ODASI AİLE İŞLETMESİ KÜLTÜRÜ ÜZERİNDEKİ ETKİSİ İSTANBUL AİLE KÜLTÜRÜNÜN TİCARET. Prof. Dr. Canan ÇETİN. YAYlN NO: Arş.Gör.

Transkript

1

2 İSTANBUL TİCARET ODASI 1 1:,. ı AİLE KÜLTÜRÜNÜN AİLE İŞLETMESİ KÜLTÜRÜ ÜZERİNDEKİ ETKİSİ Prof. Dr. Canan ÇETİN Arş.Gör. Esra Dinç ÖZCAN Arş.Gör. Erkan TAŞKlRAN Arş.Gör. Ata ÖZDEMİRCİ YAYlN NO: İstanbul, 2010

3 Copyright İTO Tüm haklar saklıdır. Bu yayının hiç bir bölümü, yazarın ve İTO'nun önceden yazılı izni olmaksızın mekanik olarak, fotokopi yoluyla veya başka herhangi bir şekilde çoğaltılamaz. Eserin bazı bölümleri veya paragrafları, sadece araştırma veya özel çalışmalar amacıyla, yazarın adı ve İTO belirtilmek suretiyle kullanılabilir. ISBN (Basılı) ISBN (Elektronik) İTO ÇAGRI MERKEZi Tel: (212) 444 O 486 İTO yayınları için ayrıntılı bilgi Bilgi ve Doküman Yönetimi Şubesi Dokümantasyon Servisi'nden alınabilir. Tel Faks E-posta İnternet : (212) : (212) : ito.yayin@ito.org.tr : Odamız yayıniarına tam metin ve ücretsiz olarak internetten ulaşabilirsiniz. YAYINA HAZlRLlK, BASKI, CİLT NESiL MATBAACILIK Tel: (212)

4 İÇİNDEKİLER Tablo Listesi Şekil Listesi Sunuş ll Giriş I. Bölüm 1. Aile İşletmeleri Aile İşletmeleri Kavramı, ı Aile İşletmelerinin Karakteristik Özellikleri J Aile İşletmelerinde Yaşanan Sorunlar Aile İşletmelerinin Üstün Ve ZayıfYönleri Aile İşletmelerinin Üstün Yönleri Aile İşletmelerinin ZayıfYönleri ll. Bölüm 2. Örgüt Kültürü Ve Aile İşletmelerinde Kültür Kültür Kavramı Kültürün Özellikleri Aile Kültürü Kavramı Örgüt Kültürü Kavramı Örgüt Kültürünün Oluşumu Örgüt Kültürünün Unsurları :1. Değerle~ İnançlar Normlar Örgüt Kültürünün Fonksiyonları ÇatışmayaAzaltına Ve Bütünleştirme Fonksiyonu Kontrol Ve Koordinasyon Motivasyon Yaratma Fonksiyonu Örgütsel Verimliliği Artırma Fonksiyonu Örgütsel Değişime Aracı Olma Fonksiyonu Aile İşletmelerinde Örgüt Kültürü 53 3

5 II. Bölüm Araştırma: Aile Kültürünün Aile İşletmesinin Kültürü Üzerindeki Etkisini Ölçmeye Yönelik Bir Araştırma Yöntem Araştırmanın Amacı Ve Kapsamı Araştırmada izlenen Yöntem Ve Veri Toplama Araştırmanın Anakütlesi Araştırmanın Örnekiemi Veri Çözümleme Yöntemi Hipotezler Kontrol Hipotezleri Araştırma Hipotezleri 62 IV. Bölüm 4. Bulgu Ve Yorumlar Anketin Güvenirliliği Faktör Analizi Örgüt Kültürü Değişkeninin Faktörlere Ayrılması Aile Kültürü Değişkeninin Faktörlere Ayrılması Araştırma Sonuçları Demografik Özellikler Ve Frekans Dağılımları Kontrol Hipotezlerinin Analizi Cinsiyet, Medeni Durum Ve Görev Tanımlarının Değişkenler Üzerindeki Etkisi İçin T-Testi Kontrol Değişkenleri Ve Araştırılan Değişkenler Arası ilişkilerin Ölçülmesi İçin Korelasyon Analizi Araştırma Hipotezlerinin Analizi Araştırma Hipotezleri İle İlgili Korelasyon Analizi Aile Kültürü Ve Örgüt Kültürü'nünAile Faktörleri İçin Korelasyon Analizi O 1 4

