ERNEST HARMS VE RONALD GOLDMAN IN DİNİ GELİŞİM KURAMLARI BAĞLAMINDA DİNİ İÇERİKLİ ÇOCUK KİTAPLARI *

Transkript

1 , Geliş Tarihi: , Yayın Tarihi: ERNEST HARMS VE RONALD GOLDMAN IN DİNİ GELİŞİM KURAMLARI BAĞLAMINDA DİNİ İÇERİKLİ ÇOCUK KİTAPLARI * Aslıhan ATİK YILDIZ Öğrt., Milli Eğitim Bakanlığı aslihanatik@gmail.com Öz Din eğitiminde önemli yardımcı materyallerden biri olan dini içerikli çocuk kitaplarının hazırlanmasında dini gelişim kuramlarının dikkate alınması büyük önem taşımaktadır. Çünkü dini gelişim alanındaki çalışmalar, çocukların hangi gelişim döneminde neleri anlayabileceği konusuna ışık tutar. Çalışmamız, Türkiye de yayınlanan çocuk kitaplarını iki önemli dini gelişim kuramına göre değerlendirmeyi amaçlamaktadır. Örneklem olarak, yılları arasında en çok satılan, okul öncesi ve ilkokul çağı için hazırlanan dini içerikli çocuk kitapları seçilmiştir. Söz konusu kitaplar, Ronald Goldman ve Ernest Harms ın Dini Gelişim Kuramları bağlamında incelenmiştir. Çalışmamız tarama modelinde betimsel bir alan araştırmasıdır. Doküman incelemesi ile veriler toplanmış ve içerik analizi yöntemi ile yorumlanmıştır. İncelenen kitapların bir kısmında kullanılan kavramların ve konuyu ele alış tarzının söz konusu gelişim dönemindeki çocukların dini gelişim özelliklerine uygunluk göstermediği, çocuklar tarafından anlaşılamayacak birçok kavramın bulunduğu görülmüştür. Anahtar kelimeler: Dini gelişim, Dini gelişim kuramları, Din eğitimi, Dini içerikli çocuk kitapları. CHILDREN'S BOOKS WITH RELIGIOUS CONTENT IN THE CONTEXT OF RELIGIOUS DEVELOPMENT THEORIES OF RONALD GOLDMAN AND ERNEST HARMS Abstract It is very important to take into account of the religious development theories in the preparation of children's books with religious content which are one of the important auxiliary materials in religious education. Because the studies in the areas of religious development shed light on the subject whether children can understand or not any content in a stage of life. Our study aims to evaluate the children's books published in Turkey as regards two major religious development theories. The sample of our study is * Bu makale yazarın Ernest Harms ve Ronald Goldman'ın Dini Gelişim Kuramları Bağlamında Dini İçerikli Çocuk Kitapları isimli doktora tezinden üretilmiştir. Bu makale, Creative Commons Alıntı-Gayriticari-Türetilemez 4.0 Uluslararası Lisansı ile lisanslanmıştır. This article is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives 4.0 International License.

2 Aslıhan ATİK the children s books with religious content prepared for the stage of pre-school and primary school and the best-selling books between the years of The books are examined in the context of religious development theories of Ronald Goldman and Ernest Harms. Our study is a field work with the survey model. The data was collected with the document review and it is interpreted with the method of content analysis. Consequently, our study conclude that the way of handling the issue and some concepts are not suitable for the children of pre-school and primary school and there are some concepts can t understood by the children. Keywords: Religious development, Religious development theories, Religious education, Children s books with religious content. Giriş Dini gelişim, insanda hayat boyu devam eden gelişimin önemli bir yönünü oluşturur. Dinin kişinin gelişimsel dönemlerinde gösterdiği özellikleri, belirli yaş dönemlerinin özellikleri gibi konulardaki araştırmaları daha ziyade din psikolojisi gerçekleştirmektedir. Ancak bu alanda yapılan çalışmaların pratik uygulamaları din eğitiminin alanına girer. Psikolojideki gelişmeler, bunların insan davranışlarındaki etkileri, farklı yaş gruplarının karakteristik dini özellikleri gibi konulardaki verilerin uygulamaya aktarılmasında din eğitimi önem kazanmaktadır. Gelişimsel özelliklere göre hazırlanması gereken önemli din eğitimi yardımcı materyallerden biri dini içerikli çocuk kitaplarıdır. Çocuk gerçekliğini önceleyen bir anlayışla kurgulanan çocuk kitapları, sevgi ve özgürlük gereksinimini karşılaması, gelişim süreçlerini desteklemesi bakımından, çocuğun yaşamını biçimlendirmede önemli bir işleve sahiptir. 1 Çünkü çocuk, kitaplarda daha çok kendi yaş grubundan çocuklarla ve kendinin yaşadığı ya da yaşayabileceği sorunlarla karşılaşır. Kahramanların duyguları, düşünceleri, sorunlara yaklaşımları ve sorunlara buldukları çözümler, çocuk için önemli deneyimlerdir. Bu yönü ile her kitap; çocuğa değişik kahramanlar sunar, değişik hayat hikâyeleri anlatır. Çocuk, bu kahramanlar içinden kendine uygun olanları seçerek özümser. 2 Çünkü özdeşimin en yoğun olduğu dönem çocukluk yıllarıdır. Bu bağlamda çocuk kitapları, çocuğun duygusal, kişilik ve toplumsal gelişimine önemli katkılar sağlar Sever, Sedat., Çocuk Edebiyatı Öğretimi Nasıl Olmalıdır? II. Ulusal Çocuk ve Gençlik Edebiyatı Sempozyumu, Ankara Üniversitesi Basımevi, 2006, s Çılgın Sınar, Alev, Çocuk Edebiyatı, Morpa Kültür Yayınları, İstanbul, 2007, s. 16.

3 E. Harms ve R. Goldman ın Dini Gelişim Kuramları Bağlamında Dini İçerikli Çocuk Kitapları Çocuk kitapları, konusuna göre bilim, tarih, din vb. türlere ayrılabilmektedir. Konusunu, kahramanlarını ya da kurgusunu dini içerikten alan çocuk kitapları dini içerikli çocuk kitapları olarak sınıflandırılabilir. Diğer çocuk kitaplarından farklı olarak öğreticilik yönü de bulunan dini içerikli çocuk kitapları -ki çocuk, bu kitaplar sayesinde birçok dini kavramı öğrenme veya dini şahsiyetleri tanıma fırsatı elde edebilir- çocuğun duyuşsal, kişilik ve toplumsal gelişimlerinin yanında dini gelişimlerine de çok önemli katkılar sağlar. Dini içerikli çocuk kitapları, içeriğinden dolayı din eğitiminin, çocuk kitabı olmasından dolayı da çocuk edebiyatının alanına girer. Diğer bir ifadeyle; bu kitaplar bir yönü ile çocuk edebiyatının temel öğeleri olan konu, karakter, tema vb. unsurlarını taşıması gerekirken, içeriğinden dolayı da din eğitiminin temel ilkelerini taşımalıdır. Her yaşın dini gelişim özelliklerinin farklı olması buna bağlı olarak dini ilgi ve gereksinimlerinin de değişmesi, dini içerikli çocuk kitapları içinde oldukça önemlidir. Soyut birçok kavramın bulunduğu dine ait bir konu, çocuğa nasıl anlatılmalıdır? Çocuğun dini ilgi ve gereksinimleri nelerdir? Yaşa bağlı olarak farklılaşır mı? Özellikle dil ürünü olan çocuk kitaplarında kullanılacak din dili nasıl olmalıdır? Çocukların dini gelişimleri bilinmeden bu soruların cevabını vermek pek mümkün görünmemektedir. Bu bağlamda dini içerikli çocuk kitaplarının, dini gelişim kuramları göz önüne alınarak hazırlanması oldukça önemlidir. Çalışmamızda çocuk kitapları ile dini gelişim kuramları arasında, iki din eğitimi kuramcısından hareketle bir ilişki kurmaya çalışacağız. İlk dini gelişim araştırmalarından birini gerçekleştiren Harms, Piaget nin araştırma yöntemlerini kullanarak çocuklarda dini deneyimin gelişimini incelemiştir. 3 Yaşları 3 ile 18 arasında değişen den fazla çocuk üzerinde gerçekleştirdiği araştırmasında çocukların din ve Tanrı hakkındaki fikirlerini incelemiştir. Harms çalışmasında çocuklardan birkaç dakika Tanrı hakkında düşünmeleri daha sonra bu düşünceyi resmetmelerini istemiştir. Harms elde ettiği sonuçları bir tablo şeklinde değil, kişisel özelliklerin daha iyi tanımlanabildiği yaş gruplarına göre yorumlamıştır. Değerlendirmesinde asla çocukların arka plandaki dini inançları ile ilgilenmediğini dile getiren Harms, bunun nedenini bütün insanlar için geçerli dini gelişim kurallarına ulaşmak olduğunu söyler. 4 3 Harms, Ernest, The Development of Religious Experience in Children, The American Journal of Sociology, The University of Chicago Press, Vol. 50, No.2 (September 1944). 4 Harms s

