elektrik enerjisi' GENEL ENERJİ ÜRETİMİNDE KÖMÜRÜN Y ERİ maden mühendisleri odası İffü

Transkript

1 elektrik enerjisi' ve politik yapısından soyutlanmadan verilmeye çalışılmış, gelecek konusunda da belirli yaklaşımlara gidilmiştir. Şu bir gerçektir ki; enerji üretiminde, ülkelerin kendi öz kaynaklarına bağımlı oluşu, bir anlamda ve bir oranda ekonomik, politik ve askeri bağımsızlıkları için bir göstergedir. Tebliğin sonundaki öneriler her ne kadar bu genel doğrudan hareketle geliştirilmişse de, sorun son çözümlemede, siyasal iktidarların politik tercihine dayalıdır.. TAŞKÖMÜRÜ Ülkemizde taşkömürünün bulunuşu, 89 yılına rastlar. Taşkömürü Havzası'nda (Zonguldak sahil şeridi) üretime ise ancak 88'lerde başlanmıştır. Havza, 9'lara dek daha çok Fransız, tngiliz vb. sermayeli yabancı ve yerli şirketlerin denetim ve sömürü alanı olmuştur. Derin kömür madenciliğinin bütün zorluklarının ortaya çıkışı, yüksek üretim maliyetleri, kâr oranlarının düşmesi, geniş çapta yatırım gereksinimi ve siyasal iktidarların politik tercihi sonucu, Taşkömürü Havzası bütünüyle devletleştirilmiştir. Havza önce ETÎBANK'a sonra da 9'de çıkarılan 9 sayılı kanunla TKÎ (Türkiye Kömür işletmeleri) Kurumuna devredilmiştir... Taşkömürü Rezervi Ülkemizin taşkömür varlığı, Zonguldak ve çevresinde Batıda Ereğli'den, doğuda Amasra ve haa Azdava'ya kadar uzanan 00 km > lik bir alana yayılmış olup, bu havzanın 9 yılı başı itibarıyla taşkömürü rezervi Tablo l'de gösterilmiştir. GENEL ENERJİ ÜRETİMİNDE KÖMÜRÜN Y ERİ maden mühendisleri odası UDK:.9 :. :. :. (0) Böylece işletme, yangın ve diğer gayeler için bırakılan topuklardan doğan kayıplar, ayrıca yıkama randımanları dikkate alındığında taşkömürü havzasının satılabilir kömür rezervi toplam miktarın yaklaşık yarısı olan milyon ton olarak kabul edilebilir. Ancak bu rakamlar çok etkili bir arama sonucu ortaya konmuş kesin, doğru değerler olmayıp muhtelif teknikler kullanarak hesap eikleri değerlerdir. Ve unutmamak gereken nokta, bu değerlerin her zaman tartışmaya açık olduğudur... Taşkömürü üretim ve Tüketim Durumu... Taşkömürü üretim Durumu: 909 yılları arasında TKİ Kurumunun taşkömü. rü üretimleri Tablo 'de görülmektedir. Tablo tetkik edildiğinde satılabilir üretimde (Z küllü) büyük bir artış görülmemektedir. 90 yılında 9 ton olan satılabilir üretim 9 yılında 9 9 ton'a ulaşabilmiştir. Bu durum daha şimdiden bir arz ve talep dengesiz. GÎRÎŞ Bu tebliğ, ülke kömür kaynaklarına toplu bir bakış içeriğindedir. Rezerv, üretim, tüketim ve kullanım alanları açısından getirilen değerlendirmeler, yasının ana bölümlerini oluşturmaktadır. Kömür kaynağımızın dünü ve bugünü, ülkenin ekonomik BSlgeler Anutçuk Kozlu Üzülmez Karadon Amasra 8 GörUnür Muhtemel Mümkün T ıplaın 0 08 Tablo. Taşkömür havzasının 9 yılı bağı itibarıyla rezervi (ton) 90 9 ELEKTRİK MÜHENDİSLİĞİ 0 İffü

