PAMUKTA (Gossypium hirsutum L.) VERİM VE VERİM ÖĞELERİNE İLİŞKİN GENEL VE ÖZEL UYUM YETENEĞİ ETKİLERİNİN BELİRLENMESİ*

Transkript

1 PAMUKTA (Gossypium hirsutum L.) VERİM VE VERİM ÖĞELERİNE İLİŞKİN GENEL VE ÖZEL UYUM YETENEĞİ ETKİLERİNİN BELİRLENMESİ* Determination of General and Specific Combining Ability Effects for Yield and its Components in Cotton (Gossypium hirsutum L.). Yaşar AKIŞCAN Tarla Bitkileri Anabilim Dalı Oktay GENÇER Tarla Bitkileri Anabilim Dalı ÖZET Bu çalışma, farklı özellikleri ile öne çıkan 6 pamuk (Gossypium hirsutum L.) genotipi ile (VD-4, PAUM-15, Çukurova 1518, VD-18, Stoneville 468 ve Nazilli 84S) yarım diallel melez yöntemi uyarınca oluşturulan populasyonda, incelenen özellikler yönünden genetik yapıyı irdelemek; F 1 melez gücünü saptamak; uygun anaçları ve melez kombinasyonlarını belirlemek amacı ile yıllarında yürütülmüştür. Genel uyum yeteneği varyansının, özel uyum yeteneği varyansına oranına göre bitki boyu, meyve dalı sayısı, koza sayısı, bitki nod sayısı ve koza kütlü ağırlığı, özelliklerinin yönetiminde eklemeli; odun dalı sayısı ve kütlü verimi özelliklerinin yönetiminde ise eklemeli olmayan gen etkilerinin etkin olduğu belirlenmiştir. Anahtar Kelimeler : Pamuk, Genel uyum yeteneği, özel uyum yeteneği ABSTRACT This study was carried out to investigate the genetical behavior, evaluate hybrid vigor in the F 1 generation, determinate the suitable parents and their hybrid combination for studied characteristics in the population of 6 cotton (Gossypium hirsutum L.) genotypes (VD-4, PAUM-15, Çukurova 1518, VD-18, Stoneville 468, Nazilli 84S) which distinguished by different characteristics, obtained by the halfdiallel mating design, in the years of According to the ratio of general combining ability variance to specific combining ability variance, plant height, number of sympodial branches, boll number per plant, nod number per plant and seed cotton weight per boll characteristics were influenced by additive gene effects; on the other hand, number of monopodial branches and seed cotton yield characteristics were influenced by non-additive gene effects. Key Words : Cotton, General combining ability, Specific combining ability Giriş Pamuk liflerinin eşsiz yapısal özelliği, bu lifleri ideal tekstil ürünü yapmış (Brubaker ve ark. 1999) ve pamuk bitkisinin Dünya nın en önemli lif bitkisi olmasını sağlamıştır. Lifinin yanında tohumları, yağ ve protein içeren besin, küspesi önemli bir yem kaynağı olarak değerlendirilmektedir (Smith, 1999). Ayrıca tohumları üzerinde bulunan havlar sicim, lamba-mum fitili, halı ipliği, tıbbi pamuk, fotoğraf *Doktora Tezi PhD. Thesis

2 filmi, plastik, rayon (suni ipek) ve barut yapımı gibi selüloza gereksinim duyan çok sayıda endüstri kolunda kullanılmaktadır (Gençer, 2010; Mert, 2007). Doğal liflerin yapay liflere oranla, özellikle insan sağlığı yönünden çok olumlu özelliklere sahip olması, doğal liflere olan gereksinimi günden güne arttırmaktadır. Bunun yanı sıra karmaşık bir fizyolojik ve morfolojik yapıya sahip olan pamuk lifinin, yapay olarak üretiminin henüz olası görülmemesi de pamuk lifinin dünya lif gereksiniminde uzun yıllar önemini koruyacağının bir kanıtı olarak kabul edilmektedir. Gelişen teknolojiye paralel olarak artan yaşam standartları, insanların giyim alışkanlıklarında önemli