6 Araştırma Hipotezleri İçin Regresyon Analizi V. Bölüm 5. Sonuç Ve Öneriler Sonuç l Öneriler Kaynak:ça Ekler

7 6 Prof. Dr. Canan ÇETİN Canan ÇETİN 1955 yılında Elazığ'da doğmuştur. Lisans eğitimini 1978 yılında İstanbul İktisadi ve Ticari İlimler Akademisi İşletme bölümünde tamamladıktan sonra 1979 yılında yine aynı okulun İşletme Bilimleri Enstitüsü'nde Yüksek Lisans eğitimini bitirmiştir yılında Marmara Üniversitesi İşletme Bilimleri Enstitüsü'nde doktora derecesine sahip olancanan ÇETİN, 1991 yılında Doçent unvanını almıştır yılında Profesör olancanan ÇETİN, halen Marmara Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi İşletme Bölümü'nde Öğretim Üyesi olarak görev yapmaktadır. Canan ÇETİN'in uzmanlık alanları; insan kaynakları yönetimi, yönetim ve organizasyon, stratejik yönetim, kalite yönetimi ve müzakere yönetimidir. Canan ÇETİN'in bireysel uzmanlık alanlan ile ilgili alanlarda yazılmış 10 adet kitabı yanında ulusal ve uluslararası alanda yayırolanmış çeşitli bildiri ve makaleleri de mevcuttur. Canan ÇETİN, iş analizi, yeniden yapılandırma, kurumsallaşma, şirket anayasası ve aile anayasası oluşturma ve süreç analizi konulannda çeşitli projeler hazırlamıştır. Arş. Gör. Esra Dinç ÖZCAN Esra DİNÇ ÖZCAN, 1979 yılında İstanbul'da doğmuştur. Lisans eğitimini Marmara Üniversitesi İletişim Fakültesi'nde, Yüksek Lisans eğitimini ise Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yönetim ve Organizasyon alanında tamamlamıştır yılında Marmara Üniversitesi 'nde Araştırma Görevlisi olarak akademik katiyerine başlayan Esra DİNÇ ÖZCAN halen Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yönetim ve Organizasyon kürsüsünde doktora eğitimine devam etmektedir. Uzmanlık alanları, yönetim ve organizasyon, insan kaynakları yönetimi, örgütsel davranış, stratejik yönetim, marka ve imaj yönetimi ve müzakere teknikleri olarak sıralanabilir. Esra DİNÇ ÖZCAN'ın bireysel uzmanlık alanlarında yazılmış ulusal ve uluslararası çeşitli bildiri ve makalesi bulunmaktadır. Arş. Gör. Erkan TAŞKlRAN Erkan TAŞKIRAN, 1978 yılında İstanbul'da doğmuştur. Lisans ve Yüksek Lisans eğitiminiabant İzzet Baysal Üniversitesi Turizm işletmeciliği programında tamamlamıştır. Aynı üniversitede 2002 yılında Araştırma Görevlisi olarak akademik katiyerine başlayan Erkan TAŞKIRAN, halen Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yönetim ve Organizasyon kürsüsünde doktora eğitimine devam etmektedir. Uzmanlık alanları, yönetim ve organizasyon, insan kaynakları yönetimi ve örgütsel davranış olarak sıralanabilir. Erkan TAŞKIRAN'ın bireysel uzmanlık alanlarında yazılmış ulusal ve uluslararası çeşitli bildiri, makale ve kitap bölümleri bulunmaktadır. Arş. Gör. Ata ÖZDEMİRCİ Ata ÖZDEMİRCİ, 1979 yılında Ankara'da doğmuştur. Lisans eğitimini İstanbul Teknik Üniversitesi İnşaat Mühendisliği bölümünde, Yüksek Lisans eğitimini ise Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yönetim ve Organizasyon alanında tamamlamıştır yılında Marmara Üniversitesi'nde Araştırma Görevlisi olarak akademik kariyerine başlayan Ata ÖZDEMİR Cİ halen Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yönetim ve Organizasyon kürsüsünde doktora eğitimine devam etmektedir. Uzmanlık alanları, stratejik yönetim ve insan kaynakları, yönetim felsefesi, işletme analizi ve süreçlerle yönetim, marka ve imaj yönetimi, müzakere teknikleri, popüler kültür, işletme ve toplum, bilim felsefesi ve araştırma yöntemleri olarak sıralanabilir. Ata ÖZDEMİRCİ'nin bireysel uzmanlık alanlannda yazılmış ulusal ve uluslararası çeşitli bildiri, makale ve kitapları bulunmaktadır.