2 TUVENAN ÜRETİM (00 ton) Tablo. TKÎ'nin taşkömür üretimi SATILABİLİR ÜRETİM (00 ton) ÜRETİM M İt " İt TÜKETİM I t t FARK 8 Tablo. Taşkömürü üretim ve tüketiminin 998 projeksiyonu (00 ton)! t ISITMADA SANAYİDE ELEKTRİK SANTRAL ULAŞTIRMADA Tablo. Taşkömürü tüketiminin sektörel dağılımı (00 ton) l i g i n i Meydana getirmiş olup 9 yılında İtalya' dan 0 ton ve Polonya'dan da 0 ton olmak üzere 0 ton kok ithal edilmiştir.... Taşkömürü Tüketimi ve Sektörel DaŞılımı: 909 yılları arasında taşkömürü tüketimi ve sektörel dağılımı Tablo 'de görülmektedir. Tablo tetkik edildiğinde ısıtmada kullanılan miktar aynı kalırken, ulaştırma hizmetlerinde kullanılan miktarın düştüğü, buna karşılık sanayide kullanılan miktarın yükseldiği görülür. 9 yılında tüketilen ton taşkömürünün I 8'i ısıtmada, % 'si sanayide, % 'i de ulaştırma hizmetlerinde tüketilmiştir. Sanayide kullanılan X 'lik miktarın ise ancak Z 8'i DemirÇelik sektöründe diğer % 9'luk kısım ise metalurjik ö zellikte koklaşabilir, taşkömürü kullanılmasının zorunlu olmadığı tüketim alanlarında (Elektrik santralları, MKE, Sümerbank, Çimento Sanayii, Şeker Fabrikaları, Maden İşletmeleri gibi) kullanılmıştır.... Taşkömürü üretim ve Tüketim Projeksiyonları: 998 yılları arasındaki üretim ve tüketim projeksiyonu Tablo 'de görülmektedir.... I.DenirÇelik. DemirÇelik Y I L L A R KARABÜK ERECLt KAYNAK: Genel Enerji Raporu ilave edilaiir). 00 I.DenirÇelik İSKENDERUN )00 IV.DeoirÇeHk 9 (Karabük TUketivi TKİ Yayınlarından bulunup Tablo. DemirÇelik Fabrikaları taşkömürü talepleri (00 ton) TOH 08 « C» ( Tablodan da görüleceği üzere taşkömürü havzasının bugünkü koşullarda optimum üretim seviyesi 9 yılından başlamak üzere 8 ton olarak tespit edilmiştir. Oysa aynı yıl tüketimin ton olacağı yani ton/yıl'ilk bir üretim açığının doğacağı yaklaşık olarak hesaplanmış durumdadır. Bu fark 98 yılında tüketimin 0 ton/yıl'a çıkmasıyla ton/yıl gibi daha büyük boyutlara ulaşabilecektir. 98 yılında tüketileceği tahmin edilen 0 ton taşkömürünün, tasarı halinde olan IV. Demir Çelik Tesislerinin de devreye girmesiyle toplam 08' ton'u Tablo 'de görüldüğü gibi Demir Çelik Tesislerinde tüketilecektir. DemirÇelik sektörü dışındaki tüketim alanları ve tüketim miktarları Tablo 'da görülmektedir. DemirÇelik sektörünün dışında kalan tüketim a lanlarmın Tablo 'da görüldüğü gibi tümü koklaşabilir taşkömürü kullanılmasında metalurjik zorunluk duyulmayan tüketim alanlarıdır. Ayrıca bu tüketim yerlerinden Bartın çimento, Filyos Ateş Tuğlası, Zonguldak ve Ereğli K.S.T. ve EKİ dahili tüketimi gibi yerlerde salt ulaştırma kolaylığından koklaşabilir taşkömürü tüketimi devam etmektedir. öz olarak söylemek gerekirse Tablo ve 'den de görüleceği üzere taşkömürü üreti=i yakın bir gelecekte salt demirçelik sektörünün talebini bile karşılayabilecek durumda değildir. 80 ELEKTRİK MÜHENDİSLİĞİ 0