değişikliklere yol açmıştır. Bu durum tekstil sektörünün büyümesine, buna paralel olarak da ham madde ihtiyacının her gecen gün artmasına neden olmaktadır. Tekstil sektörünün en önemli doğal ham maddesi olan pamuğun üretimini arttırmak için ekim alanlarını arttırmak olanaklı olmadığından, birim alandan elde edilen ürün miktarını arttırmak tek alternatif olarak öne çıkmaktadır. Birim alandan elde edilen ürün miktarını arttırılması üretim tekniklerinin iyileştirilmesi ve çevrestres koşullarına daha iyi adapte olabilen yüksek verimli çeşitlerin geliştirilmesi ile mümkün olabilir. Bu nedenle yüksek verimli yeni pamuk genotiplerinin geliştirilmesi ile tüm pamuk ıslah programları için kalıcı fayda sağlanmış olur. Bu hedef doğrultusunda, melezlemelerde ıslah programının amacına uygun, daha iyi uyum sağlayan anaçların önceden bilinmesi, kısıtlı araştırmalar ve sınırlı zamanda genetik kazanç elde etmek için önemlidir. Griffing (1956) tarafından geliştirilen uyum yeteneği analizi melezlerinin performanslarına göre anaçların seçimi konusunda faydalı bilgi sunmaktadır. Farklı pamuk genotipleri ile, çeşitli araştırıcılar genel ve özel uyum yeteneği etkisinin belirlenmesi konusunda çalışmışlardır (Gençer (1978), Boyacı (1987), Kanoktip (1987), Green ve Culp (1990), Alam ve ark. (1991), Baloch ve ark. (1995), Kapoor (2000), Başal (2001), El-Dahan ve ark. (2003), Iqbal ve ark. (2003), Temiz (2003), Karademir (2004), Rauf ve ark. (2006), Ilyas ve ark. (2007), Karademir ve ark. (2009), Mohamed ve ark. (2009), Karademir ve Gençer (2010),). Bu çalışmalar, verim ve verim unsurları için, genetik farklılıkların büyük bir kısmının genel ve özel uyum yeteneği etkisi ile ilişkili olduğunu ortaya koymaktadır. Bu çalışma, üzerinde çalışılan özellikler bakımından uygun anaçları ve F 1 melez kombinasyonlarını belirlemek ve bu konuda bundan sonra yapılacak ıslah çalışmalarına yardımcı olabilmek amacıyla yapılmıştır. Materyal ve Metot Materyal Bu çalışmanın 2008 yılı denemeleri, Tarla Bitkileri Anabilim Dalı araştırma ve uygulama alanında; 2009 yılı denemeleri ise Çukurova Üniversitesi, Pamuk Araştırma ve Uygulama Merkezi, araştırma ve uygulama alanında yürütülmüştür. Bu araştırmada, daha önce yapılan çalışmalarda Verticillium solgunluğu (Verticillium dahliae Kleb.) hastalığına toleranslı olduğu saptanan VD-18 ve hassas olduğu belirlenen VD-4 genotipleri ile çok erkenci PAUM-15, standart pamuk

3 çeşitlerinden Çukurova 1518, Nazilli 84S, Stoneville 468 ve bunların Griffing (1956) yarım diallel melezleme yöntemine göre (6x6) 2008 yılında, oluşturulan 15 farklı F 1 melez kombinasyonu materyal olarak kullanılmıştır. Metot Araştırmada materyal olarak kullanılan genotipler, 2008 yılında, Çukurova Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Tarla Bitkileri Anabilim Dalı Araştırma ve Uygulama Alanında, melezleme süresini uzatmak ve farklı zamanlarda çiçeklenen genotipler arasındaki melezlemeleri sorunsuz yapabilmek amacıyla, iki ayrı melezleme bahçesine, ilki ikincisi tarihinde olmak üzere 20 gün arayla ekilmiştir. Melezleme bahçesini oluşturan genotipler, ocağa ekim yöntemi ile her ocağa 3 adet tohum gelecek şekilde, elle, ekilmiştir. Çıkıştan sonra bitkiler, 10-15cm olduğunda, her ocakta tek bitki kalacak şekilde teklenmiştir. Melezlemeler, 6x6 yarım diallel melezleme yöntemi uyarınca, resiproksuz