8 TABLO LiSTESi TABLO 1: Aile İşletmeleri Tanımlarının Genelleştirilınesine Bir Örnek TABLO 2: İşletme Kültürü İçin K-S Testi TABLO 3: Ailenin Kültürü İçin K-S Testi TABLO 4: Ailenin İş Üzerindeki Etkisi İçin K-S Testi TABLO 5: Kurucu/CEO Merkezliliği İçin K-S Testi TABLO 6: Aile Fertlerine Güven Düzeyi İçin K-S Testi TABLO 7: Performans Değişkeni İçin K-S Testi TABLO 8: İşletme Kültürü İçin CronbachAlpha Testi TABLO 9: Aile Kültürü İçin CronbachAlpha Testi TABLO 10: Aile Kültürünün İş Üzerindeki Etkisi İçin Cronbach Alpha Testi TABLO ll: Kurucu/CEO Merkezliliği İçin CronbachAlpha Testi TABLO 12: Aile Fertlerine Güven Düzeyi İçin CronbachAlpha Testi TABLO 1 3: İşletme Performansı İçin Cronbach Alpha Testi TABLO 14: Örgüt Kültürü Faktör Analizi İçin KMO ve Bartlett Testi TABLO 15: Örgüt Kültürü Faktör Analizi-l TABLO 16: Örgüt Kültürü Faktör Analizi TABLO 17: Örgüt Kültürü Faktör Analizi-3 (Rotated Component Matrix) TABLO 18: Aile Kültürü Faktör Analizi İçin KMO ve Bartlett Testi TABLO 19: Aile Kültürü Faktör Analizi-l TABLO 20: Aile Kültürü Faktör Analizi TABLO 21: Aile Kültürü Faktör Analizi-3 (Rotated Component Matrix) 79 TABLO 22: DemografikAnaliz- CİNSİYET TABLO 23: Dem o grafik Analiz - EGiTiM SEViYESi TABLO 24: Demografik Analiz- MESLEKi K.IDEM TABLO 25: Demografik Analiz- FİRMADAKi K.IDEM TABLO 26: Demografik Analiz- GELİR SEViYESi TABLO 27: Aile Şirketlerindeki Aile Fertlerinin Hisse Yüzdeleri TABLO 28: Örgüt Kültürü Değişkeniyle İlgili Frekans Dağılımı TABLO 29: Aile Kültürü Değişkeniyle İlgili Frekans Dağılımı

9 TABLO 30: Örgüt Kültürü ve Aile Kültürü Alt Faktörleriyle İlgili Frekans Dağılımı TABLO 3 ı: Aile Kültürü Faktör Analizi-3 (Rotated Component Matrix).. 85 TABLO 32: Aile Kültürünün İş Üzerindeki Etkisiyle İlgili Frekans Dağılımı TABLO 33: Ailenin Tepe YönetimindekiAile Fertlerine Olan Güveniyle İlgili Frekans Dağılımı TABLO 34: İşletmelerin Performans Düzeyleriyle İlgili Frekans Dağılımı TABLO 35: Cinsiyetİn Diğer Değişkenler Üzerindeki Etkisi TABLO 36: Cinsiyetİn Diğer Değişkenler Üzerindeki Etkisi İçin T-Testi TABLO 37: Medeni Durumun Diğer Değişkenler Üzerindeki Etkisi TABLO 38: Medeni Durumun Diğer Değişkenler Üzerindeki Etkisi İçin T-Testi TABLO 39: Görev Tanımının Diğer Değişkenler Üzerindeki Etkisi... 9ı TABLO 40: Görev Tanımının Diğer Değişkenler Üzerindeki Etkisi İçin T-Testi TABLO 4 ı: Tüm Değişkenler İçin Korelasyon Testi TABLO 42: Aile Kültürü ve Örgüt Kültürü İçin Korelasyon Testi... ı O ı TABLO 43: Aile Kültürü ve Örgüt Kültürü İçin Çoklu Regresyon Testi ıo4 TABLO 44: Aile Kültürü ve Örgüt Kültürü İçin Çoklu Regresyon Testi TABLO 45: Aile Kültürü ve Örgüt Kültürü İçin Çoklu Regresyon Testi-3... ı 05 TABLO 46: Aile Kültürü ve Örgüt Kültürü İçin Çoklu Regresyon Testi ıo5 TABLO 47: Aile Kültürü ve İşletme Kültürü'nün Performans Üzerindeki Etkisinde Önem Sırası... ıo6 8