3 Tüketim Yerleri Gaz Fabrikaları Ankara Elektrik İstanbul Elektrik Bartın Çimento Pınarhisar Çimento Vapur thrakiyeleri Denizcilik Bankası D.D.Yolları Ergani Bakır işi. Murgul Bakır İşi. Şeker Fabrikaları MKE Filyos Ateş Tuğlası istanbul K.S.T. Kireç Ocakları İskenderun Etibank Zonguldak K.S.T. Ereğli K.S.T. Askeri Birlikler EKİ Dahili istihkak Diğerleri Linyit Rezervi Görünür+Muhtemel+Mümkün olmak üzere ülkemizin toplam linyit rezervi bugüne kadar yapılan ve fazla etkili olmayan aramalar neticesi milyar ton olarak saptanmıştır. (Bu miktarın içinde 0 ton'luk AfşinElbistan rezervi dahildir). Ülkemizin yedi ayrı bölgeye ayrılarak rezerv dağılımı incelendiğinde, mevcut aramalara göre AfşinElbistan havzası hariç, diğer bütün önemli linyit yataklarının Batı ve Orta Anadoluda toplandığı görülmektedir. Ancak bu konunun linyit arama politikasıyla ilgili olduğunu yani etkili bir biçimde arama düzeninin bu bölgelerde yoğunlaştığını belirtmek gerekir. Tablo. DemirÇelik dışındaki taşkömürü tüketimi (00 ton) Hal böyle iken; Ağır sanayinin vazgeçilmez unsuru olan koklaşabilir taşkömürünün, Ulaştırma hizmetlerinde ve Tablo 'dan görüldüğü gibi elektrik santrâllarında, kireç ocakları ve Tekel fabrikalarında, çimento sanayiinde, ateş tuğlası, ayakkabı imalathaneleri ve araba tamirhaneleri gibi yerlerde ton/yıl'a varan miktarlarda tüketilmesi ve bu tüketimi sürekli kılan biçimde programlar yapılması. 9 yılma kadar az da olsa zaman zaman yapılan (toplam 00 ton) ihracat. Etkili bir biçimde yatırım ve üretim programları paralelliğinin temin edilmeyişi, çok zor ü retim şartlarında, az yatırım çok üretim politikası sonucu, yılda ortalama 80 ölü 0 yaralı ile en ilkel üretim modelinin sürdürülmesi (ki bunu somut olarak belirliyebilmek için: 9 yılında ton kömür başına düşen yatırım miktarı, TL iken 9 yılında bu rakam, TL sına düşmüştür. Buna karşılık 9 yılında 8 ton olan tuvenan üretiminin 9 yılında 8 ton'a çıkmıştır). Geniş çapta arama, hazırlık ve üretim projelerinin geciktirilmesi gibi gerçekler taşkömürü üretim ve tüketim politikasının plansız ve yalnız egemen çevrelerin güncel çıkarlarına uygun olduğunu vurgulamaktadır. Tüm bunların sonucu olarak daha şimdiden İskenderun DemirÇelik Tesislerinin gereksindiği metalurjik özellikte koklaşabilir taşkömürü ihtiyacı ithal edilmek üzere giderilmeye çalışılmaktadır.. LİNYİT KÖMÜRÜ Linyit kömüründe ise üretim 998 yıllarında ilk defa Soma bölgesinde olmak üzere Anadolunun muhtelif yerlerinde başlamıştır. Gerek oluşumu ve gerekse üretim biçimi yönünden özel sektörün kâr alanlarından biridir. 98 yılında devletleştirilen Garp Linyitleri İşletmesi sınırları dışında kalan oldukça kaliteli ve verimli sahalar ülkenin ve halkın çıkarlarına ters düşen bir durumda, bir avuç azınlığın denetim ve sömürü alanı olmaya devam etmektedir. Linyit Varlığımız Bölgeler İtibarıyla Şöyledir} (rezerv olarak) BÖLGE I Trakya, Ege, Marmara ve Batı Anadolu Bölgeleri 08 ton. BÖLGE Orta Anadolu Bölgesi 00 ton. BÖLGE I Batı Karadeniz ve Orta Karadeniz 9 0 ton. BÖLGE IV Kırşehir, Nevşehir, Niğde, Kayseri, Adana, Hatay