4 Aslıhan ATİK Harms, çocukların dini düşünce konusunda üç muhtemel aşamadan geçtiklerini tespit etmiştir. Birinci aşama 3-6 yaşları arasındaki peri masalı evresi, ikinci aşama 7-10 yaşları arasındaki gerçekçi evre ve üçüncü aşama yaşları arasındaki bireysel evredir. Bu aşamaların dini gelişim açısından özellikleri farklı olduğu gibi din eğitimi yöntem ve içeriğinin de farklı olması gerekmektedir. Özellikle 8-9 yaşına kadar ki gelişim döneminde çocukların bazı soyut dini kavramları anlayamamaları, bazı kalıp ifadelerin içeriklerini düşünmeden tekrarlamaları, sorulara verilen cevapları tereddütsüz kabul etmeleri, insan biçimci düşünmeleri gibi gelişimsel özelliklere göre din eğitimi materyali hazırlama ihtiyacını doğurmaktadır. 5 Goldman ise farklı okul ve sosyo-ekonomik seviyedeki 6 ile 16 yaşları arasındaki 200 çocuk ve ergenden, önceden yapılandırdığı görüşmeler yoluyla, onların dini düşünceleri hakkında bilgi edinmeye çalışmıştır. Çocuklara üç tane, iki boyutlu resim göstermiş ve üç tane Kitabı Mukaddes hikâyesi hakkında sorular sormuştur. 6 Goldman araştırmasında; Tanrı, Tanrı nın tabiatı ve kutsallığı, doğa üzerindeki hâkimiyeti, insanlarla olan ilişkisi, ilahi adalet, ilahi iletişim, İsa ve onun insani yönü, gücü, mucize, kilise, ibadet ve İncil gibi kavramlar üzerinde durmuştur. Goldman, dini düşünce gelişimi açısından Piaget nin bulguları ile benzer sonuçlara ulaşmıştır. Piaget nin işlem-öncesi dönem şeklinde sınıflandırdığı erken çocukluk dönemini Goldman sezgisel dini düşünce olarak ele almıştır. 7 Yedi ile on üç yaşları arası somut dini düşünce nin ve on üç yaşından sonra da soyut dini düşünce nin geliştiğini ve bu evreler arasında iki geçiş evresin olduğunu ortaya koymuştur. 8 Söz konusu iki dini gelişim kuramı çocukluk dönemi konusunda oldukça ayrıntılı veriler sunmuştur. Özellikle de okul öncesi ve ilkokul dönemi dini gelişim ve din eğitimi konusunda hem metod hem de içerik Özbaydar, Belma, Din ve Tanrı İnancının Gelişmesi Üzerine Bir Araştırma, Baha Matbaası, İstanbul 1970, s.12; Oruç, Cemil, Okul Öncesi Dönemde Çocuğun Din Eğitimi, Dem Yay., İstanbul 2014, s Hyde, Kenneth E., Religion in Childhood and Adolescence, Religious Education Press, Birmingham, Alabama, 1990, s Reich, K. Helmut, Stage-Structural Approach to Religious Development, Encyclopedia of Religious and Spiritual Development, Sage Publication, London, s Goldman, Ronald, Readiness For Religion-A Basis For Developmental Religious Education, The Seabury Press, New York 1940; Religious Thinking From Childhood To Adolescence, The Seabury Press, New York Daha geniş bir tahlil için bkz., Oruç, Cemil, Piaget nin Bilişsel Gelişim Kuramının Erken Çocukluk Din Eğitimine Yansımaları: Ronald Goldman ın Bulguları Çerçevesinde Din Eğitiminin İmkânı, Uluslararası Erken Çocukluk Eğitimi Kongresi, İstanbul, 2015.

5 E. Harms ve R. Goldman ın Dini Gelişim Kuramları Bağlamında Dini İçerikli Çocuk Kitapları konularında en önemli çalışmaların başında gelmektedir. İki dini gelişim kuramının seçilmesinde bu belirleyici olmuştur. Çalışmamızın problemi Ronald Goldman ve Ernest Harms ın Dini Gelişim Kuramları bağlamında, dini içerikli çocuk kitaplarının konu ve kahramanlarının, çocukların dini gelişim, ilgi ve gereksinimlerine uygunluğu ve kitaplarda kullanılan dini kavramların, çocukların dini gelişimlerini destekleyebilecek özellikte olup olmadığıdır. A. Yöntem Bu araştırma, tarama modelinde betimsel bir alan araştırmasıdır. Araştırmada verilerin anlamlandırılması sürecinde nitel araştırma yöntemi temel alınmıştır. Veriler, doküman inceleme yöntemi ile toplanmış, içerik analizi ile yorumlanmıştır. Araştırmanın evreni, yılları arasında yayınlanan dini içerikli çocuk kitaplarıdır. Bu yıllar arasında dini içerikli çocuk kitapları türünde en çok satış yapan yayınevlerinin adı alan uzmanlarına sorulmuş ve 10 tane yayınevi ismine ulaşılmıştır. Daha sonra bu yayınevlerine yılları arasında en çok satışını yaptıkları ilk 10 kitabın adı sorularak 100 tane dini içerikli çocuk kitabının listesine ulaşılmıştır. Bu liste içerisinden amaçlı örnekleme yöntemi ile 22 kitap aşağıdaki ölçütlere göre araştırmanın örneklemi olarak seçilmiştir. 1. Boyama kitapları, çalışmaya alınmamıştır. 2. İlmihal kitapları çalışmaya alınmamıştır. 3. Din öğretimine yönelik ve etkinlik içerikli kitaplar çalışmaya alınmamıştır. 4. Arapça dil öğretimine yönelik kitaplar çalışmaya alınmamıştır. 5. Değerler öğretimine yönelik kitaplar çalışmaya alınmamıştır. Araştırma örneklemi olarak seçilen 22 kitabın, 10 tanesi okul öncesi ve 12 tanesi ilkokul dönemi olmak üzere iki kategoriye ayrılmıştır. Kitaplar okulöncesi ve ilkokul olmak üzere iki alt kategoride; Allah, peygamber, dua, Kuran, kader, cennet, ahiret, melek ve dini kavramlar alt temasında; Goldman ve Harms ın dini gelişim kuramları temel alınarak incelenmiş ve yorumlanmıştır. B. Bulgular ve Yorumlar 1. Okul Öncesi Dini İçerikli Çocuk Kitaplarına Ait Bulgular ve Yorumlar 497

