yakından ilgilendirmektedir. Zira bölgedeki faaliyet gösteren radikal dinci hareketlerin temel hedefi, Orta Asya da merkezi konuma ve en büyük nüfusa sahip olan Özbekistan dır. Kaldı ki, her ne kadar olaylar sırasında Özbekistan sınırlarını kapatarak, kendisini soyutlamaya çalıştıysa da, Kırgızistan da Özbekistan ın ayrılıkçılığı desteklediği yönündeki kanaat değişmemiştir. Dolayısıyla son olaylar, Kırgızistan ve Özbekistan arasındaki güvensizliği, daha da arttırmıştır. Kasım 10 Sayı: YÜZYIL [25]

4 Dr. Anar Somuncuo lu Rusya-ABD Kıskacındaki Kırgızistan Yukarıda da değinildiği gibi, yapılan seçimlerin ve Kırgızistan daki zayıf devlet olgusunun diğer bir boyutu, Kırgızistan da Rus nüfuzunun artmasıdır. Hatırlanacağı üzere, ABD nin 2001 de Afganistan operasyonunu başlatması, Kırgızistan, Özbekistan ve Tacikistan da NATO veya ABD geçici üslerinin kurulmasına sebep olmuştu. Başlangıçta Rusya, ABD nin Kırgızistan da üs açmasına karşı çıkmayıp, Kırgızistan da kendi üssünü açmakla yetinmişti. Fakat eski Sovyet alanında ABD-Rusya nüfuz mücadelesinin şiddetlenmesinin sonucu olarak Rusya, Orta Asya daki ABD askeri üslerinin kapatılması yönünde çaba sarfetmeye başlamıştı. Mart 2005 de Rusya nın desteklediği Askar Akayev yönetiminin halk kalabalıkları yardımıyla devrilmesi, Batı yanlısı olarak değerlendirilen Bakiyev in iktidara gelmesine yol açmıştı. 2 Akabinde Mayıs 2005 de Özbekistan ın Andican şehrinde patlak veren isyandan ABD yi sorumlu tutan Özbekistan, topraklarında bulunan ABD askeri üssünü kapatmıştır. 3 Bu ise, ABD açısından Kırgızistan daki üssün değerini daha da artırmıştır. Ne var ki 2009 yılına gelindiğinde ABD yi Orta Asya dan çıkarmaya kararlı olan Rusya, 2 milyar dolarlık kredi karşılığında ABD üssünün Kırgızistan dan çıkarması için Bakiyev yönetimiyle anlaşmıştı. Ancak Akayev dönemindeki denge politikasını sürdüren ve ABD üssünden büyük mali kazanç sağlayan Bakiyev yönetimi, zaman içerisinde kararından dönmüş, bu süre içerisinde de Rusya nın sağladığı kredi ve hibenin önemli bir kısmını harcamıştır. Dolayısıyla 2010 yılına gelindiğinde K rg zistan parlamento seçimleri sonucunda boyculu un ve Kuzey-Güney ay r m n n parlamentoya yans mas, ülkede Bat tarz ndaki sa lam liberal demokrasinin oluflumunu tehdit etmektedir. Rusya, Orta Asya politikasındaki tabuyu yıkarak, mevcut yönetime karşı muhalefeti destekleme yoluna gitmiştir. 7 Nisan da Kırgızistan da ABD nin desteklediği Bakiyev yönetiminin devrilmesi sonucunda, Kırgızistan üzerindeki jeopolitik mücadelede Rusya öne geçmiştir. Olaylar daha yatışmadan Rusya, Bakiyev i eleştirerek taraf tutmuş, dolayısıyla muhalefeti en üst düzeyde ve açıkça desteklemiştir. Zaten daha Mart ın sonunda Kırgızistan da popüler olan Rus medyası Bakiyev yönetiminin yolsuzluklarını ve eş-dost kayırmacılığını öne çıkaran yayınlar yapmış, muhalefet liderleri Rusya ya giderek Rus resmi yetkililerle görüşmüştü. Olaylardan bir hafta önce ise Rusya, Kırgızistan a ihraç edilen yakıt fiyatlarına yüksek ihracat vergisi koymuştu. Dolayısıyla Bakiyev yönetiminin devrilmesi ve yerine Rusya nın desteklediği muhalefetin geçmesi, olayların Rusya tarafından planlandığı yönündeki yorumlara yol açmıştı. Bütün bunlarla birlikte Geçici Hükümeti, Rus yanlısı olarak değerlendirmek basitleştirici olurdu. Zira bu şekilde 2005 te ABD nin desteklediği devrimin, bugün ise Rusya nın desteklediği devrimin baş aktörlerinin neden aynı kişiler olduğunu anlamak mümkün değildir deki halk