İlleri ton. BÖLGE V Sivas, Malatya, Maraş, Yozgat illeri 0 ton. BÖLGE VI Doğu Karadeniz ve Doğu Anadolu bölgeleri BÖLGE V I I Güneydoğu Anadolu Toplam Rezerv: 0 ton. ton. Milyar ton (yaklaşık)... Türkiye Kömür İşletmeleri Kurumu nun Linyit Potansiyeli Bilindiği gibi ülkemizin linyit potansiyelinin kamu elinde olan miktarının tamamı TKİ Kurumunundur. Bu kuruluşun 9 yılı başı itibarıyla linyit varlığı Tablo 'de verilmiştir. Tablo tetkik edildiğinde Devlet toplam 8 ton' luk bir potansiyelle toplam varlığın X 'üne sahipmiş gibi görülmektedir. Oysa 0 ton' luk düşük kaliteli AfşinElbistan rezervi bu miktara dahildir. Toplam rezervden AfşinElbistan rezervi çıkarılırsa, geri kalan kalorifik değer, su, kül ve uçucu madde olarak yüksek vasıflı toplam varlığın ancak X 'si olan 8 ton' luk bir miktar devletin elinde bulunmaktadır. Kamu kesiminde mevcut varlık bilinmekle beraber Szel sektör potansiyeli kesin olarak bilinmemektedir. Daha doğrusu "gizlenmektedir". Bu durum doğal olarak gelecek yılları içeren program çalışmalarını ya engellemekte ya da saptırmaktadır. ELEKTRİK MÜHENDİSLİĞİ 0 8

4 REZERV KATEGORİLERİ AFŞİNELBİSTAN LİNYİTLERİ MÜESSESESİ G.L.I.: MÜESSESESİ Tunçbilek Böl. Soma Böl. Seyitömer Bölgesi O.A.L. (Beypazarı) A.D.L. (Dodurga) Ş.L.l. (Aşkale) HAZIR ve HAZIRLANACAK GÖRÜNÜR MUHTEMEL MÜMKÜN Tablo. TKİ'nin linyit varlığı (00 ton) KAMU SEKTÖRÜ ÖZEL SEKTÖR Tablo 8. Sektörler itibarıyla linyit üretimi (00 ton).. Linyit üretim ve Tüketim Durumu... Linyit üretim Durumu Linyit kömürü üretiminin yaklaşık % 'sı Kütahya, % 0'u Manisa, % 'u da Çorum, Bolu ve Çanakkale illerimizden sağlanmaktadır. 909 yılları arasında Türkiye'de linyit üretimi sektörler itibarıyla Tablo 8'de verilmiştir.* Tablo 8'in incelenmesi sonucu özellikle kamu kesiminde taşkömürü üretimine karşılık linyit üretim artış hızında bir fazlalık görülmekte ise de gene programların altında kalınmıştır, örneğin 9 yılında programlanan 8 00 ton'luk satılabilir üretime karşılık 8 8 ton'luk bir üretim, 9 yılında programlanan 98 ton' luk üretime karşılık ancak 9 0 ton'luk satılabilir üretim gerçekleşebilmiştir. * 9 yılı kamu sektörünün (TKİ'nin) üretimi tuvenan 9 ton satılabilir üretim ise 9 0 ton'dur. Tabloda verilen miktarlar kamu sektörü için satılabilir üretimler olup ö zel sektör üretimlerinin büyük bir kısmı tuvenan üretimlerdir. Çünkü kömürün yıkanması ve kül oranlarının düşürülmesi için gerekli tesisler (Luvuar tesisleri) hem ilave yatırımları gerektirmekte hemde üretim maliyetlerini artırmaktadır. Dolayısıyla kâr oranlarının düşmesi de söz konusu olduğundan zahmetsiz büyük kârlar özel sektörü tuvenan olarak satış yapma durumunda bırakmakta olup bu durum güncel çıkarlar peşinde koşmanın doğal bir sonucudur. Satılabilir üretim kamu sektöründe 90 yılında 98 ton iken bu miktar 9 yılında 8 ton'a ulaşmış, özel sektörün 90 yılında ton olan üretimi ise 9 yılında ancak 8 ton'a çıkabilmiştir. Toplam