6 Aslıhan ATİK Bu bölümde 4 tanesi Allah, 2 tanesi dua, 1 tanesi Kuran, 1 tanesi melek, 1 tanesi cennet ve 1 tanesi de dini kavramlarla ilgili olan toplam 10 tane okul öncesi dini içerikli çocuk kitabı, Ronald Goldman ve Ernest Harms ın Dini Gelişim Kuramları bağlamında konu alt kategorisinde ayrı ayrı incelenmiştir. Tablo 1. Okul öncesi kitaplarının konulara göre dağılımı KİTAP KONUSU KİTAP SAYISI Allah 4 Dua 2 Kuran 1 Melek 1 Cennet Dini Kavramlar 1 a. Allah İle İlgili Kitaplara İlişkin Bulgular ve Yorumlar Araştırmada incelenen Midilli Mini, Ahtapot Oktabus, Daha da Küçük Çocuklar İçin Allah ı Merak Ediyorum ve Allah ın Güzel İsimlerini Neden Öğrenmeliyim adlı kitaplar Allah ile ilgilidir. 1- Harms a göre Peri Masalı, Goldman a göre Sezgisel Dini Düşünce aşaması olan bu dönemdeki çocuklarının, gerçek ile hayal arasındaki farkı kavraması oldukça zordur. Hayal onlar için vazgeçilmez bir öneme sahiptir. Bu dönem çocuğunda hayal ürünü düşünceler geçerlidir ve bu düşüncelerini gerçekle özdeşleştirme eğilimindedirler. Midilli Mini ile Ahtapot Oktabus adlı kitapların masalsı unsurları içermesi, bu açıdan olumlu bir özelliktir. Daha Da Küçük Çocuklar İçin Allah ı Merak Ediyorum adlı kitabın kahramanı Meryem, gerçek bir kişi olmasına rağmen yaşı itibari ile okul öncesi dönemde olduğu için çocuğun özdeşim kurabileceği niteliktedir. Bu bağlamda Midilli Mini, Ahtapot Oktabus ve Daha Da Küçük Çocuklar İçin Allah ı Merak Ediyorum adlı kitaplar kahramanları açısından çocuğun dini gelişimini destekleyecek niteliktedir. Allah ın Güzel İsimlerini Neden Öğrenmeliyim? adlı kitabın ana karakterinin olmaması, gerçek kişileri ve olayları ele alması nedeniyle, hayal dünyasının çok geniş olduğu bu dönem çocuğunun dini gelişimini olumlu anlamda desteklemesi beklenmemektedir. 2- Goldman a göre bu dönemdeki çocuğun dini fikirler hakkında, ne bir tecrübesi ne de mantıksal düşünecek zihinsel bir kapasitesi vardır. Çünkü Goldman a göre bu dönem çocuklarının düşünceleri genel olarak ilgisiz

7 E. Harms ve R. Goldman ın Dini Gelişim Kuramları Bağlamında Dini İçerikli Çocuk Kitapları detaylar, yanlış anlaşılmalar ve literal akıl yürütmeler ile şekillenir. 9 Çocuk, çok defa mantıksız düşünür ve tutarsız sonuçlara varır. Harms a göre de bu dönem çocuklarının, gerçek ile hayal ayrımını yapamamasının en önemli nedeni zihinsel kapasitelerinin yetersizliği ve dünyaya ilişkin tecrübelerinin oldukça az olmasıdır. Daha Da Küçük Çocuklar İçin Allah ı Merak Ediyorum adlı kitaptan ana karakter Meryem in, Allah ın da mutlaka bir yerde olması gerektiğiyle ilgili akıl yürütmesi, yaptığı resimden kendisinin bağımsız olması gibi Allah ın da yarattığı evrenden bağımsız olması ve ona benzememesi gibi rasyonel akıl yürütmelerde bulunması bu dönem çocuğunun anlayamayacağı düzeydedir. Bu özelliğinden dolayı Daha Da Küçük Çocuklar İçin Allah ı Merak Ediyorum adlı kitabın çocuğun dini gelişimini desteklemesi beklenmemektedir. Midilli Mini adlı kitapta illüzyonist Kurt Kurti nin yaptığı gösterilerden yola çıkılarak her şeyi yoktan yaratanın asıl Allah olduğunun; ipekböceği, kuş ve ağaçlar örnek gösterilerek anlatılması okul öncesi çocuğunun, zihinsel kapasitesindeki yetersizlik ve dünyaya ilişkin tecrübelerinin az olmasından dolayı çocukların dini gelişimlerini desteklemesi beklenmemektedir. Allah ın Güzel İsimlerini Neden Öğrenmeliyim? adlı kitapta verilen örneklerde rasyonel akıl yürütmeden yoksun olan okul öncesi dönem çocuğu için üst düzey düşüncelerdir. Bu yüzden çocuğun dini gelişimini destekleyecek nitelikte değildir. 3- Goldman a göre Sezgisel Dini Düşünce olarak isimlendirilen bu dönemde, dine belli oranda bir ilgi vardır. Ancak bu ilgi onun dini her konuyu anlayabileceği şeklinde bir yanılgıya sebep olmamalıdır. Zira bu dönemde bazı zihinsel ve tecrübe sınırlılıklarından dolayı çocuklar, bazı konuları anlamayabilirler veya yanlış anlayabilirler. Bu tür yanlış anlamaların önüne geçmek için çocuğa entelektüel bilgi vermekten kaçınmak gerekir. 10 Goldman, küçük yaştaki çocuklara bu tür entelektüel bilgi yoğunluklu eğitim uygulamalarının, gelecek yaşantılarında dini, günlük yaşantıları ile bir araya getirememe ve ikili bir dünya oluşumuna sebep olduğunu belirtir. 11 Bu bağlamda Vatoz balığının denizleri temizleme görevi çocuğa fark ettirilerek bu görevi ona Kuddüs olan Allah ın verdiğinin anlatıldığı Ahtapot 9 Goldman, Religious Thinking from Childhood to Adolescence, s Goldman, Religious Thinking from Childhood to Adolescence, s. 53, Goldman, Religious Thinking from Childhood to Adolescence, s

8 Aslıhan ATİK Oktobus Allah ın Kuddüs İsmini Öğreniyor adlı kitap bu yönü ile çocuğun dini gelişimini destekleyecek nitelikte değildir. Çocuk, Allah ın denizleri temizlediğini anlasa bile bunu Kuddüs kavramı ile tanımlayarak öğrenmesi mümkün görünmemektedir. Bu bağlamda Allah ın Kuddüs ismi çocuk için entelektüel bilgi niteliğindedir. Goldman ın da belirttiği gibi çocuk, büyük ihtimalle Allah ın Kuddüs ismini anlayamayacaktır. Allah ın Güzel İsimlerini Neden Öğrenmeliyim? adlı kitaptaallah ın farklı isimleri olduğu ve bunların (Rahman, Kuddüs, Kadir, Mütekebbir, Halık, Musavvir, Vehhab, Rezzak, Fettah, Semi, Basir, Bari,Hafiz, Mukit, Rakib, Kerim, Vedud, Veli, Muhsi, Muid, Muhyi, Hayy) anlamları kısaca açıklanır. Ayrıca Allah ın sıfatları, Esma-i Hüsna, Allah ın Zatı, Kâinat Kitabının Sayfaları, Allah a havale etmek ifadeleri kullanılır. Fakat bu dönem çocuğu için üst düzey düşünme becerileri gerektiren bu açıklamalar, çocuk için anlaşılır olmayacağından, çocuğun dini gelişimini desteklemesi beklenmemektedir. Midilli Mini adlı kitapta yoktan var etmek ile Daha Da Küçük Çocuklar İçin Allah ı Merak Ediyorum adlı kitapta Allah ın şefkati ifadeleri de çocuğun anlam düzeyinde olmadığı için dini gelişimini desteklemesi beklenmemektedir. b. Dua İle İlgili Kitaplara İlişkin Bulgular Araştırmada incelenen Küçük Tohumun Duası ve Minik Kuşun Duası adlı kitaplar dua ile ilgilidir. 1- Harms ve Goldman a göre hayal ürünü düşüncelerinin geçerli olduğu bu dönemde, Küçük Tohumun Duası ve Minik Kuşun Duası adlı kitapların masal türünde ve kahramanlarının minik bir kelebek olması olumlu bir niteliktir. Bu bağlamda çocukların dini gelişimini destekleyecek özellikte olduğu düşünülmektedir Küçük Tohumun Duası adlı kitapta küçük tohumun Allah ın izniyle ve tohumun duasıyla çiçek olacağı anlatılmaktadır. Bu yaş dönemi için Allah ın izin vermesi entelektüel bilgi niteliğinde olduğundan dini gelişim açısından anlaşılmaması ya da yanlış anlaşılması gibi durumlar doğuracağından olumlu değildir. Goldman a göre yaklaşık 9 yaşına kadar çocuklar, duayı diğer faktörler olmaksızın olayların tek sebebi olarak görmektedir. Bu bağlamda Allah ın izin vermesi ifadesi kullanılmadan sadece tohumun duasıyla ifadesinin kullanılması daha doğru bir yaklaşım olacaktır.