10 ŞEKİL LiSTESi ŞEKİL 1: Aile İşletmeleri ve Kültür ilişkisi ŞEKİL 2: Performans- Motivasyon ilişkisi

11 lo

12 SUNU Ş Ülke ekonomilerinin dinamik unsurunu oluşturan ve ülkelerin sosyoekonomik yapılarının gelişmesinde, toplumsal refahın kaynağı ve yaratıcısı olarak görülen aile işletmelerinin ülke ekonomileri üzerindeki rolünün anlaşılmasının ardından tüm dünyada aile işletmelerine ilişkin bilimsel çalışmalarda ve araştırmalarda büyük artış gözlemlenmiştir. Tüm bu çalışmaların amacı, ülke ekonomilerinin dinamik unsurunu oluşturan aile işletmelerinin varlığını sürekli kılmak ve nesilden nesile başarıyla devrini sağlamaktır. Aile işletmelerinin sürdürülebilirliğinin ve sonraki kuşağa devrinin başarıyla sağlanması noktasında, temelde yapısal olarak birbirine zıt iki sosyal sistem olarak görülen sosyal, kültürel ve psikolojik özellikleri temel alan "aile" ile ekonomik niteliği ağır basan ve temellerini rasyonel ilkelere dayandıran "işletme"nin eşleşmesi büyük önem taşımaktadır. Çıkış noktası temelde, aileyi bir arada tutmak, aile mirasını ölümsüzleştirmek, finansal bağımsızlık ve varlık sahibi olmak, yaşam standardını yükseltmek, çocuklarına daha iyi bir gelecek hazırlamak, topluma faydalı olmak gibi tamamen insani duyguların odağında şekillenen ve ailenin geçimini sağlayan kişiler tarafından yönetilen, kararların alınmasında aile üyelerinin etkili olduğu işletmeleri aile işletmesi olarak tanımlamak mümkündür. Toplumsal yaşamın önemli bir kurumunu temsil eden aile; sosyal, kültürel ve psikolojik faktörlerin etkisinde şekillenirken, işletmeler ise ekonomik niteliği ağır basan; verimlilik, etkinlik, etkililik, üretkenlik ve karlılık gibi değerler etrafında şekillenmektedir. Tüm bu yaklaşımlar çerçevesinde yapılan çalışmalar incelendiğinde, aile işletmelerine ilişkin yaşanan veya yaşanınası muhtemel sorunların temelinin aile dinamikleri ile işletme dinamiklerinin belirli bir uyum içinde çalışamaması olduğu görülmektedir. İşletmeleri rasyonel ilkeler ışığında sürdürülebilir kılmak için, işletmenin tüm yaşamsal evrelerini de içine alan düzenlemelere rastlamak mümkündür. Aile işletmesi anayasası, aile meclisleri, aile konsey leri, stratejik planlamalar ve benzeri düzenlemeler örnek olarak verilebilir. Tüm bu rasyonel düzenlemelere karşın aile işletmelerinde yaşanan çatışmaların sebebinin ne olduğu halen tartışma konusu olmaktadır. ll

13 Aile işletmelerinde sürdürülebilirliğin önündeki en büyük sorun olarak karşımıza çıkan çatışmaların temelinde; aile üyelerinin gelecek kaygısı, belirsizlik, aile üyeleri arasındaki rekabet, güven eksikliği, dedikodu kültürü, duygusal doyumsuzluk ve duygusal aidiyetsizlik gibi nedenler bulunmaktadır. Aile işletmelerini başanya taşıyan değerleri, ilkeleri, normları, vizyon ve misyon anlayışını, sonraki kuşak aile üyelerinin sürdürülebilir kılması rasyonel ilkeler ışığında yapılan düzenlernelerin yanı sıra, duygusal sahiplik olgusunun yaratılabilmesi ile mümkündür. Odamız üyelerinin aile kültürünün aile işletmesi kültürü üzerindeki etkisi hakkında bilgilenmelerini sağlamak amacıyla bu çalışmayı hazırlayan Prof. Dr. Canan Çetin' e başta olmak üzere emeği geçen tüm araştırmacılara teşekkür ederim. Dr. Cengiz Ersun Genel Sekreter 12