olarak yapılmış ve 15 adet farklı F 1 melez kombinasyonu oluşturulmuştur (Griffing, 1956). Böylece, 2009 yılı çalışmaları için gerekli miktarda F 1 ve anaç genotiplere ait kendilenmiş tohumlar elde edilmiştir yılı sonunda elde edilen 15 F 1 melez kombinasyona ilişkin tohumlar, anaçları ile birlikte, 16 Mayıs 2009 tarihinde, tesadüf blokları deneme desenine göre, 3 tekrarlamalı olarak, Çukurova Üniversitesi, Pamuk Araştırma ve Uygulama Merkezi araştırma ve uygulama alanında ekilmiştir. Denemede, her parsel 12m uzunluğunda 1 sıra olacak şekilde oluşturulmuş, sıra arası 70cm ve sıra üzeri 20cm aralık bırakılmıştır. Çeşitli bakım ve uygulama işlemlerinde kolaylık sağlamak amacıyla bloklar arasında 3m boşluk bırakılmıştır. Ekim işlemi, ocak ekim yöntemi uyarınca, her ocağa, elle, 3 adet tohum ekilerek yapılmıştır. Bitkiler, 10-15cm boylandığında, tekleme yapılarak her ocakta tek bitkinin kalması sağlanmıştır. Hasat, denemede kullanılan tüm genotiplerin hasat olgunluğuna ulaştığı tarihinde yapılmıştır. Çalışmada elde edilen, bitki boyu (cm), odun dalı sayısı (adet/bitki), meyve dalı sayısı (adet/bitki), koza sayısı (adet/bitki), bitki boğum sayısı (adet/bitki), koza kütlü ağırlığı (g) ve kütlü verimine (kg/da) ilişkin verilerin varyans analizleri ile genel ve özel uyum yeteneği etkisinin tahmini, Griffing (1956) in belirttiği, Metod 2, model 1 e göre PROC GLM prosedürü kullanılarak SAS istatistik programı aracılığı ile yapılmıştır. Araştırma Bulguları ve Tartışma Çalışmada incelenen anaçların genel uyum yeteneği (GUY) etkileri ile F 1 melez kombinasyonlarının özel uyum yeteneği (ÖUY) etkilerine ilişkin varyans analiz sonuçları, Çizelge 1 de verilmiştir. Bitki Boyu Bitki boyu yönünden anaçların GUY etkileri arasındaki farklılığın istatistiksel olarak %1 düzeyinde önemli olduğu, F 1 melezlerinin ÖUY etkileri

4 arasındaki farklılığın ise istatistiksel olarak önemli olmadığı, GUY varyansının, ÖUY varyansına oranının olduğu Çizelge 1 de görülmektedir. Bitki boyu yönünden anaçların GUY etkilerinin (PAUM-15) ile (Stoneville 468) arasında değiştiği VD-4, PAUM-15, VD-18 ve Stoneville 468 anaçlarının GUY etkilerinin, bu çalışmada kullanılan öteki anaçlardan, istatistiksel olarak %1 düzeyinde önemli farklılık gösterdiği Çizelge 2 görülmektedir. Bu durum, pozitif yönde önemli farklılık gösteren PAUM-15 (4.878) ve VD-18 (4.432) anaçlarının, uzun bitki boyu yönünden; negatif yönde önemli farklılık gösteren Stoneville 468 (-6.010) ve VD-4 (-4.568) anaçlarının ise kısa bitki boyu yönünden yapılacak ıslah çalışmalarında, öteki anaçlara oranla daha uygun anaçlar olarak, kullanılabileceği izlenimini vermektedir. Oluşturulan populasyona ait F 1 melezlerinde bitki boyuna ilişkin ÖUY etkileri arasındaki farklılığın, istatistiksel olarak önemli olmamakla birlikte (Çizelge 1), (Stoneville 468 x Nazilli 84S) ile (VD-18 x Nazilli 84S) arasında değiştiği, 15 melez kombinasyondan 12 tanesinin pozitif, 3 tanesinin ise negatif yönde ÖUY etkisine sahip olduğu Çizelge 3 de görülmektedir. Çizelge 1. Genel ve Özel Uyum Yeteneği Etkileri Varyans Analiz Sonuçları Varyasyon Kaynağı BB OD MD KS BBS KKA KV GUY ** 0.21 ns 2.25 ns ** 11.60* 2.64** ** ÖUY ns 0.46 * 1.62 ns ** 0.76 ns 0.25 ns ** Hata GUY/ÖUY ns,**, * sırasıyla istatistiksel olarak önemsiz, P<0.01 ve P<0.05 düzeyinde önemlidir. BB: Bitki boyu, OD: Odun dalı sayısı, MD: Meyve dalı sayısı, KS: Koza sayısı, BBS: Bitki boğum sayısı, KKA: Koza kütlü ağırlığı ve KV: Kütlü verimi Odun Dalı Sayısı Odun dalı sayısı yönünden, anaçların GUY etkileri arasındaki farklılığın istatistiksel olarak önemli olmadığı, F 1 melezlerinin ÖUY etkileri arasındaki farklılığın ise istatistiksel olarak %5 düzeyinde önemli olduğu ve GUY varyansının ÖUY varyansına oranının 0.46 olduğu Çizelge 1 de izlenebilmektedir. Odun dalı sayısı yönünden GUY etkilerinin (VD-4, VD-18 ve Nazilli 84S) ile (Çukurova 1518) arasında değiştiği Çizelge 2 de görülmektedir. Oluşturulan populasyona ait F 1 melezlerinde odun dalı sayısına ilişkin ÖUY etkileri arasındaki farklılığın, (PAUM-15 x Stoneville 468) ile (VD-4 x VD-18) arasında değiştiği, 15 melez kombinasyondan 6 tanesinin pozitif, 9 tanesinin ise negatif (olumlu) yönde ÖUY etkisine sahip olduğu, VD-4 x VD-18 ( ) ve Stoneville 468 x Nazilli 84S (-0.507) melezlerinin ÖUY etkilerinin istatistiksel olarak %5 düzeyinde önemli farklılık gösterdiği Çizelge 2 de görülmektedir. Bu durum, olumlu yönde önemli farklılık gösteren VD-4 x VD-18 ve Stoneville 468 x Nazilli 84S melez kombinasyonlarının, öteki melez

5 kombinasyonlara oranla daha uygun melez kombinasyonlar olarak, kullanılabileceği izlenimini vermektedir. Çizelge 2. Anaçlara İlişkin Genel Uyum Yeteneği Etkileri Genotipler BB OD MD KS BBS KKA KV VD ** ns ns * ns ** ns ns PAUM ** ns ** ns ** ns Çukurova ns ns * ns ns ** * VD ** ns ns ns ** ns ns ns Stoneville ** ** * ** ** ** Nazilli 84S ns ns ns ns * ns ns SH ns,**, * sırasıyla istatistiksel olarak önemsiz, P<0.01 ve P<0.05 düzeyinde önemlidir. BB: Bitki boyu, OD: Odun dalı sayısı, MD: Meyve dalı sayısı, KS: Koza sayısı, BBS: Bitki boğum sayısı, KKA: Koza kütlü ağırlığı ve KV: Kütlü verimi Meyve Dalı Sayısı Meyve dalı sayısı yönünden, anaçların genel ve F 1 melezlerinin ÖUY etkileri arasındaki farklılığın istatistiksel olarak önemli olmadığı, GUY varyansının ÖUY varyansına oranının 1.39 olduğu Çizelge 1 de görülmektedir. Meyve dalı sayısı yönünden GUY etkilerinin (Çukurova 1518) ile (Stoneville 468) arasında değiştiği, Stoneville 468 (-0.535) genotipinin GUY etkisinin, bu çalışmada kullanılan öteki anaçlardan, istatistiksel olarak %1, Çukurova 1518 (0.382) genotipinin ise %5 düzeyinde önemli farklılık gösterdiği Çizelge 2 de görülmektedir. Bu durum, olumlu (pozitif) yönde önemli farklılık gösteren Çukurova 1518 anacının meyve dalı sayısını arttırmaya yönelik yapılacak ıslah çalışmalarında, öteki anaçlara oranla daha uygun anaç olarak, kullanılabileceği izlenimini vermektedir. Oluşturulan populasyona ait F 1 melezlerinde meyve dalı sayısına ilişkin ÖUY etkileri arasındaki farklılığın, istatistiksel olarak önemli olmamakla birlikte (Çizelge 1), (VD-4 x VD-18 ve PAUM-15 x Nazilli 84S) ile (PAUM-15 x Stoneville 468) arasında değiştiği, 15 melez kombinasyondan 10 tanesinin pozitif (olumlu), 5 tanesinin ise negatif yönde ÖUY etkisine sahip olduğu görülmektedir. Koza Sayısı Koza sayısı yönünden, anaçların genel ve F 1 melezlerinin ÖUY etkileri arasındaki farklılığın istatistiksel olarak %1 düzeyinde önemli; GUY varyansının ÖUY varyansına oranının 1.76 olduğu Çizelge 1 de görülmektedir. Koza sayısı yönünden GUY etkilerinin (PAUM-15) ile (Stoneville 468) arasında değiştiği; PAUM-15 (2.069) genotipinin GUY etkisinin, bu çalışmada kullanılan öteki anaçlardan, istatistiksel olarak %1, VD-4 (-1.343) ve Stoneville 468 (-1.472) genotiplerinin ise %5 düzeyinde önemli farklılık gösterdiği