9 E. Harms ve R. Goldman ın Dini Gelişim Kuramları Bağlamında Dini İçerikli Çocuk Kitapları c. Kur an İle İlgili Kitaplara İlişkin Bulgular Araştırmada incelenen Kur an Okumayı Neden Öğrenmeliyim adlı kitap Kur an ile ilgilidir. 1- Kur an Okumayı Neden Öğrenmeliyim adlı kitap, hayal unsurlarını içermemesi, gerçekçi öğelerle kurgulanması ve didaktik anlatım tarzında olmasından dolayı Harms ve Goldman ın dini gelişim kuramları bağlamında çocuklarının, dini gelişimini desteklemesi beklenmemektedir. Çünkü bu dönem çocuklarında hayal ürünü düşünceler geçerlidir, bu yüzden gerçekçi düşünemezler. 2- Yaklaşık on yaşına kadar, Goldman'a göre, Kutsal Kitab ın mahiyetini anlamada lâfzî yönler ön plandadır. Yani kitabın dış görünüşü, rengi, bazı özel yerlerde okunması gibi daha ziyade literal bir bakış söz konusudur. Muhtevasını anlama konusunda henüz bir anlayış geliştirmemişlerdir. 12 Goldman ın bu yorumları Hristiyan kültüründe İncil konusunda yaygın bir probleme işaret etmektedir. Çünkü İncil deki birçok metaforik ve sembolik ifadeler çocuklar tarafından yanlış anlaşılmaya müsaittir. Müslüman kültüründe ise Kur an ın doğasından dolayı bu tür bir problemle karşılaşılmamaktadır. Bu bağlamda kitapta yazarın minik okuru ile tartışmaya çalıştığı konular: Kuran niçin Arapça, Kuran ın sadece Türkçesinden okumanın yeterli olup olmadığı, Kuran meali okumanın yeterli olup olmadığı, Arapça Kur an okumanın ve dinlemenin faydaları ve Kur an Allah sözü ise neden insan sözlerine benzediği ile ilgilidir. Zihinsel kapasitesindeki sınırlılık ve dünyaya ilişkin tecrübelerinin az olduğu bu dönem çocuğu için, bu konular çok üst düzey düşünme becerileri gerektirmektedir. Goldman, kutsal kitaplarla ilgili bu dönem çocuğuna bu tür teknik bilgi vermenin gereksizliğini baştan vurgular. Çünkü çocuğun ne zihinsel kapasitesi ne de ilgileri buna uygundur. 13 Çocuk, çok defa mantıksız düşünür ve tutarsız sonuçlara varır. Bu bağlamda Kuran Okumayı Neden Öğrenmeliyim adlı kitap bu dönem çocuğunun sormayacağı soruları tartışma konusu yaptığı ve bu konuları çocuğun zihinsel gelişiminin üzerinde ele aldığı için çocuğun dini gelişimini desteklemesi beklenmemektedir. Ayrıca okul öncesi çocuğunun zihinsel kapasitesindeki yetersizlik ve dünyaya ilişkin tecrübelerinin oldukça az olmasından dolayı kitapta ele alınan konuları anlatabilmek için verilen örnekler de üst düzey rasyonel akıl 12 Goldman, Religious Thinking from Childhood to Adolescence, s Goldman, Religious Thinking from Childhood to Adolescence, s

10 Aslıhan ATİK yürütme becerileri gerektirdiğinden çocuğun dini gelişimini desteklemesi beklenmemektedir. 3- Kur an Okumayı Neden Öğrenmeliyim? adlı kitapta hikmetli, hikmetsiz, Rabbimizin Kelamı, Kur an Meali, İslam Dini, Müslüman, Allah ın ayetleri, mucize, tefsir, hadis, vahiy meleği, Cebrail, Hıristiyanlar, Yahudiler, Hindular, ateist, kutsal, sevap, cüz, ihlâs, sure, Kevser, Yasin, vahiy etmek, kadir gecesi, ümmet kavramları herhangi bir açıklama yapılmadan kullanılmıştır. Harms a göre Peri Masalı olarak da isimlendirilen bu dönemde çocuklar gerçekçi düşünemezler. Ayrıca bu kavramlar entelektüel nitelikte olduğundan, Goldman a göre de bu dönem çocukları tarafından anlaşılamaz bazen de yanlış anlaşılır. Bu bağlamda Kur an Okumayı Neden Öğrenmeliyim? adlı kitabın çocukların dini gelişimini desteklemesi beklenmemektedir. d. Dini Kavramlarla İlgili Kitaplara İlişkin Bulgular Araştırmada incelenen Cici Çocuklar-Altın Kelimeler adlı kitap dini kavramlarla ilgilidir. 1- Harms a göre hayallerin geçerli olduğu bu dönemde Cici Çocuklar- Altın Kelimeler adlı kitabın hayal unsuru içermemesi olumsuz bir durumdur. Fakat ana karakterlerinin, çocuğun hayatında özdeşim kurabileceği nitelikte olmasından dolayı ( kendi akranında iki çocuk, Naci ile İnci) çocuğun dini gelişimini destekleyecek nitelikte olduğu düşünülmektedir Goldman ın dini gelişim kuramında çocukların bazı dini kelimeleri, ifadeleri veya sembolleri tekrarlamalarının, onların bunları gerçek anlamı ile anladıklarını göstermez. Çünkü bu dönem çocukları Piaget de olduğu gibi, somut ve benmerkezci düşünürler. Ayrıca lâfzî bir anlayışa sahiptirler. Bu tür tekrarları ise Goldman daha çok duygusallıkla açıklar. Çocuklara konuyla ilgili sorular sorulduğunda da bu durumların çoğunu ifade edemezler. 14 Bu bağlamda İnşallah ve Maşallah kelimelerinin sembolik bir anlamı vardır. Çocukların bu yönü anlamaları beklenmemelidir. Ancak bu kelimeleri sıklıkla tekrarlaması ve bunun yetişkin davranışları ile teyit edilmesi duygusal anlamda bir aidiyet geliştirmesine hizmet eder. Burada Goldman ın biraz da sadece düşünce odaklı teorisi konusundaki eleştiriler haklılık kazanır. Zira bu tür hem sembolik hem de pratik önemli olan kavramların, belirli bir bağlam içerisinde kullanılması dini gelenek aktarımı için gerekli olabilmektedir. 14 Goldman, Religious Thinking from Childhood to Adolescence, s