darbesi sırasında kimi basın yayın organlarında Sorosçu olarak yaftalanan Roza Otunbayeva, şimdi de Rusya nın açıkça destek verdiği yeni halk darbesiyle tekrar sahnede. Genel olarak, herhangi bir Orta Asya ülkesi zaman zaman konjonktürel olarak Rusya yanlısı veya ABD yanlısı olarak değerlendirilse de, bu ülkelerin büyük güçler arasında denge politikasını tercih ettiği vurgulanmalıdır. Ne var ki, Kırgızistan söz konusu olunca, zayıf devletle karşı karşıya olduğumuz, bu tarz devletlerin dış politikalarında ise stratejik konularda bile milli çıkarların değil, zaman zaman dar grup çıkarlarının öne çıkabildiğini gözden kaçırmamak gerek- 2 Bu konuda ayrıntılı olarak bkz. Erica Marat, The Tulip Revolution: Kyrgyzstan One Year After, March 15, March 24, 2006, Washington D.C., The Jamestown Foundation, John C.K. Daly, Chronology of U.S.-Uzbekistan Relations, , Daly ve diğerleri (der.), Anatomy of a Crisis: U.S.-Uzbekistan Relations, , Silk Road Paper, Washington D.C., Central Asian-Caucasus Institute & Silk Road Studies Program, [26] 21. YÜZYIL Kasım 10 Sayı: 23

5 K rg zistan daki Kronik stikrars zl n Anatomisi: ç ve D fl Boyutlar mektedir. Ayrıca böyle bir devletin bölgedeki baskın güç haline gelen Rusya nın nüfuzuna direnebilmesi şu aşamada imkansız hale gelmiştir. Son seçimlerde Rusya tekrar ülkedeki gücünü göstermiştir. Bir taraftan Rusya ile yakın işbirliği savunan ve Rusya nın desteğini arkalarına aldıklarını iddia eden Ar Namus ve Respublika partilerinin oyları bunu göstermektedir. Diğer taraftan Ata Mekân partisinin oylarının düşmesinde Rus basın yayının büyük rolü olmuştur. Rusya tarafından güvenilmez ve ABD yanlısı olarak görülen Ömürbek Tekebayev, Rus basın yayınında kaset skandalıyla gündeme gelmiş ve popülaritesine önemli bir darbe almıştı. Seçimlerden önce Ar Namus liderinin Rusya Devlet Başkanı Dmitriy Medvedev ile görüşmesi, Moskova nın kendi adayını işaret etmesi şeklinde algılanmıştı. 4 Seçimlerden sonra ise galip parti liderlerinin Moskova ya davet edilmesi, Moskova nın koalisyon kurma faaliyetlerine de aktif olarak katılmak niyetinde olduğunu göstermektedir. 5 Kırgızistan bağlamında Rus-ABD ilişkileri Rusya nın aktif müdahalesine karşılık son dönemde ABD nin Kırgızistan iç politikasına katılımı Rusya ya sorun çıkarmayacak düzeydedir. Bakiyev hükümetinin devrildiği Nisan ayından bu yana ABD Kırgızistan daki askeri üssünü kaybetmemeye odaklanmıştır. Kırgızistan da artan Rus etkisi ortamında ise bunun yolu, Rusya ile uzlaşmak olarak görünmüştür. 8 Nisan da Prag da nükleer silah indirimi görüşmelerinde bir araya gelen Rusya ve ABD başkanları Kırgızistan daki ABD askeri üssünün kaderini de görüşmüşlerdi. 6 Bu görüşme sıradan görünse de, ABD nin Orta Asya daki askeri varlığı konusunda Rusya yla görüşmeler yapması, bir taraftan bölgedeki ABD önceliklerinin, diğer taraftan Rusya nın nüfuzunun ne kadar da değiştiğinin bir göstergesidir. 4 Aleksandr Narodetskiy, Kreml Vsyacheski Stremistya Povliyat, 8 Ekim Kommersant, 16 Ekim Press Briefing, The White House, 8 Nisan Kasım 10 Sayı: YÜZYIL [27]