6 Çizelge 2 de görülmektedir. Bu durum, olumlu (pozitif) yönde önemli farklılık gösteren PAUM-15 anacının koza sayısını arttırmaya yönelik yapılacak ıslah çalışmalarında, öteki anaçlara oranla daha uygun anaç olarak, kullanılabileceği izlenimini vermektedir. Oluşturulan populasyona ait F 1 melezlerinde koza sayısına ilişkin ÖUY etkileri arasındaki farklılığın, (VD-18 x Stoneville 468) ile (VD-18 x Nazilli 84S) arasında değiştiği, 15 melez kombinasyondan 9 tanesinin pozitif (olumlu), 6 tanesinin ise negatif yönde ÖUY etkisine sahip olduğu ve VD-18 x Stoneville 468 (5.445) ile VD-18 x Nazilli 84S (-5.096) melezlerinin ÖUY etkilerinin istatistiksel olarak %1 düzeyinde önemli farklılık gösterdiği Çizelge 3 de görülmektedir. Bu durum, olumlu yönde önemli farklılık gösteren VD-18 x Stoneville 468 melez kombinasyonunun, öteki melez kombinasyonlara oranla daha uygun melez kombinasyon olarak, kullanılabileceği izlenimini vermektedir. Çizelge 3. F 1 Melezlerine İlişkin Özel Uyum Yeteneği Etkileri Melezler BB OD MD KS BBS KKA KV M ns ns ns ns ns ns ** M ns ns ns ns ns * * M ns * ns ns ns ns ns M ns ns ns ns ns ns * M ns ns ns ns ns ns * M ns ns ns ns ns ns * M ns ns ns ns ns ns ns M ns ns ns ns ns ns ** M ns ns ns ns ns ns * M ns ns ns ns ns ns ns M ns ns ns ns ns ns ** M ns ns ns ns ns ns ** M ns ns ns ** ns ns ns M ns ns ns ** ns ns ns M ns * ns ns ns * ** SH ns,**, * sırasıyla istatistiksel olarak önemsiz, P<0.01 ve P<0.05 düzeyinde önemlidir. BB: Bitki boyu, OD: Odun dalı sayısı, MD: Meyve dalı sayısı, KS: Koza sayısı, BBS: Bitki boğum sayısı, KKA: Koza kütlü ağırlığı ve KV: Kütlü verimi M12: VD-4 x PAUM-15 M23: PAUM-15 x Çukurova 1518 M35: Çukurova 1518 x Stoneville 468 M13: VD-4 x Çukurova 1518 M24: PAUM-15 x VD-18 M36: Çukurova 1518 x Nazilli 84S M14: VD-4 x VD-18 M25: PAUM-15 x Stoneville 468 M45: VD-18 x Stoneville 468 M15: VD-4 x Stoneville 468 M26: PAUM-15 x Nazilli 84S M46: VD-18 x Nazilli 84S M16: VD-4 x Nazilli 84S M34: Çukurova 1518 x VD-18 M56: Stoneville 468 x Nazilli 84S

7 Bitki Boğum Sayısı Bitki nod sayısı yönünden, anaçların GUY etkileri arasındaki farklılığın istatistiksel olarak %1 düzeyinde önemli olduğu, F 1 melezlerinin ÖUY etkileri arasındaki farklılığın ise istatistiksel olarak önemli olmadığı ve GUY varyansının ÖUY varyansına oranının olduğu Çizelge 1 de görülmektedir. Bitki nod sayısı yönünden GUY etkilerinin (VD-18) ile (Stoneville 468) arasında değiştiği, VD-18 (0.760) ve Stoneville 468 (-1.182) genotiplerinin GUY etkilerinin, bu çalışmada kullanılan öteki anaçlardan, istatistiksel olarak %1, Nazilli 84S (0.522) genotipinin ise %5 düzeyinde önemli farklılık gösterdiği Çizelge 2 de görülmektedir. Bu durum, pozitif yönde önemli farklılık gösteren, VD-18 ve Nazilli 84S anaçlarının bitki nod sayısını arttırmaya yönelik yapılacak ıslah çalışmalarında, öteki anaçlara oranla daha uygun anaçlar olarak, kullanılabileceği izlenimini vermektedir. Oluşturulan populasyona ait F 1 melezlerinde bitki nod sayısına ilişkin ÖUY etkileri arasındaki farklılığın, istatistiksel olarak önemli olmamakla birlikte (Çizelge 1), (VD-18 x Stoneville 468) ile (Stoneville 468 x Nazilli 84S) arasında değiştiği ve 15 melez kombinasyondan 9 tanesinin pozitif, 6 tanesinin ise negatif yönde ÖUY etkisine sahip olduğu Çizelge 3 de görülmektedir. Koza Kütlü Ağırlığı Koza kütlü ağırlığı yönünden, anaçların GUY etkileri arasındaki farklılığın istatistiksel olarak %1 düzeyinde önemli olduğu, F 1 melezlerinin ÖUY etkileri arasındaki farklılığın ise istatistiksel olarak önemli olmadığı ve GUY varyansının ÖUY varyansına oranının olduğu Çizelge 1 de görülmektedir. Koza kütlü ağırlığı yönünden GUY etkilerinin (Çukurova 1518) ile (Stoneville 468) arasında değiştiği, VD-4 (0.211), PAUM-15 (-0.265), Çukurova 1518 (0.469) ve Stoneville 468 (-0.446) genotiplerinde GUY etkilerinin, bu çalışmada kullanılan öteki anaçlardan, %1 düzeyinde önemli farklılık gösterdiği Çizelge 2 de görülmektedir. Bu durum, olumlu (pozitif) yönde önemli farklılık gösteren VD-4 ve Çukurova 1518 anaçlarının koza kütlü ağırlığını arttırmaya yönelik yapılacak ıslah çalışmalarında, öteki anaçlara oranla daha uygun anaçlar olarak, kullanılabileceği izlenimini vermektedir. Oluşturulan populasyona ait F 1 melezlerinde koza kütlü ağırlığına ilişkin ÖUY etkileri arasındaki farklılığın, (Stoneville 468 x Nazilli 84S) ile (VD-4 x PAUM-15) arasında değiştiği, 15 melez kombinasyondan 8 tanesinin pozitif (olumlu), 7 tanesinin ise negatif yönde ÖUY etkisine sahip olduğu ve VD-4 x Çukurova 1518 (0.441) ile Stoneville 468 x Nazilli 84S (0.482) melezlerinin ÖUY etkilerinin istatistiksel olarak %5 düzeyinde önemli farklılık gösterdiği Çizelge 3 de görülmektedir. Bu durum, olumlu yönde önemli farklılık gösteren VD-4 x Çukurova 1518 ve Stoneville 468 x Nazilli 84S melez kombinasyonlarının, koza kütlü ağırlığını arttırmaya yönelik yapılacak ıslah çalışmalarında, öteki melez kombinasyonlara oranla daha uygun melez kombinasyonlar olarak, kullanılabileceği izlenimini vermektedir

8 Kütlü Verimi Kütlü verimi yönünden, anaçların genel ve F 1 melezlerinin ÖUY etkileri arasındaki farklılığın istatistiksel olarak %1 düzeyinde önemli olduğu ve GUY varyansının ÖUY varyansına oranının 0.75 olduğu Çizelge 1 de görülmektedir. Kütlü verimi yönünden GUY etkilerinin (Çukurova 1518) ile (Stoneville 468) arasında değiştiği, Stoneville 468 ( ) genotipinin GUY etkisinin, bu çalışmada kullanılan öteki anaçlardan, istatistiksel olarak %1, Çukurova 1518 (19.414) genotipinin ise %5 düzeyinde önemli farklılık gösterdiği Çizelge 2 de görülmektedir. Bu durum, olumlu (pozitif) yönde önemli farklılık gösteren Çukurova 1518 anacının kütlü verimini arttırmaya yönelik yapılacak ıslah çalışmalarında, öteki anaçlara oranla daha uygun anaç olarak, kullanılabileceği izlenimini vermektedir. Oluşturulan populasyona ait F 1 melezlerinin kütlü verimi değerlerine ilişkin ÖUY etkileri arasındaki farklılığın, (Çukurova 1518 x Stoneville 468) ile (PAUM-15 x Stoneville 468) arasında değiştiği, 15 melez kombinasyondan 10 tanesinin pozitif (olumlu), 5 tanesinin ise negatif yönde ÖUY etkisine sahip olduğu, VD-4 x Çukurova 1518 (57.159), VD-4 x Stoneville 468 (49.384), VD-4 x Nazilli 84S ( ), PAUM-15 x Çukurova 1518 (60.005) ve PAUM-15 x Nazilli 84S (56.259) genotiplerinin ÖUY etkilerinin istatistiksel olarak %5, VD-4 x PAUM- 15 (73.176), PAUM-15 x Stoneville 468 ( ), Çukurova 1518 x Stoneville 468 (82.113), Çukurova 1518 x Nazilli 