14 GİRİŞ Günümüzde işletmeler, hızla değişen çevre koşullarına uyum sağlayabilmek ve rekabetle bir adım önde olabilmek için kolayca taklit edilemeyecek, kendilerini diğer işletmelerden farklı kılacak kendilerine özgü birtakım değerler oluşturmak zorundadır. Bu zorunluluk işletmelerin farklı inançlara, normlara ve değerlere sahip olmalarını gerektirmektedir. Sosyal bilimlerde insanların davranışlarında kendini gösteren ortak bir değerler sistemi olarak kabul edilen kültür kavramı, herhangi bir işletmenin çatısı altındaki çalışanları kapsadığında ve işletmeye özgü bir hal aldığında örgüt kültürü kavramı olarak ele alınır. Tüm gruplar ve işletmeler, belirli değerlerin payiaşıldığı ve davranışlarla etkinliklerin, bu değerlerle uyumlu olduğu bir kültüre sahiptir. Bu kapsamda değerlendirdiğimizde örgüt kültürünün, işletmeleri rakiplerinden ayıran birtakım unsurlar taşıması nedeniyle işletmelere değer katan bir olgu olarak görülmesi doğaldır. Güçlü örgüt kültürlerine sahip işletmeler kültürün örgüt performansı üzerindeki olumlu etkilerini gözlemlemektedirler. Özellikle gelişmekte olan ülkelerde ekonominin en önemli yapı taşları aile işletmeleri olarak kabul edilebilir. Bu yönüyle aile işletmeleri hem kalkınmada hem de istihdam yaratmada önemli bir paya sahiptir ve giderek kurumsallaşan ve büyüyen yapılarıyla da bu paylarını arttırmaktadırlar. Literatürde aile işletmesi, ailenin işletmenin büyük bir bölümüne sahip olduğu ve aile üyelerinin işletmenin yönetimi ve kontrolüne büyük ölçüde dahil oldukları bir işletme olarak tanımlanmaktadır. Aile işletmelerinin hızla kurumsallaşmaları ve büyümeleri için sahip oldukları kültürün tüm yöneticiler, özellikle de aile yönetimindeki aile üyeleri tarafından paylaşılması ve örgüte hızla yayılması beklenmektedir Aile işletmelerinde işletmeyi kuran ve işletmenin çeşitli faaliyetlerinde görev alan yönetici ve çalışanların genellikle aynı aileye mensup olması, örgüt kültürünün aile kültürünün değerlerinden inançlarından ve normlarından etkilenebileceğini ve bu değer, inanç ve normları işletmelere taşıyabileceklerini göstermektedir. 13

15 Ülkemizdeki işletmeleri ele aldığımızda, özellikle aile geleneğinin sürdürüldüğü işletmelerin kendine has bir kültürel yapısı bulunmaktadır ve bu yapı da pek çok araştırmaya konu olduğunu söyleyebiliriz. Diğer taraftan, ailenin kültürünün işletmenin kültürü üzerindeki etkisi ve bu etkinin işletmelere ne boyutlada yansıdığı sorusu birçok uluslararası araştırmada yer almasına rağmen yerli literatürde pek üzerinde durulmamış bir konu olarak kalmıştır. Bu bağlamda hazırlanan araştırmanın amacı, aile kültürünün işletme kültürü ve dolayısıyla Türk sanayisi ve ticareti üzerindeki etkisini kapsamlı olarak incelemektir. Ayrıca, bundan sonra ülkemizin farklı illerinde yapılabilecek farklı araştırmalarla, bölgesel düzeyde kültürel dinamiklerin aile işletmelerinde ne yönde işlendiğinin ve aile yapısının farklılaştığı şehirlerde bunun diğer faktörlere olan etkisinin ortaya konulması da hedeflenmektedir. Araştırmanın ilk bölümünde aile işletmeleri hakkında genel bilgiler verilecektir. Bu kapsamda aile işletmesi kavramının tanımı, aile işletmelerinin karakteristik özellikleri ve aile işletmelerinde yaşanan sorunlar ele alınacaktır. Ayrıca bu bölümde aile işletmelerinin üstün ve zayıf yönleri de ayrı başlıklar altında incelenecektir. Araştırmanın ikinci bölümde ise, örgüt kültürü ve aile işletmelerinde kültür konusu derinlemesine ele alınacaktır. Bu çerçevede kültür kavramının tanımı, özellikleri ve aile kültürü kavramları incelendikten sonra, örgüt kültürü kavramı, örgüt kültürünün oluşumu ve unsurları ile örgüt kültürünün fonksiyonları ayrı ayrı açıklanacaktır. Bu bölümde ayrıca aile işletmesinde örgüt kültürü konusu da ele alınacaktır. Üçüncü bölümde çalışmanın araştırma kısmı ele alınmış ve bu kapsamda, araştırmanın amacı, modeli, evren ve ömeklemi, veri toplama araçları ve verilerin çözümlenmesi başlıkları açıklanacaktır. Dördüncü bölümde, araştırma sonucunda elde edilen bulgular yorumlanarak değerlendirilecektir. Son bölüm olan beşinci bölümde ise, çalışma sonucunda elde edilen bulgular sonuç ve öneriler olarak açıklanmaya çalışılacaktır. 14