varlığın % 'si gibi oldukça küçük bir varlığa sahip olmasına rağmen devlet 9 yılı itibarıyla toplam satılabilir üretimin % 'ünü, daha geniş ve kaliteli potansiyel sahibi olan ö zel sektör ise toplam satılabilir üretimin ancak % 'sini verebilmiştir. Bu potansiyel ve üretim oranı dengesizliğinin ülke ekonomisine vurduğu darbe çok açık ve belirgin olup amaç şudur: Bir yandan sağlanan arama, işletme hakları ve imtiyazları ile sahaları kapatarak az riskli yatırımlarla kısa sürede büyük boyutlara varan sermaye birikimini yaratmak, diğer yandan üretimi frenliyerek ÜLKEYİ SANAYİLEŞMENİN GÖBEK TAŞI KONUMUNDA OLAN ENERJİ ve ENERJİ HAMMADDELERİ YÖNÜNDEN DIŞA BAĞIM LI KILMAK.... Linyit Tüketimi ve Sektörel Dağılımı Potansiyel konusunda olduğu gibi üretim alanında da özel sektör verileri eksik ve haa yok denecek kadar azdır. Dolayısıyla özel sektör üretimlerinin hangi sektörlerde ne miktarlarda tüketildiğini söylemekte mümkün olmamaktadır. Tablo 9*da ancak TKİ üretimi linyit kömürünün 909 döneminde sektörlere göre tüketimi verilebilmiştir. Tablo 9 tetkik edildiğinde 909 yılları arasında tüketilen linyit kömürünün ısınma ve sanayi gibi kullanım alanlarında artış kaydeiği görülmektedir. Gene tablodan görüleceği üzere 9 yılında tüketilen 90 ton linyit kömürünün % 'ü ısınmada, Z 'i sanayide ve X 'i de ulaştırma hizmetlerinde kullanılmıştır ISINMADA SANAYİ ELK.SANTRAL ULAŞTIRMA Tablo 9. Linyit köaürü tüketiminin sektörel dağılımı (TKİ) (00 ton) mr ELEKTRİK MÜHBNDÎSLÎĞÎ S 0

5 ... Linyit Üretim ve Tüketim Tahminleri Tablo 'da 998 yılları arasında orijinal birimler cinsinden toplam linyit kömürü üretim ve tüketim farkları görülmektedir. Görüldüğü gibi 98 yılına kadar yapılan tahminler hiç de iç açıcı değildir. 9 yılında 0 ton/yıl olarak ortaya çıkan açık 98 yılında ü retimin 0 ton/yıl'a çıkmasına karşılık ve tüketimin de yaklaşık 9 ton/yıl a u laşması sonucu 8 ton/yıl gibi oldukça büyük bir boyut kazanmış olacaktır. Tablo 'da belirtilen üretim ve tüketim tahmin A lerinin dayandığı ana varsayımın; TKÎ Kurumunun tevzi ve yeni yatırımlarının zamanında tamamlanması, MuğlaYatağan, SivasKangal, Çan, BursaOrhaneli, Beypazarı gibi termik santralları besleyecek projelerin teminine uygun olarak devreye girmesi, özel sektör linyit üretiminin her yıl % oranında artması gibi faktörlere dayandığı belirtilmektedir. Oysa her iki faktöründe gerçekleşme durumları geçmişteki pratik sonuçları itibarıyla gözönüne alınırsa 9 yılından itibaren giderek artan üretim ve tüketim farklarının daha kısa zamanda daha büyük değerlere varacağını söylemek doğru ve yerinde olacaktır.. BİTÜMLÜ ŞÎST Bitümlü şistlerden petrol ve diğer yan ürünler elde edildiği gibi daha düşük tenörlü olanların son yıllarda termik santrallarda yakıt olarak kullanma imkanları doğmuş ve bitümlü şistler u cuz enerji kaynağı olarak büyük önem kazanmıştır. Ülkemizde bitüm oranı X arasında değişen ve ortalama ı s ı değeri 0 KCal/kg