11 E. Harms ve R. Goldman ın Dini Gelişim Kuramları Bağlamında Dini İçerikli Çocuk Kitapları e. Melek İle İlgili Kitaplara İlişkin Bulgular Araştırmada incelenen Melekler Kız Mı, Erkek Mi adlı kitap melekler ile ilgilidir. 1- Melekler Kız Mı, Erkek Mi adlı kitap hayal unsurlarını içermemesi, gerçekçi öğelerden oluşması ve didaktik tarzda olmasından dolayı çocuğun dini gelişimini desteklemesi beklenmemektedir. Çünkü Harms a göre Peri Masalı ve Goldman a göre Dini Düşünce Öncesi olan bu dönemde çocukta hayal ürünü düşünceler geçerlidir. 2- Zihinsel kapasitesindeki yetersizlikten dolayı soyut kavramları anlayamayan bu yaş çocuğuna, gözle göremediği, hissedemediği konuların anlatımı Goldman a göre tehlikelidir. Bu dönemde, dine belli bir ilgi olmasına rağmen çocukların dinin gerçek anlamını düşünemediğini ifade eden Goldman, bu nedenle öğretilen şeyi anlayamayacaklarından veya onu çarpıtılmış bir şekilde öğrenebileceklerinden dolayı çocuklara entelektüel bilgiler verilmemesini savunmaktadır. Çocuk zaten tanrı fikrini anlamlandırmaya çalışırken anlaşılması bir o kadar zor meleklerin anlatılması bu dönem çocuğu için bir ihtiyaç olmadığı düşünülmektedir. Bu yüzden Melekler Kız Mı, Erkek Mi? adlı kitabın işlediği konudan dolayı çocuğun dini gelişimini desteklemesi beklenmemektedir. Böyle bir konuyu bu kadar salt antropomorfik bir düzeyde (kız-erkek) anlatmak, dini gelişimdeki ana hedeflerden biri olan soyut dini düşüncenin gelişiminde önemli bir engeldir. 3- Goldman ın din eğitimine en önemli katkılarından biri de diyebileceğimiz din eğitiminde gelişimsel sınırlara dikkat etmek, aslında küçük çocukların eğitiminde temel ilkelerden biridir. Çocukların uzmanlık gerektiren teolojik dilden ziyade günlük hayatla ilgili dini ifadeleri öğrenmeleri daha önceliklidir. Çünkü Goldman a göre Çocuğun bütüncül dini gelişimi diğer bütün gelişim alanlarından daha yavaştır. 15 Bu durumda çocukların teorik bilginin dışında günlük dilde kullanılan dini ifadeleri kullanması bir problem oluşturmazken, uzmanlık gerektiren konularla ilgili kavramları öğrenmesinin hem pratik bir değeri yoktur hem de bunları yanlış anlama ihtimali vardır. Bu bağlamda kitapta geçen yoktan var etmek, mahşer yeri, âlem, mahlûk, Azrail, ecel, tesbih etmek, maşallah, nur, sübhannallah, Mikail, İsrafil, Kadir gibi kavramlar soyut ve çocuk için entelektüel düzeydedir. Bu nedenle Melekler Kız Mı, Erkek Mi? kitabının çocuğun dini gelişimi açısından da bazı sınırlılıklar içerdiği söylenebilir Goldman, Religious Thinking from Childhood to Adolescence, s. 227.

12 Aslıhan ATİK f. Cennet İle İlgili Kitaplara İlişkin Bulgular Araştırmada incelenen Cennet Nasıl Bir Yer adlı kitap cennet ile ilgilidir. 1- Cennet Nasıl Bir Yer adlı kitap hayal unsurlarını içermemesi, gerçekçi öğelerden oluşması ve didaktik tarzda olmasından dolayı Harms ve Goldman ın dini gelişim kuramları bağlamında çocuğun dini gelişimini destekleyecek nitelikte değildir. Çünkü bu dönemde çocuklar gerçekçi düşünemezler. Her şeyi hayal etme eğilimindedirler. 2- Harms ve Goldman a göre zihinsel kapasitelerinin yetersizliği ve dünyaya ilişkin tecrübelerinin oldukça az olmasından dolayı rasyonel akıl yürütmelerde başarısız olan bu dönem çocuğunun, kitapta kullanılan örnekleri anlaması neredeyse imkânsızdır. Ve bu açıdan kitap çocuğun dini gelişimini destekleyecek nitelikte değildir. 3- Goldman a göre Sezgisel Dini Düşünce olarak isimlendirilen bu dönemde, dine belli bir ilgi olmasına rağmen çocukların dini anlamı düşünebildiğini gösteren bir şey yoktur. Bu nedenle akademik düzeyde bilgilendirici metinler çocuk için yanlış anlamalara sebebiyet verir. 16 Bu bağlamda kitapta verilen örnekler çocuk için hem entelektüel düzeyde olduğu hem de soyut olduğu için konunun çocuk okur tarafından anlaşılmasını zorlaştırmaktadır. 2. İlkokul Çağı Dini İçerikli Çocuk Kitaplarına Ait Bulgular ve Yorumlar Bu bölümde4 tanesi Allah, 4 tanesi peygamberler, 2 tanesi kader, 1 tanesi dua ve 1 tanesi ahiret ile ilgili olan toplam 12 tane okul öncesi dini içerikli çocuk kitabı, Ronald Goldman ve Ernest Harms ın Dini Gelişim Kuramları bağlamında konu alt kategorisinde ayrı ayrı incelenmiştir. Tablo 2. İlkokul kitaplarının konulara göre dağılımı KİTAP KONUSU KİTAP SAYISI Allah 4 Peygamberler 4 Kader Dua 1 Ahiret 1 16 Goldman, Religious Thinking from Childhood to Adolescence, s

13 E. Harms ve R. Goldman ın Dini Gelişim Kuramları Bağlamında Dini İçerikli Çocuk Kitapları a. Allah İle İlgili Kitaplara İlişkin Bulgular ve Yorumlar Araştırmada incelenen Allah ı Merak Ediyorum 1, Allah ı Merak Ediyorum 2, Allah a İnanıyorum ve Akif Amentüyü Öğreniyor - Allah a İman adlı kitaplar Allah ile ilgilidir. 1-Harms a göre Gerçekçi Aşama olan bu dönemdeki çocukların dini düşüncesine, maddi dünyanın tabiatı hakkında öğrendikleri şeylerin etki ettiği görülmektedir. Bu basamakta çocuklar, nesnelerle ve olaylarla ilgilenirler ve gerçek meselelere doğru bir eğilim gösterirler. 17 Goldman a göre de çocukların doğrudan tecrübe ettiği ve Tanrı nın tabiatını ve haşmetini gösteren evrendeki nesnelere dayanarak Tanrı düşüncesine sahip olmasını sağmanın daha iyi olacağıdır. 18 Bu bağlamda incelenen kitaplarda, doğadaki düzenden ve çocukların gözlemleyebilecekleri, kendi tecrübelerinden yola çıkılarak Allah ve sıfatlarının anlatılmaya çalışılması, çocukların dini gelişimlerini destekleyecek niteliktedir. 2-Harms a göre bu dönemde çocuk, okula başlama ve zihinsel kapasitesindeki artışla birlikte kurumsal dini daha yakından tanımaya başlamıştır. Ona göre çocuk artık kilise ve pazar okulları ile dini bir kurum olarak tanışır. Mezheplerin detaylarını öğrenir. 19 Hiçbir dönemde olmadığı kadar bu dönemde kurumsal dini ve öğretilerini kabul etmeye isteklidir. Bu bağlamda; kitaplarda yer alan İslam dinine ait kavramları çocuk öğrenmeye hazırdır. Fakat burada dikkat edilmesi gereken Goldman ın dini gelişimde gelişimsel sınırlar diye tanımladığı, çocukların din dilini kullanmalarındaki sınırlılıktır. Okul öncesine göre artan zihinsel kapasitelerine rağmen çocukların hala uzun yaşam tecrübeleri yoktur ve sınırlı sosyal tecrübeye sahiptirler. 20 Bu yüzden Allah ile ilgili kitaplarda aşağıdaki dini kavramlar ile ilgili herhangi bir açıklama yapılmaması ve bu kavramların kullanılarak başka kavram ve konuların açıklanması çocukların dini gelişimini destekleyecek nitelikte değildir. İncelenen kitaplar içerisinde sadece Allah ı Merak Ediyorum 1 ve Allah ı Merak Ediyorum 2 adlı kitaplarında Tevhid ve Samed kavramları açıklanmıştır. Bu dini kavramların, anlamlarının açıklanarak kitap içerisinde verilmesi çocukların dini gelişimini desteklemesi beklenmektedir. 17 Harms, s Goldman, s Harms, s Goldman, s