6 Dr. Anar Somuncuo lu Barack Obama yönetiminin 2009 un başında ilan ettiği asker artırımı kararının, ABD nin Afganistan daki birliklerinin lojistik destek ihtiyacının yaklaşık olarak iki kat artacağı beklenmektedir. Bu ise, eski ikmal yollarının korunması ve yeni ikmal yollarının geliştirilmesi ihtiyacını öne çıkardı. Bugün askeri olmayan yük sevkiyatının yüzde 30 luk kısmı Rusya, Özbekistan, Kazakistan, Kırgızistan ve Tacikistan üzerinden demiryolu ile sağlanmaktadır. 7 Böylece 2010 da Özbekistan ın Termez demiryolu istasyonu, ABD askeri olmayan yüklerin ikmal noktası haline gelmiştir. Bu ise, Afganistan üzerinde ABD-Rusya işbirliğinin sonucunda mümkün olmuştur. Buna mukabil, Kırgızistan daki Manas Üssü, Afganistan a asker sevkıyatının kilit noktasıdır. Parlamento seçimlerinde galip gelen parti baflkanlar n n Moskova ya davet edilmesi ve orada görüflmelerde bulunmalar, Rusya n n K rg z iç siyasetindeki artan rolünü yans tmaktad r. 7 Press Briefing, The White House, 11 Nisan Esasında bu aşamada Rusya nın Orta Asya da yapmaya çalıştığı, ABD nin Afganistan daki askeri varlığını besleyen ikmal yollarının kesilmesi değildir. Rusya da Afganistan da Taliban güçlerinden yükselmesinden tehdit algılamaktadır. Ancak Rusya, ABD nin Kırgızistan daki askeri varlığını nüfuz aracı olarak kullanmasına şiddetle karşıdır. Dolayısıyla Rusya, Afganistan probleminin çözümü konusunda olsun, Orta Asya daki üslerinin bulunması konusunda olsun, ABD nin bölge ülkeleriyle değil, kendisiyle görüşülmesini istemektedir. Bu şekilde Rusya, Orta Asya ülkeleri üzerindeki nüfuzunu tasdik ettirmek niyetindedir. Zaten Rusya, Ağustos 2008 de Güney Osetya krizinin arkasından Güney Kafkasya daki askeri varlığını pekiştirmişti. Şubat 2010 da Ukrayna da Batı yanlısı Viktor Yuşşenko nun iktidardan düşmesinin ardından Rusya, genel olarak eski Sovyet ala- [28] 21. YÜZYIL Kasım 10 Sayı: 23

7 K rg zistan daki Kronik stikrars zl n Anatomisi: ç ve D fl Boyutlar nında tekrar baskın aktör olarak öne çıkmıştır. Buna karşılık Rusya nın son dönemde İran meselesinde ABD ye destek vermesi, pazarlık ve uzlaşma boyutlarının çok daha büyük olduğunu göstermektedir. Sonuç 2005 lale devrimi öncesinde Kırgız muhalefetinin görüşlerinin halka duyurulması konusunda aktif rol üstlenen ABD, halk kitleleri yardımıyla Kırgız iktidarına baskı yapma yolunu açmıştı. Kırgızistan ı istikrarsızlaştıran ABD, cini şişeden çıkardı. Bugün aynı yöntemden Rusya nın da faydalandığını görüyoruz. Bu da Rusya nın Orta Asya politikasında yaşanan önemli değişikliğin göstergesidir. Aslında 2005 ve 2010 devrimlerinde sadece sırasıyla ABD ve Rusya nın müdahalesi değil, iç faktörler de önemli rol oynamıştır. Ne var ki, her iki devlet de, Kırgız iktidarların zayıflatılmasına katkıda bulunmaları nedeniyle devrimlerin ortaya çıkardığı istikrarsızlıktan sorumludur. Büyük ülkeler üs yarışında at oynatırken, Kırgızistan ın zaten bir türlü oturamamış olan devlet kurumları ve milli birliği zayıflatılmıştır. Kırgızistan ın esas problemi güvenlik ve istikrarın sağlanması, ülkenin siyasi krizden çıkmasıdır. Arkasından ekonomik problemlerin çözümü gelmektedir. Zaten olayların meydana gelmesini sağlayan yapısal faktörlerden birisi de, ülkedeki sefalettir. Ancak Kırgız halkının bu ihtiyaçları aslında büyük oyuncuları pek ilgilendirmiyor. Kırgızistan ın istikrarı içeride dar grup çıkarlarının peşinde koşan siyasilere ve perde arkası aktörlere, dışarıda jeopolitik çıkarları sağlamaya çalışan büyük güçlere teslim edilmiş vaziyettedir. Afganistan problemine odaklanan ABD yönetimi, Afganistan a yap lan askeri ve askeri olmayan sevkiyat sa layan ikmal yollar n n kapanmamas aç s ndan Rusya ile iflbirli i yapmak durumundad r. Bugün Afganistan problemine odaklanan ABD yönetimi, Afganistan a yapılan askeri ve askeri olmayan sevkiyatı sağlayan ikmal yollarının kapanmaması açısından Rusya ile