16 I. BÖLÜM ı. AİLE İŞLETMELERİ Bu bölümde aile işletmeleri kavramının yanı sıra aile işletmelerinin karakteristik özellikleri, aile işletmelerinde yaşanan sorunlar ve aile işletmelerinin üstün ve zayıf yönlerine değinilecektir AİLE İŞLETMELERİ KAVRAMI Aile işletmeleri özellikle ekonomi ve toplum bilimleri açısından değerlendirildiğinde oldukça önemli bir konu olarak göze çarpmaktadır. Birçok ülkenin ekonomik çevresinin önemli yapı taşlanndan biri olan aile işletmeleri, kısmen veya tamamen aile üyelerinin deneyim ve yeteneklerini bir bütün haline getirerek ortaya koymalan sonucunda faaliyet göstermekte ve bunun sonucunda da aileye katkı sağlamaktadır. Diğer taraftan, aile işletmeleri hem istihdam yaratması bakımından hem de vergi gibi konular göz önüne alındığında ülke ekonomilerine yaptıkları önemli katkılar olduğu sonucuna vanlabilir. Aile işletmeleri ile ilgili yazın dikkatlice incelendiğinde, özellikle 1988 yılında çıkarılan "Family Business Review" adlı bilimsel derginin çıkanlmasının, aile işletmeleri kavramının bilimsel açıdan daha kapsamlı olarak incelenmesinde önemli bir gelişme olduğu kabul edilebilir. ı Bu gelişmeyle birlikte, konu daha detaylı ve derinlemesine ineelenme imkanı bulmuş ve bu kapsamda birçok çalışma yapılmıştır. Aile işletmelerinin tam olarak neyi ifade ettiği, tanımlanmasında esinlenilen bakış açılanna göre farklılık göstermektedir. Bu bakımdan aile işletmesi konusunda çalışan araştırmacılar tanımsal çıkmazlada yüz yüze kalmaktadır. Bazı araştırmacılar, şirket kararlarından aile üyelerinden birden fazlasının etkilendiği her şirketin bir aile işletmesi olduğunu iddia etmektedir. Bazıları ise; en az iki aile üyesinin yönetirnde ve/ veya şirket sahipliğinde faal olması ı Ayrancı, E. (2009), "Aile İşletmelerinde Ailenin Etkisi ve Finansal Performans Tatmini ile ilişkisi Üzerine Bir Araştırma", Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, s.3. 15

17 gerektiğini savunur. Yine bazı araştırmacılar ise; aile şirketi olarak şirkette farklı kuşaklardan aile üyelerinin faal olduğu şirketleri aile işletmesi olarak görmektedir. Bazıları ailenin en az% 51 hisseye sahip olması gerektiğini iddia ederken, bazıları ise ailenin sadece önemli kararlar üzerinde kendi arzularını kolayca uygulayabilmesinin yeterli olduğuna inanır. 2 Aşağıda aile işletmesi kavramı ile ilgili yapılmış çeşitli tanımlamalara yer verilmiştir: Aile işletmesi, bir fikri olan bir veya birkaç şahıs tarafından başlatılan, bu fikri geliştirmek için çok çalışan ve sınırlı bir sermaye ile bunu başaran ve şirketin sahipliğin büyük kısmını elde tutarak büyüyen bir çeşit küçük müessesedir. 3 Aile işletmesi, sahiplik veya yönetim ile ilgili kararların bir aile veya aileler tarafından etkilendiği bir kuruluştur. 4 Aile işletmesi, sahipliğin çok güçlü olduğu ve salıipierin veya salıipierin yakınlarının yönetim işlerine dahil olduğu şirketlerdir. 5 Aile işletmesi, önderlik başarısı için büyük işletme kararlarının ve planlarının yönetim ve kurulda hizmet veren aile üyeleri tarafından etkilendiği bir kurul uştur. 6 Bir şirket tamamı ile aile üyelerine sahip ise, en az bir sahip şirkette çalışıyor ve başka bir aile üyesi de işyerinde çalışıyor veya resmen görevli olmasa da düzenli olarak yardımcı oluyorsa aile işletmesi olarak tanımlanır. 7 Büyük ölçüde var olan fikir farklılığından dolayı, yakın gelecekte bir açıklama üzerinde anlaşılması ihtimali zor gözükmektedir. Bu nedenle aile işletmesi araştırmacılarının araştırdıkları aile işletmesinin alt kümelerini tamamen tanımlamaları büyük önem taşımaktadır. 8 2 Brockhaus, H. R. (2004), "Family Business Seccession: Suggestions for Future Research", Family Business Review, Vol: 17, s Jacqueline, B. (1987), "Consulting to the Family Business", Journal ofmanagement Consulting, Vol: 3, s Phyllis G H. ve Oliver, E. J. (1992), "An Empirical Examination of the Stages of Family Business", Journal of Business and Entrepreneurship, Vol. 4, s Johannes H. ve Welsch, M. (1993), "The Impact of Family Ownership and Involvement on the Process ofmanagement Succession", Family Business Review, Vol: 6, s Wendy C. H. (1989), "Methodological Issues and Considerations in Studying Family Businesses", Family Business Review, Vol. 2, s Lyman, R. A. (1991 ), "Customer Service: Does Family Ownership Make a Difference?" Family Business Review, Vol. 4, s Brockhaus, a.g.e., s