84S ( ) ve Stoneville 468 x Nazilli 84S (65.167) genotiplerinin ÖUY etkilerinin ise %1 düzeyinde önemli farklılık gösterdiği Çizelge 3 de görülmektedir. Bu durum, olumlu yönde önemli farklılık gösteren VD-4 x PAUM-15, VD-4 x Çukurova 1518, VD-4 x Stoneville 468, PAUM-15 x Çukurova 1518, PAUM-15 x Nazilli 84S, Çukurova 1518 x Stoneville 468 ve Stoneville 468 x Nazilli 84S melez kombinasyonlarının, öteki melez kombinasyonlara oranla daha uygun melez kombinasyonlar olarak, kullanılabileceği izlenimini vermektedir. Sonuçlar Bu çalışmada elde edilen verilerin değerlendirilmesi ile aşağıdaki sonuçlara ulaşılmıştır: 1. Anaçlara ilişkin olarak hesaplanan GUY varyansının, incelenen bitki boyu, koza sayısı, bitki nod sayısı, koza kütlü ağırlığı ve kütlü verimi özellikleri için istatistiksel olarak %1 düzeyinde önemli olması (Çizelge 1), anılan özelliklerin geliştirilebilmesi için uygun anaçların mevcut olduğunu göstermektedir. 2. Genel uyum yeteneği varyansının, ÖUY varyansına oranının 1 değerinin üzerinde olduğunun saptanmış olması, bitki boyu, meyve dalı sayısı, koza sayısı, bitki nod sayısı ve koza kütlü ağırlığı özelliklerinin yönetiminde eklemeli gen etkilerinin etkin olduğunu göstermektedir. Bu nedenle, anılan özellikleri geliştirmek amacıyla yapılacak ıslah çalışmalarında erken döl kuşaklarında (F2-F3) teksel seleksiyon yapmanın daha uygun olabileceği söylenebilir. 3. Genel uyum yeteneği varyansının, ÖUY varyansına oranının 1 değerinden küçük olduğunun belirlenmiş olması, odun dalı sayısı ve kütlü verimi özelliklerinin yönetiminde eklemeli olmayan gen etkilerinin etkin olduğunun bir

9 işaretidir. Bu durum, anılan özellikleri geliştirmek amacıyla yapılacak olan ıslah çalışmalarında erken döl kuşaklarında (F 2 -F 3 ) toptan; ileri döl kuşaklarında ise (F 4 -F 5 ) teksel seleksiyon yapmanın daha uygun olabileceği izlenimini vermektedir. 4. Odun dalı sayısı, meyve dalı sayısı, koza kütlü ağırlığı ve kütlü verimi özellikleri için Çukurova 1518; bitki boyu ve koza sayısı özellikleri için PAUM-15; bitki nod sayısı özelliği için VD-18 genotipi en iyi GUY etkisini göstererek öne çıkmış olup anılan özellikler yönünden yapılacak ıslah çalışmalarında uygun anaç olarak tercih edilebilir. 5. Bitki boyu ve koza kütlü ağırlığı özellikleri için Stoneville 468 x Nazilli 84S ; odun dalı sayısı özelliği için VD-4 x VD-18; meyve dalı sayısı özelliği için PAUM-15 x Nazilli 84S; koza sayısı ve bitki nod sayısı özellikleri için VD-18 x Stoneville 468; kütlü verimi özelliği için ise Çukurova 1518 x Stoneville 468 melez kombinasyonu en iyi ÖUY etkisini göstererek öne çıkmış olup anılan özellikler bakımından ümitvar melezler olarak değerlendirilebilir. Kaynaklar ALAM, A.K.M.R., ROY, N.C., ISLAM, H., Line x Tester Analysis of Heterosis and Combining Ability in Upland Cotton (Gossypium hirsutum L.) [In Bangladesh]. Bangladesh Journal of Plant Breeding and Genetics. Vol.4(1-2), Page: BALOCH, M.J., BHUTTO, H., RIND, R., TUNIO, G.H., Combining Ability Estimates in 5 x 5 Diallel Intra-hirsutum Crosses. Pakistan Journal of Botany. Vol.27 (1): BAŞAL, H., Pamukta (Gossypium hirsutum L.) Diallel Analiz Yöntemi ile Verim, Verim Öğeleri ve Lif Kalite Özelliklerinin Genetik Analizi. Adnan Menderes Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Tarla Bitkileri Anabilim Dalı (Doktora