14 Aslıhan ATİK 3- Goldman a göre Somut Dini Düşünce aşamasında olan bu dönem çocuğunun düşüncesi somut objelerle ve çocuğun kendi tecrübeleri ile sınırlıdır, dini ifade ve semboller, lâfzî olarak anlamaktadır. 21 Bu bağlamda kitaplarda konuyu desteklemesi amacıyla yer verilen ayetler, çocuğun kendi tecrübe edebileceği yaşantılarla ilgili olmalıdır ve soyut anlamlar içermemelidir. Çünkü çocuk ayetlerde geçen kelimelerin, sadece sözcük anlamını düşüneceği için ayetlerin ötesine geçerek soyut anlamlara ulaşamaz. Allah ı Merak Ediyorum 1 ve Allah ı Merak Ediyorum 2 adlı kitapta geçen Nahl Suresi 40. ayet, Allah ı Merka Ediyorum 2 adlı kitapta geçen Ta Ha Suresi 8. ayet, Allah a İnanıyorum adlı kitapta geçen Yasin Suresi 82. ayet, Ali İmran Suresi 82. ayet, Şura Suresi ayet ve Bakara Suresi 115. ayet çocukların dini gelişimlerindeki gelişimsel sınırlılıktan dolayı yanlış ya da tam anlaşılamayacağı için dini gelişimini destekleyecek nitelikte değildir. Bu dönem çocuğunun Goldman a göre din dilinin sınırlılığı ve uzun yaşam tecrübelerinin olmamasından dolayı bu ayetler çocukta canının her istediğini, hiçbir şey gözetmeden keyfi bir biçimde yapan Allah tasavvurunu oluşturabileceğinden dini gelişim açısından kitaplarda kullanılması uygun olmadığı düşünülmektedir. Çünkü Goldman a göre çocuklar, çocukluk döneminde mucize ve sihri bir saymaya eğilimlidirler ve Tanrı yı doğal dünyaya doğrudan ve fiziksel olarak müdahale edici olarak görürler. 22 Tanrı, bunu keyfi, pek gösterişli ve suni bir tavır içinde yapar. Biraz daha büyük çocuklar, biri Tanrı nın müdahale etmesi, diğeri sebep ve sonuç hakkında bilimsel kaidelerin hüküm sürmesi şeklinde dualistik bir dünya görüşü geliştirmeye başlarlar. Ergenler bile bu iki ayrı dünyayı meczetmekten aciz görünürler. 23 Kitaplarda kullanılan diğer ayetler ise çocuğun gelişimsel sınırları içinde anlamlandırabileceği ve dini gelişimini destekleyecek niteliktedir. b. Peygamber İle İlgili Kitaplara İlişkin Bulgular ve Yorumlar Araştırmada incelenen 40 Adımda Muhteşem Peygamberim, İlk İnsan İlk Peygamber Hz. Âdem, Balığın Öyküsü Hz. Yunus ve Hayta ile Cemşit Hadis Öğreniyor adlı kitaplar peygamber ile ilgilidir Goldman, Religious Thinking from Childhood to Adolescence, s Goldman, Religious Thinking from Childhood to Adolescence, s Elias, John L., Ronald Goldman: Dini Gelişim Psikoloğu Birey ve Din-Din Psikolojisinde Yeni Arayışlar (çev. ve ed. Ali Rıza Aydın), İnsan Yay., İstanbul 2004, s.91.

15 E. Harms ve R. Goldman ın Dini Gelişim Kuramları Bağlamında Dini İçerikli Çocuk Kitapları 1-Peygamberlerle ilgili kitaplarda geçen ve İslam dinine ait aşağıdaki kavramlar kitaplarda herhangi bir açıklama yapılmadan kullanılması dini gelişimi destekleyecek nitelikte değildir. 2- Goldman a göre dini ifade ve sembollerin lâfzî olarak anlaşıldığı bu aşamada 24 Hayta ile Cemşit Hadis Öğreniyor adlı kitapta yer alan hadisler, çocuğun dini gelişimine uygun niteliktedir. Kim bir yetimin başını okşarsa elinin dokunduğu saç tellerinin sayısı kadar sevap kazanır. (s. 14) ve Fakirleri seviniz ve onlara yakın olun. Siz onları severseniz Allah da sizi sever. Siz onlara yakın olursanız Allah da size yakın olur. Siz onları doyurursanız Allah da sizi doyurur. Siz cömert olun ki Allah da size karşı cömert olsun. (s.16) hadislerinin işlendiği metinler, çocuğun ilk olarak lâfzî olarak yanlış anlaması ve sonrasında kelimelerin ötesindeki soyut anlama ulaşmasını sağlayan kurgusu ile çocuğun dini gelişimini destekleyecek niteliktedir. 3- Goldman a göre mantıksal düşünmenin mümkün fakat sadece görünür ve elle tutulur objeler ve çocuğun kendi tecrübeleri ile sınırlı olduğu bu dönemde, çocuklar dini hikâyelerin daha derin anlamlarını idrak etmeye muktedir değillerdir. 25 Yunus Peygamberin hayat hikâyesinin anlatıldığı Balığın Öyküsü Hz. Yunus adlı kitapta soyut öğeler bulunmamaktadır. Hikâyede kullanılan din dili; semboller, mecazlar içermemekte ve karakterler simgelerle anlatılmamaktadır. Bu bağlamda Balığın Öyküsü Hz. Yunus adlı kitap çocuğun dini gelişimini destekleyecek niteliktedir. Âdem Peygamberin hikâyesinin anlatıldığı İlk İnsan, İlk Peygamber Hz. Âdem adlı kitap Allah ın melekleri ve Hz. Âdem i yaratması, şeytanın Hz. Âdem e secde etmeyerek isyan etmesi, sonrasında Hz. Havva yı yaratması, Hz. Âdem ve Havva nın şeytanın telkinlerine uyarak yasak meyveyi yemeleri ve cennetten kovulmaları, Hz. Âdem in oğullarının Habil ve Kabil in Allah a kurban sunmaları gibi çocuğa göre soyut olaylar anlatılmaktadır. Fakat hikâyede sembol ve mecazların kullanılmaması, karakterlerin simgelerle ifade edilmemesi ve dilindeki sadelikten dolayı çocuklar tarafından anlaşılacak düzeyde olduğu için onların dini gelişimini destekleyecek niteliktedir. 4- Goldman a göre bu yaş dönemi çocukları sınırlı bir deneyime sahip oldukları için zaman ve mekân anlayışları da sınırlıdır ve henüz tarih şuuru 24 Goldman, Religious Thinking from Childhood to Adolescence, s Goldman, Religious Thinking from Childhood to Adolescence, s

16 Aslıhan ATİK da gelişmemiştir. 26 Bu bağlamda peygamberimizin hayatının anlatıldığı 40 Adımda Muhteşem Peygamberim adlı kitap, peygamberimizin doğum öncesinden başlayarak tarihi olaylara ve kişilere detaylı yer verdiğinden çocuğun dini gelişimini destekleyecek nitelikte değildir. Ayrıca günümüz çocuğu için birçok yabancı kavram ve olgu içermektedir. c. Kader İle İlgili Kitaplara İlişkin Bulgular ve Yorumlar Araştırmada incelenen Kaderi Merak Ediyorum ve Kadere İnanıyorum adlı kitaplar kader ile ilgilidir. 1- Kitapların ana teması olan kader, somut düşünme düzeyinde olan bu aşama çocukları için üst düzey düşünme becerileri gerektiren soyut bir kavramdır. Goldman ın dini gelişimde gelişimsel sınırlılık olarak tanımladığı ve araştırması ile ortaya koyduğu literalism, somutluk gibi düşüncede toyluk, çocukların dini kavramları anlamadaki önemli engellerdir. 27 Özellikle çocukların deneyimlerinin sınırlı olması, kader gibi yaşam sonucu anlam kazanabilecek soyut bir kavramın anlaşılmasında en önemli engeldir. Bu bağlamda Kaderi Merak Ediyorum adlı kitap çocuk kitaplarının temel bileşenleri olarak adlandırılan karakter, kurgu, kahraman gibi öğeleri içermemesi, 158 sayfalık kitabın 14 ileti içermesi ve kitapta didaktik bir biçimde kader ve ilgili kavramlarının tanımının yapılması, anlatılan konunun ayet ve hadislerce desteklenmeye çalışılmasından dolayı çocukların dini gelişimini destekleyecek nitelikte olmadığı düşünülmektedir. Kadere İnanıyorum adlı kitabın ise çocuğun deneyimleyebileceği olaylardan yola çıkılarak, kurgunun içerisinde kader gibi soyut bir kavramın çocuğa sezdirilmeye çalışılması, çocuğun dini gelişimini olumlu anlamda destekleyecek nitelikte olduğu düşünülmektedir. 2- Kaderi Merak Ediyorum ve Kadere İnanıyorum' adlı kitaplarda, İslam dinine ait aşağıdaki kavramlar ve kişiler herhangi bir açıklama yapılmadan kullanılması dini gelişimi destekleyecek nitelikte değildir. 3- Kaderi Merak Ediyorum adlı kitapta yer alan ayet ve hadisler, dini ifade ve sembollerin lâfzî olarak anlaşıldığı bu aşama, çocuğunun dini gelişimini destekleyecek niteliktedir Goldman, Religious Thinking from Childhood to Adolescence, s Goldman, Religious Thinking from Childhood to Adolescence, s. 58.