18 Konuyudahakapsamlı olarakele alanayrancı 9, literatürdekimevcuttanımlamaları dikkate alarak sahipliği, yöneticiliği, sahiplik ve/veya yöneticiliğin transferini, aile üyelerinin işletmeyle etkileşime girmelerini ve birden fazla kriteri kullanan tanımlamalar olmak üzere beş farklı kritere göre yaptığı gruplandırrnayı statik, dinamik ve karma olmak üzere üç farklı ana başlık altında toplarnıştır. Bkz. Tablo 1. Tablo 1. Aile İşletmeleri Tanırnlarının Genelleştirilmesine Bir Örnek Statik Özellik Gösteren Karma Özellik Gösteren Dinamik Özellik Tanımlar (Mevcut Tarnınlar Gösteren Tarnınlar Durumu Baz Alan (Mevcut Durumun Tarnınlar) Değişmesini de Dikkate Sahipliği baz alan tarumlar Birden fazla kriteri kullanan tarumlar Yöneticiliği baz alan tarumlar Alan Tarnınlar) Sahiplik ve/veya yöneticiliğin transferini baz alan tarumlar Aile üyelerinin işletmeyle etkileşime girmesini baz alan tarumlamalar Görüldüğü üzere aile işletmelerinin kapsam ve sınırları, farklı bakış açılarına göre değişebilmektedir. Buraya kadar yapılan tüm tanımlamalar çerçevesinde aile işletmeleri, "ailenin geçimini sağlamak ve/veya mirasın dağılmasını önlemek amacıyla kurulan, ailenin geçimini sağlayan birey tarafından yönetilen, yönetim kadernelerinin önemli bir bölümü aile üyelerince doldurulan, kararların alınmasmda büyük ölçüde aile üyelerinin etkili olduğu aileden en az iki jenerasyonun kururnda istihdam edildiği işletmeler" olarak tanırnlanabilir Ayrancı, a.g.e., s. ll. 10 Karpuzoğlu, E. (2004a), Büyüyen ve GelişenAile İşletmelerinde Knrumsallaşma, İstanbul: HayatYayınlan, s.l9. 17