işbirliği yapmak durumundadır. Buna rağmen Orta Asya da artan Rus nüfuzunu dengelemek amacıyla ABD, diğer Orta Asya ülkeleriyle ilişkilerini geliştirmeye çalışmaktadır. Diğer taraftan Özbekistan ın Rusya yı dengelemek açısından tekrar ABD ile işbirliği yollarını aradığı ortadadır. Yakın dönemde zaten birkaç yıldır iyileşmeye başlayan ABD-Özbekistan ilişkileri yeni bir ivme kazanabilir. Bunun yanı sıra ABD, diğer Orta Asya ülkeleriyle de ilişkilerini geliştirmeye çalışacaktır. Rusya nın bölgedeki nüfuzu arttıkça bölge ülkeleri de giderek daha fazla oranda dış dengeleyicilere ihtiyaç duyacaktır. Bu durum, Türkiye açısından da yeni bir açılım yapma imkanını yaratmaktadır. Türkiye Cumhuriyeti nin bölgeye yönelik politikasının temel ilkesi, Orta Asya ülkelerinin bağımsızlıklarının pekiştirilmesidir. Görüldüğü gibi, Kırgızistan da bu sene tekrar baş gösteren istikrarsızlık, zaten mevcut olan devlet zafiyetini daha da ağırlaştırmış, Kırgızistan ın hem dış hem iç siyasetini dışarıya daha da bağımlı hale getirmiştir. Bölgede faaliyet gösteren güçler, öncelikle kendi çıkarlarının peşindedir. Dış aktörlerden sadece Türkiye, çıkarlar dışında bölge halklarına duygusal yakınlık beslemektedir. Zamanında Türkiye nin Orta Asya politikasında öne çıkardığı duygusal bağlar ve ortak kültürel payda küçümsenmiş, romantik olarak adlandırılmıştır. Ne var ki, iki kardeş halkın arasında çatışmanın patlak vermesi, ortak kültürel payda ile bölgenin istikrarı arasındaki bağı açıkça göstermiştir. Sovyet döneminde Orta Asya sınırlarının çizilmesi, sadece haritada değil, zihinlerde yapılmıştır. Her bir cumhuriyet için milli edebiyat, tarih ve folklorün sınırları halkın zihnine ka- Kasım 10 Sayı: YÜZYIL [29]

8 Dr. Anar Somuncuo lu zınmıştı. Bu süreç bağımsızlıktan sonra da devam etmiştir. Orta Asya halklar Halbuki Türkiye nin başlangıçta yürütmeye çalıştığı ortak tarih, ortak edebiyat projeleri bugüne kadar yürütülebilseydi, ortak paydayı vurgulayan ortak Orta Asya tarih aras nda kardefllik ba lar n n olabilmesi anlayışı ve dolayısıyla ortak kimlik anlayışı kök salmış için sadece kardefl olurdu. Orta Asya ülkeleri arasında mevcut olan güvensizlik, her bir Orta Asya ülkesini dış güçler karşısında zayıf- olmak yeterli de il, bu latmakta ve bölge problemlerine dış güçlerin karışmasına kardeflli in bilincinde sebep olmaktadır. Ne var ki, kader birliği ve ortak çıkarlar olunmas flartt r. anlayışı gelişmeden, Orta Asya ülkeleri arasındaki bu güvensizliğin aşılması mümkün değildir. Kardeşlik bağları- Bu aç dan Türkiye, bölgeye yönelik kültür nın olabilmesi için sadece kardeş olmak değil, bu kardeşliğin bilincinde olunması şarttır. Bu açıdan Türkiye, bölgeye yönelik kültür politikasını gözden geçirerek, uzun va- politikas n gözden geçirerek, uzun vadede dede bölgenin istikrarına önemli katkıda bulunabilir. Şimdiye kadar Türkiye nin bölgeye yönelik kültür politikası bölgenin istikrar na önemli katk da Türkiye Türkçesinin yaygınlaştırılması ve Türkiye ile ortak bağların vurgulanması yönündeydi. Halbuki bölgenin bulunabilir. acil ihtiyacı, öncelikle Orta Asya bütünleşmesine temel olacak bölge içi ortak kültürel paydayı vurgulayan kültürel faaliyetlerin yapılmasıdır. Orta Asya ya oldukça uzak olan Japonya bile Orta Asya politikasının odak noktasını Orta Asya bütünleşmesi olarak belirlerken, bölge halklarına özel yakınlığı bulunan Türkiye nin böyle bir vizyondan yoksun kalması düşünülemez. 21. YÜZYIL [30] 21. YÜZYIL Kasım 10 Sayı: 23