17 E. Harms ve R. Goldman ın Dini Gelişim Kuramları Bağlamında Dini İçerikli Çocuk Kitapları d. Dua İle İlgili Kitaplara İlişkin Bulgular ve Yorumlar Araştırmada incelenen Çocuğumla Her Güne Bir Dua adlı kitap dua ile ilgilidir. 1- Çocuğumla Her Güne Bir Dua adlı kitapta İslam dinine ait İnşallah, şehit, hayır, Rab, bismillah, iman kavramları sadece bir kez kullanılmış; Allah ın Ya Şafi ismi ise açıklaması ile verilerek kullanılmıştır. Çocuğun bilmediği dini kavramların kullanılmaması açısından Çocuğumla Her Güne Bir Dua adlı kitap çocuğun dini gelişimini destekleyecek niteliktedir. 2- Çocuğumla Her Güne Bir Dua adlı kitapta yer alan dualar, Harms ve Goldman a göre dini ifade ve sembollerin lâfzî olarak anlaşıldığı bu aşama çocuğunun, dini gelişimini destekleyecek niteliktedir. e. Ahiret İle İlgili Kitaplara İlişkin Bulgular ve Yorumlar Araştırmada incelenen Ahirete İnanıyorum adlı kitap ahiret ile ilgilidir. 1-Çocuğun ilgi ve ihtiyaçlarının din eğitiminin başlangıcı olması gerektiğini savunan Goldman a 28 göre, kitapta onların en çok merak ettiği ve ilgi duyduğu konulardan biri olan ahiret kavramı anlatılmalıdır. Fakat bu anlatım, dini gelişimde gelişimsel sınırlılık dikkate alınarak yapılmalıdır. Bu bağlamda somut düşünce döneminde olan bu dönem çocuğu için soyut birçok kavramında beraberinde anlatıldığı Ahirete İnanıyorum adlı kitap çocukların dini gelişimlerini destekleyecek nitelikte olmadığı düşünülmektedir. 2- Ahirete İnanıyorum adlı kitapta İslam dinine ait kabir hayatı, münker, nekir ve israfil adlı melekler, sur, mahşer, kiramenkatibi, amel defteri, mizan, sırat, cennet, cehennem, mirac, hadis, sahabi, kevser ırmağı kavramlarının anlamları açıklanarak metin içinde verilse de somut dini düşünce döneminde olan bu aşama çocuğu için ahiret gibi soyut bir kavramı anlatırken beraberinde başka soyut kavramların da verilmesi, çocukların dini gelişimini olumlu anlamda destekleyecek nitelikte olmadığı düşünülmektedir. Ayrıca Ahirete İnanıyorum adlı kitapta Allahu Teala, kul, hazreti, Rabbim, İslam, aleyhisselam, İbrahim Peygamber, Üzeyir Peygamber ve inşallah kavram ve kişilerin açıklama yapılmadan kullanılması dini gelişimi destekleyecek nitelikte olduğu düşünülmemektedir Goldman, Religious Thinking from Childhood to Adolescence, s

18 Aslıhan ATİK 3- Dini ifade ve sembollerin lâfzî olarak anlaşıldığı bu aşamada Ahirete İnanıyorum adlı kitapta kullanılan ayet ve hadisler bu aşama çocuklarının anlayabileceği düzeyde olduğu için onların dini gelişimini destekleyecek nitelikte olduğu düşünülmektedir. Sonuç ve Öneriler Çocukların dini düşünce gelişimi ile ilgili yapılan araştırmalarda, yaşa bağlı olarak dini düşüncenin gelişiminde sadece niceliksel bir farklılaşmanın değil, aynı zamanda niteliksel bir değişikliğin de gerçekleştiği görülmüştür. Bu anlamda gelişimsel basamaklar göz önünde bulundurularak, kişinin doğduğu andan itibaren farklı aşamalardan geçtiği, her aşamanın özelliklerinin ve ihtiyaçlarının farklı olduğu varsayılmıştır. Diğer yandan dini gelişim, diğer psikolojik gelişim süreçleri gibi bireye özgü olup, çeşitli bilişsel unsurların etkileşimiyle şekillenen bir süreçtir. Dini gelişim bağlamında üretilen bilgilerin din eğitimi alanına aktarılması, din eğitimi açısında son derece önemlidir. Çünkü eğiteceği kişinin nitelikleri göz önüne alınmadan, din eğitimini planlamak ve uygulamak çok gerçekçi olmayacaktır. Aynı durum din eğitiminde önemli bir materyal olan dini içerikli çocuk kitapları için de geçerlidir. Dini içerikli çocuk kitaplarının, dini gelişim kuramları göz önüne alınarak hazırlanması önemlidir. Çünkü dini içerikli çocuk kitapları, çocukların duygusal, kişilik ve toplumsal gelişmelerine en nihayetinde dini gelişimlerine önemli katkılar sağlayan materyallerdir. Araştırmamızda çeşitli kriterlere göre incelenen çocuk kitaplarının bir kısmının söz konusu dini gelişim kurmalarının verileri ile uyumlu olduğu, bir kısmının ise uygunluk göstermediği görülmüştür. Okulöncesi ve okul öncesi dini içerikli çocuk kitaplarından Allah ile ilgili olan kitaplarda, üst düzey düşünme becerisi gerektiren rasyonel akıl yürütmeler gerektiren örnekler verildiği için çocuğun dini gelişimini desteklemeyen örnekler olduğu gibi Allah ın yaratmalarını somut örnekler üzerinden veren ve bunların doğal etkilerini inceleyen örnekler de söz konusudur. 510 İlkokul dönemi dini içerikli çocuk kitaplarından Allah ile ilgili olan kitaplar, çocuğun doğrudan tecrübe ettiği ve Tanrı nın tabiatını ve haşmetini gösteren evrendeki nesnelere dayanarak Tanrı düşüncesine sahip olmasını sağladığı için çocukların dini gelişimlerini olumlu anlamda destekleyecek niteliktedir. Fakat okul öncesine göre artan zihinsel kapasitelerine rağmen çocukların hala uzun yaşam tecrübeleri yoktur. Sınırlı tecrübeye sahip olmalarından dolayı Allah ile ilgili kitaplarda kullanılan dini kavramlarla ilgili