arasında olan yaklaşık, milyar tonmuhtemel bitümlü şist rezervi saptanmış olup bu miktar 00 milyon ton taşkömürüne eşdeğerdir. MTA Enstitüsünce yapılan genel projeksiyon ve kısmen ayrıntılı etüdlere göre ülkenin bitümlü şist zuhurları ve potansiyelleri Tablo ll'de verilmiştir. Tablo ll'den de görüleceği gibi bitümlü şist varlıklarımızın hiçte önemsenmez değerlet olmadığı görülmektedir. Fakat bugüne kadar elektrik enerjisi ÜRETİM TÜKETİM FARK Tablo. Toplam linyit kömürü üretim ve tüketimi (00 ton) ELEKTRİK MÜHENDİSLİĞİ 0 Göynük Sahası Bahçecik Sahası SeyitBmer Sahası Gölyazar Sahası NigdeUlukışla AntalyaDoyran Kilis Sahası B.Pazarı Nallıhan BoluMengen Bursalnegöl BalıkesirBurhaniye ManisaDemirci AntalyaAkseki KonyaBeyşehir OrduünyeAkkus AmasyaÇeltek. BİTÜM TENÖRE (X),8,,, , KULLANILABİLİR REZERV ( 0 ton) 9 0 8, 8, Tablo. Bitümlü şist durumu MUHTEMEL REZERV ( ton) 0 9, 0,0,8 89, MÜMKÜN REZERV (Mil.ton) , 0 0, üretiminde bu potansiyel üzerinde durulmamış o lup sürekli sınırs izmiş gibi gösterilen linyit varlıkları haa yarı koklaşabilir özellikte yüksek vasıflı linyitler bile kömür teknolojisi uygulaması (gazifikasyon, briket, dumansız yakıt, kurutma vb.) dışında salt elektrik santralları i çin düşünülür hale getirilmiştir.. SONUÇ ve ÖNERİLER Dışa bağımlı olmayı gerektiren ve sonuçta kesin olarak halkın ve ülkenin çıkarlarını gözetmed^p çizilen ve halen yürütülen ekonomipolitikaaın doğal yapısını taşkömür, linyit ve bitümlü şist gibi konularda rakamsal verilere dayanarak anlatmaya çalıştık. Kalkınmanın, daha doğru bir deyişle ağır sanayinin göbek taşı olarak tanımladığımız enerji üretiminin kaynaklar açısından bütünüyle dışa bağımlı duruma gelmemesi için aşağıdaki önerilerimizi bir kez daha vurgulamayı yurtseverlik görevi saydık. Kullanım alanı olarak metalurjik zorunluk bulunmayan yerlerde taşkömürü tüketimi vakit geçirilmeden durdurulmalıdır. Sınırlı bir potansiyele sahip olduğu görülen Zonguldak Havzasının yakın bir gelecekte, ülkenin ağır sanayii için gerekli taşkömürünü firetemiyeceği gözönünde tutularak gecikmeden arama ve işletme faaliyetleri geniş çaplı projeler olarak ele alınmalıdır. Tüm linyit yatakları devletleştirilmen ve rasyonel bir biçinde, havza modeli projeler olarak değerlendirilmelidir. Linyit potansiyelimizin genel envanteri yapılmalı, hangi yatakların elektrik enerjisi üretimine, hangi yatakların kömür teknolojisi uygulamasına yatkın olduğu belirlenmelidir. Soma ve Tunçbilek gibi termik santrallara verilen ve ÇanakkaleÇan linyitleri gibi termik santrallara verilmesi düşünülen yüksek vasıflı linyitler yerine bugüne kadar üzerinde durulmamış olan bitümlü şist varlıkların termik santrallarda elektrik enerjisi üretimi için kullanılması projeleri acil bir sorun olarak ele ar lınmalıdır. KAYNAKLAR. Türkiye'nin Genel Kömür Durumu (TKİ, Temmuz 9). Genel Enerji Raporu (Ağustos 9). Genel Enerji Raporu (Haziran 9). Taşkömürü Raporu (MM0, 9) 8