19 1.2. AİLE İŞLETMELERİNİN KARAKTERiSTiK ÖZELLİKLERİ Aile işletmeleri ile diğer işletmeler arasında ne gibi farklılıklar olduğu konusunda araştırmacıların farklı görüşleri bulunmaktadır. Bazı araştırmacılar aile işletmelerinin şeref, sadakat, güven ve bağlılık gibi bazı aile özelliklerinden dolayı diğer işletme çeşitlerine göre bir rekabet üstünlüğüne sahip olduklannı öne sürmektedir. Bazı araştırmacılar ise; aile işletmelerinin daha tutucu, içe dönük ve ketum olduklannı düşünmektedir. Bazıları; aile işletmelerinin diğer işletmelere göre yerine geçme planlaması konusunda daha ileriye yönelik hareket ettiklerini ve bu yüzden bu şirketlerin daha uzun vadeli bir bağlılık ufku olduğunu ileri sürmektedir. 11 Aile işletmelerinde işletmeye yönelik planların yapılması yeterli olmamakta, aynı zamanda aileye ilişkin konuların da ele alınıp planlama sürecine dahil edilmesi gerekmektedir. Birbirlerini sürekli ve yoğun bir şekilde etkileyen bu sistemlerin birlikte ele alınmaması, işletme planını başarısız kılacak önemli bir faktördür. ı 2 Diğer yandan, bazı araştırmacılar aile işletmeleri ile diğer işletme çeşitleri arasında önemli bir fark olmadığını ileri sürmüştür. Bu iddialardan bazılan çelişkili görünürken, Westhead ve Cowling ( 1998) adlı araştırmacılaryaptıklan incelemeler sonucunda edindikleri bulgulara dayanarak farklılıkların çoğunun demografik özellikler olduğunu ve gerçek anlamda herhangi bir farklılık olmadığını iddia etmektedir. 13 Aile işletmesi olmayan şirketler dışa dönükken, aile işletmelerinin içe dönük olduklan söylenmektedir. Stratejik yönetim bakış açısına göre içe dönük şirketler; çevrede gerçekleşen ve şirketin işlevsel ve yönetim özelliklerinde, şirketin çevreden kaynaklanan zorluklarla mücadele etme konusundaki stratejik yöneliminde ve şirketin mevcut yönetim kapasitesinin şirketin stratejik agresifliğine uygunluğunda değişiklik gerektirebilecek değişiklikleri ı ı Mwenja, M. D. (2006), "Founder Centrality and Top Management Team Social Network Effects on Top Management Behavioural Integration and Firm Performance in Family Businesses", Unpublished Doctorate Thesis, USA: Alliant International University, s Karpuzoğlu, E. (2004b), "Aile Şirketlerinde Paralel Planlama: Aile Girişimi Planı ve İşletroe Stratejik Planı", 1. Aile Şirketleri Kongresi, İstanbul: Kültür Üniversitesi, Nisan, Golden Medya MatbaacılıkA.Ş., s Mwenja, a.g.e., s

20 görememesine neden olabilir. Bu gibi bir stratejik yönelim; şirketi stratejik sürpriziere karşı hassaslaştıran stratejik miyopluğa neden olacaktır. İçe dönük şirketler; az türbülanslı, istikrarlı çevreler için uygundur. Kurucu içe dönükse, o zaman yüksek kurucu merkezlilik içe dönük bir stratejik yönelim anlamına gelecektir. Dışa dönük şirketlerin daha büyük ve daha çeşitli tepe yönetimin sosyal bağlantıları olması ve bu gibi şirketlerin kurucularının dışa dönük olması beklenmektedir. 14 Aile işletmelerini yakından tanıyabilmek için aile işletmelerine ilişkin temel karakteristikterin bilinmesi gerekir. Literatürde aile işletmelerinin tanımlanması konusunda bir uzlaşma sağlanamamıştır. Bu nedenle aile işletmelerinin kendine özgü özelliklerinin belirlenmesi bu konuda çalışmalara katkı sağlayacaktır. Aile işletmelerini diğer işletmelerden ayıran temel karakteristikleri şu şekilde ifade edilebilir: 15 Aile işletmeleri, girişimciliğini aile üyelerinden ya da birden fazla kişinin yaptığı ve daha sonra aileden diğer kişilerin de katılabildiği, çoğu zaman kar amaçlı bir kurumdur. Aile işletmeleri, bir tarafta ailenin kurucu olarak yer aldığı, diğer tarafta ise işletmenin iş yaptığı ve zamanla ailenin istek ve ihtiyaçları ile işletmenin istek ve ihtiyaçlarının farklıtaşabildiği bir yapıdır. Aile işletmelerinde genel olarak aile ilişkilerinin kaynaklık ettiği, kararlarda aile üyelerinin etkin olduğu, aile içinde de büyüklere saygının esas olduğu bir yapı görülmektedir. Aile işletmelerinde ilk girişimde bulunan girişimcide, gerek aileden gerekse aile dışından profesyonel çalışanları genellikle tek tek kendisine bağlı olarak yönetmeye çalışma ve de otorite kökenli davranış modeli sergileme eğilimi vardır. Aile işletmelerinde genel olarak girişimci aile üyeleri, işin pratiğinden geldiklerinden işi çok iyi bilmektedirler ve üretim ve tüccarlıkta başarılıdırlar. Ancak genel olarak yeterli eğitim imkanlan bulunmamakta ve de modem yönetim yaklaşımıanna sahip olamamaktadırlar. 14 Mwanje, a.g.e., s Fındıkçı, i. (2008), Aile Şirketleri, İstanbul: Alfa Basım Yayım, s