19 E. Harms ve R. Goldman ın Dini Gelişim Kuramları Bağlamında Dini İçerikli Çocuk Kitapları herhangi bir açıklama yapılmaması ve bu kavramların kullanılarak başka kavram ve konuların açıklanması çocukların dini gelişimini destekleyecek nitelikte değildir. Goldman a göre dini ifade ve sembollerin lâfzî olarak anlaşıldığı bu dönemde, Allah ile ilgili kitaplarda konuyu desteklemesi amacıyla verilen ayetler genel olarak çocuğun kendi tecrübe edebileceği yaşantılarla ilgili ve soyut anlamlar içermediği için çocukların dini gelişimlerini olumlu anlamda destekleyecek niteliktedir. Okulöncesi dini içerikli çocuk kitaplarından dua ile ilgili olan kitaplar, karakterleri, din dili, olay örgüsü açısından hayal dönemindeki bu çağ çocuğu için genel anlamda çocukların dini gelişimini destekleyecek niteliktedir. İlkokul dönemi dini içerikli çocuk kitaplarından dua ile ilgili olan kitapta kullanılan dini kavramların çocuğun seviyesine uygun olması ve ana karakterlerin yaptıkları duaların soyut olmaması, çocukların deneyimleyebileceği konuları ele alması açısından, dini ifade ve sembollerin lâfzî olarak anlaşıldığı bu aşama çocuğunun dini gelişimini destekleyecek niteliktedir. Okul öncesi dini içerikli çocuk kitaplarından Kur an ile ilgili olan kitap, ana ve yan karakterinin olmaması, kitapta tartıştığı konuların ve kullanılan dini kavramların entelektüel nitelikte üst düzey düşünme becerileri gerektirmesi ve herhangi bir açıklama yapılmadan kullanılması, hayal ürünü düşüncelerin geçerli olduğu bu dönem çocuğunun dini gelişimini olumlu anlamda destekleyecek nitelikte değildir. Okul öncesi dini içerikli çocuk kitaplarından dini kavramlarla ilgili olan kitabın karakterleri, bu dönem çocuğu için uygun özellikte olsa da çocukların din dilini kullanmalarındaki sınırlılıklarından dolayı bu kitap, çocukların dini gelişimini destekleyecek nitelikte değildir. Her ne kadar çocuklar sembolik bir kelime ya da ibareyi tekrarlayıp, hatta bir takım duygusal tavır içinde tecrübe de etseler de sembolleri anlayamazlar. Okulöncesi dini içerikli çocuk kitaplarından meleklerle ilgili olan kitabın; ana ve yan karakterinin olmaması, çocukların zihinsel kapasitesindeki sınırlılıktan dolayı kitapta anlatılan soyut konuları ve verilen örnekleri anlamayacağı için çocuğun dini gelişimini destekleyecek nitelikte değildir. Ayrıca kitapta kullanılan dini kavramların soyut olması, entelektüel nitelikte olması ve her hangi bir açıklama yapılmadan kullanılması da çocuğun dini gelişimini olumlu anlamda destekleyecek nitelikte değildir. Cennet ile ilgili okul öncesi dini içerikli çocuk kitabının hayal unsurlarını içermemesi, gerçekçi öğelerden oluşması ve didaktik tarzda 511

20 Aslıhan ATİK olmasından dolayı çocuğun dini gelişimini destekleyecek nitelikte değildir. Ayrıca zihinsel kapasitelerinin yetersizliği ve dünyaya ilişkin tecrübelerinin oldukça az olmasından dolayı rasyonel akıl yürütmelerde başarısız olan bu dönem çocuğunun, kitapta verilen örnekleri anlaması neredeyse imkânsızdır. Kitapta kullanılan dini kavramların soyut olması, çocuğun deneyimlerini dışında olması ve açıklama yapılmadan kullanılması da çocuğun dini gelişimini olumlu anlamda destekleyecek nitelikte değildir. İlkokul dönemi dini içerikli çocuk kitaplarından peygamberlerle ilgili kitapta kullanılan dini kavram ve kişilerin, açıklama yapılmadan kullanılması çocukların dini gelişimlerini olumlu anlamda destekleyecek nitelikte değildir. Her ne kadar Goldman çocukların kıssalarda geçen birçok olguyu anlayamayacaklarını düşünse de Âdem ve Yunus peygamberin anlatıldığı kitaplarda, sembol ve mecazların kullanılmaması, karakterlerin simgelerle ifade edilmemesi ve dilindeki sadelikten dolayı çocuklar tarafından anlaşılacak düzeyde olduğundan onların dini gelişimini destekleyecek niteliktedir. 512 İlkokul dönemi dini içerikli çocuk kitaplarından kader ile ilgili olanlarının kitaplarda, Goldman ın dini gelişimde gelişimsel sınırlılık olarak tanımladığı ve araştırması ile ortaya koyduğu literalism, somutluk gibi düşüncede toyluk, çocukların dini kavramları anlamadaki önemli engellerdir. Özellikle çocukların deneyimlerinin sınırlı olması, kader gibi yaşam sonucu anlam kazanabilecek soyut bir kavramın anlaşılmasında en önemli engeldir. Bu açıdan kader konulu kitaplarda kaderin soyut olması, kitaplarda geçen birçok dini kavramların açıklanmadan kullanılması çocukların dini gelişimlerini olumlu anlamda destekleyecek nitelikte değildir. İlkokul dönemi dini içerikli çocuk kitaplarından ahiret ile ilgili olan kitap, konusu itibari çocuğun en çok merak ettiği ve ilgi duyduğu konulardan biridir ve ilgi ihtiyaçlarının din eğitiminin başlangıcı olması gerektiğini savunan Goldman a göre anlatılmalıdır. Fakat ahiret ile ilgili kitapta, dini gelişimde gelişimsel sınırlılık dikkate alınmadığı, somut düşünce döneminde olan bu dönem çocuğu için soyut birçok kavramında beraberinde anlatıldığı için çocuğun dini gelişimini olumlu anlamda destekleyecek nitelikte değildir. Söz konusu veriler ışığında okul öncesi ve ilkokul dönemi dini materyallerle ilgili olarak aşağıdaki öneriler önem arz etmektedir. 1. Okul öncesi çocuk kitapları, üst düzey düşünme becerisi gerektiren entelektüel bilgiler içermemelidir. Kitaplarda, sembolik anlam taşıyan dini

21 E. Harms ve R. Goldman ın Dini Gelişim Kuramları Bağlamında Dini İçerikli Çocuk Kitapları kavramlar kullanılmamalıdır. Zira bu kavramların kullanımı her iki gelişim kuramına göre çocuğun gelecekteki dini yaşantısını olumsuz etkileyebilmektedir. Her iki gelişim kuramında da küçük yaşlarda anlaşılmayan dini kavramların yetişkinlikte din ile gerçek hayat arasında ilişki kurmada güçlüklere sebebiyet verdiği belirtilmiştir. 2. Dini içerikli çocuk kitaplarının çocuğun ilgi ve ihtiyaçlarına cevap verecek şekilde hazırlanması gerekmektedir. Özellikle de çocuğun hayal gücünü harekete geçirecek ve merakını arttıracak yöntemlerle hazırlanacak çocuk kitaplarının, çocuğun dini düşünce gelişimine katkısı olacaktır. Özellikle de Goldman ın yaşam merkezli din eğitimi anlayışı bütünüyle çocuğun ilgi, ihtiyaç ve beklentilerinin din eğitiminin başlangıç noktası yapılmasını gerektirmektedir. 3. İlkokul dönemi Allah ile ilgili dini içerikli çocuk kitaplarında, Allah ın gücü, çocuğun düşüncesindeki sınırlılık göz önünde bulundurularak doğadaki olaylardan yola çıkarak anlatılmalıdır. Hazırlanacak dini içerikli çocuk kitaplarında, somut olay ve kurgular işlenmeli, çocuğun gündelik hayatında olmayan sembolik dini kavramlara çok fazla yer verilmemelidir. Kitaplarda kullanılacak ayet ve hadislerin, çocuklarda yanlış Allah tasavvuru oluşturacak nitelikte olmamasına dikkat edilmelidir. Bu dönemde seven, koruyan, yardım eden ve rehberlik eden Allah tasavvurunu oluşturmak için temel vurgular yapılmalıdır. 4. Dini hikâyelerin daha derin anlamlarını idrak etme yetenekleri gelişmediği için peygamber hikâyeleri ile ilgili kitaplar soyut kavramlar ve iletiler içermemelidir. Sınırlı sosyal tecrübeye sahip bu dönem çocuklarının uzun yaşam deneyimleri yoktur; zaman ve mekân şuurları sınırlıdır; tarih duygusu da gelişmemiştir. Bu yüzden kitaplarda detaylı tarih bilgisi verilmemelidir. Özellikle Peygamberimizin hayatının anlatıldığı kitaplarda tarihsel detaylara girilmemelidir. Kitaplarda kullanılacak her dini kavram veya kişiler, mutlaka çocuğun seviyesine göre açıklanmalıdır. Bu yaş çocuğunun dini ilgi ve gereksinimini dikkate alan, onun dini ilgi ve ihtiyaçlarına cevap verebilecek nitelikte kitaplar hazırlanmalıdır. 5. Dini içerikli çocuk kitaplarında, içerik çocuğun dünyasına hitap etmek zorundadır. Bu anlamda Hz. Peygamberin çocukluğuna, Kur an-ı Kerim de anlatılan diğer peygamberlerin çocukluklarına mutlaka değinilmelidir. Bu sayede çocuk model olarak bu seçkin şahsiyetler ile ortak noktalar geliştirebilir, kendi problemlerine çözüm yolları bulabilir. 513