Tezi). BOYACI, S., Gossypium hirsutum L. Türü Pamuk Çeşitlerinin Yarım Diallel Melezlerinde Önemli Kantitatif Özelliklerinin Genetik Analizleri Üzerine Araştırmalar. Çukurova Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Tarla Bitkileri Anabilim Dalı, Adana (Doktora Tezi). BRUBAKER C. L., BOURLAND, F. M., WENDEL, J. E. (1999). The origin and domestication of cotton. (C.W. SMITH, J.T. COTHREN editors) Cotton: Origin, History, Technology, and Production. John Wiley and Sons, Inc., New York, Page: EL-DAHAN, M.A.A, LEIDI, E.O., LOPEZ, M., and GUTİERREZ, J.C., Combining Ability of Yield and Yield Components In Upland Cotton (Gossypium hirsutum L.) Under Drought Stress Conditions. Word Cotton Research Conference 3,.Page: Cape Town. South Africa GENÇER, O., Gossypium hirsutum L. Gossypium barbadense L. Türlerinden Sekiz Pamuk Çeşidinin Diallel melezlerinde Verim ve Kalite ile İlgili Başlıca Özelliklerinin Kalıtımı Üzerine Araştırmalar. Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi (Doçentlik Tezi) Adana

10 GREEN, C.C., CULP, T.W., Simultaneous Improvement of Yield, Fiber Quality, and Yarn Stregth in Upland Cotton. Crop Science Vol.30(1), Page: GRIFFING, B Concept of general and specific combining ability in relation to diallel crossing systems. Australian journal of biological sciences, Vol.9, Page: ILYAS, M., NAVEED, M., KHAN T.M., and KHAN I.A., Combining Ability Studies in Some Quantitative and Qualitative Traits of Gossypium hirsutum L.. Journal of Agrıculture & Socıal Scıences. Vol.03, No.2, Page: IQBAL, M., CHANG, M.A., JABBAR, A., IQBAL, M.Z., Inheritance of Earliness and Other Characters in Upland Cotton. Online Journal of Biological Sciences 3 (6) page: KANOKTIP, K., Study on The Inheritance of Certain Agronomic Charecteristics in Cotton. Field Crops Abst. Abst. No: KAPOOR, A., Inheritance Studies of Quantitative Characters In Upland Cotton (Gossypium hirsutum L.). Proceedings of The World Cotton Research Conference 2. p: , Athens, Greece KARADEMİR, Ç., Kuraklık Stresine Dayanıklı Pamuk Islahında Üstün Ebeveyn ve Melez Kombinasyonlarının Belirlenmesi. Ç.Ü.Fen Bilimleri Ens.Tarla Bitkileri Ana Bilim Dalı Doktora Tezi, Adana KARADEMİR, Ç., KARADEMİR, E., EKİNCİ, R. and GENÇER, O., Combining Ability Estimates and Heterosis for Yield and Fiber Quality of Cotton in Line x Tester Design. Not. Bot. Hort. Agrobot. Cluj Vol.37(2), Page: MERT, M., Pamuk Tarımının Temelleri, TMMOB Ziraat Mühendisleri Odası, Teknik Yayınlar Dizisi No:7 Sayfa:1-3. MOHAMED, G.I.A., ABD-EL-HALEM, S.H.M. and IBRAHIM, E.M.A., A Genetic Analysis of Yield and its Components of Egyptian Cotton (Gossypium barbadense L.) Under Divergent Environments. American- Eurasian J. Agric. & Environ. Sci., Vol.5(1), Page: RAUF, S., MUNIR, H., BASRA, S.M.A., and ABDULLOJON, E., Combining Ability Analysis in Upland Cotton (Gossypium hirsutum L.). Internatıonal Journal of Agrıculture & Bıology. Vol.8, No.3, Page: SMITH W. C., (1999). Production statistics. In: W. C. Smith, J. T. Cothren, eds Cotton: Origin, History, Technology and Production. John Wiley and Sons, Inc., pp TEMİZ, M., Pamukta (Gossypium ssp.), Çoklu Dizi (Line x Tester) Melezlerinde Tarımsal ve Teknolojik Özelliklerin Kalıtımı Üzerine Bir Araştırma, Çukurova Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, (Doktora Tezi) Adana