ENTOMOLOJİ. Giriş Genel Özellikler

Transkript

1 ENTOMOLOJİ Giriş Genel Özellikler

2 Entomo = Böcek ; Loji = Bilim Entomoloji = Böcek bilimi Böcek denildiğinde genel olarak erginleri 3 çift bacaklı olan, antenleri bulunan canlılar akla gelir (Insecta= Hexapoda). Ancak entomoloji terimi aynı zamanda 4 çift bacaklı olan canlıları da kapsayan anlamda da kullanılmaktadır.

3 Arthros = Eklem; Podos = Ayak Arthropodoloji = Eklem Bacaklılar Bilimi Artropodoloji bütün dünyadaki eklem bacaklıları konusu içine alır.

4 Veteriner Entolomoloji hayvanlarda zararlı etkileri görülen artropodların morfolojik, biyolojik ve zoolojik özelliklerini, insan ve hayvanlarla olan ilişkisini, oluşturdukları hastalıkları ve bu artropodlara karşı uygulanacak korunma ve mücadele yollarını inceleyen bir bilim dalıdır. Yer yüzünde artropodların bulunmadığı yer yok gibidir. Yeryüzünde yaşayan her 7 canlıdan 6 sı artropoddur. Artropodlar iki milyon dan fazla türe sahiptirler.

5

6 ARTHROPODA Mandibulata Amandibulata (=Chelicerata Chelicerata) Antennata (=Tracheata) Diantennata (=Branchiata) Arachnida Myropoda Crustacea Scorpiones Chilopoda Diplopoda Copepoda Decapoda Aranea Acarina İnsecta Astigmata Prostigmata Mesostigmata Metastigmata

7 Insecta sınıfında 9 dizi vardır Hemimetabol Holometabol 1. Odonata (Kız böceği, helikopter böceği) 2. Blattaria (Hamam böceği) 3. Phthiraptera (Bitler) (Mallophaga ve Anoplura) 4. Hemiptera-Heteroptera (Tahta Kurusu ) 5. Hymenoptera (Zar kanatlılar) 6. Coleoptera (Kın kanatlılar) 7. Lepidoptera (Kelebekler) 8. Diptera (Bir çift kanatlılar) 9. Siphonaptera (Pireler)

8 Artropodların Etkileri Yararlı etkileri Doğal dengedeki yeri Tedavi hekimliğindeki kullanımı Zararlı etkileri (Medikal önemleri)

9 Artropodların Yararlı Etkileri Besin kaynağı Azot döngüsü, organik yapıların ayrıştırılarak yeniden kullanılabilir hale getirilmesi Yeryüzündeki her 3 bitkiden 2 si böcekler sayesinde tozlaşabilir Arı ürünleri, ipek Tedavide kullanılan artropod ürünleri

10 Artropodların Tedavide Kullanımı Arı ürünleri Artropodların zehirleri Yara tedavileri Kalp-damar hastalıkları vs vs

11 Artropodların zararlı etkileri (Artropodların medikal önemleri) Soyucu ve sömürücü etki Toksik etki Travmatik etki Mekanik zararlı etki İrkiltici ve yangısal etki İmmunolojik etki (Alerjik reaksiyonlar) Hastalık naklinde rol almaları Rahatsız edici olmaları Gıdaları kontamine etmeleri Artropod korkusu (Entomofobia, Araknofobia) Hayali, kuruntu (Delusional) hastalıklar

12 Soyucu ve sömürücü etkileri : Artropodlar gıdalarını üzerinde yaşadıkları insan ve hayvanlardan temin ederler. Bir kısmı, delici-emici ağız organelleri ile kan emer (sivrisinekler ), Bazıları üzerinde yaşadıkları canlının doku sıvılarını emer (arı akarı Varroa jacobsoni ), Bir kısmı ise kesici- çiğneyici ağız organelleri ile üzerinde yaşadıkları canlının derisini örten tüy, yapağı, kıl veya epitel hücrelerini yiyerek beslenirler (Mallophaga bitleri). Bu ektoparazitlerin sayısı az olduğunda zararlı etkileri belirsiz olmakla birlikte, çok sayıda olduklarında anemi ve kaşeksiye yol açarak parazitlendikleri canlının ölümüne neden olabilirler.

13 Toksik etkileri : Canlı üzerinde veya yakınında yaşayan arthropodların ya zehirli iğneleri, yada toksik etkili tükrük salgıları ile zehirlenmelere yol açabilirler (Akrep, arı). Bir kısım artropodun tükürük bezinde bulunan madde konak kanının koagüle olmasını önler.

14 Travmatik etkileri: Parazitlendikleri canlının organ ve dokularında yaralanmalara, yırtılmalara, delinmelere vs. neden olabilirler (Pire, tahta kurusu, Hypoderma, Gastrophilus larvaları)

15 Mekanik zararlı etkileri Koyunlarda bulunan Oestrus ovis ler bazen burun boşluğunda Lamina cryprosa yı geçip beyinde baskıya ve yangısel reaksiyonlara sebep olabilir. Yine gastrophiluslar tıkanmalara sebep olur.

16 İrkiltici ve yangısal etkileri : Ektoparazitler veya bunların larvaları konağın organ veya dokularında çoğunlukla yabancı cisim etkisi yaparlar. Bunun sonucu dokuda reaksiyon ve iltihap oluşarak yaralar meydana gelir. Hayvanlarda uyuz hastalığında deride oluşan reaksiyonlar buna örnek verilebilir.

17 Alerjik etkileri Artropodlar insanlarda ve hayvanlarda alerjik reaksiyonlara neden olabilirler. Şekillenen reaksiyon bireyin duyarlık derecesine, arthropodun immünojenik özelliklerine göre ve bu immünojen ile bireyin daha önce karşılaşıp karşılaşmamasına göre değişir. Şekillenen reaksiyonlar genellikle tükrük salgılarına bağlı olarak meydana gelir. Yine bazı artropodların dışkıları ya da vücut teması alerjik etkiyi doğurabilmektedir. İnsan ve hayvanlarda artropod kaynaklı üç tip alerjik reaksiyon dikkati çeker. Tip I alerji, anaflaksi : Sivrisinek, tahta kurusu, pire ısırması, arı sokmasına bağlı olarak deride oluşan reaksiyonlar. Ev tozu akarlarının özellikle dışkılarının solunmasına bağlı olarak gelişen rinit, astım, bronşit Tip III alerji Sivrisinek, tahtakurusu vs. ısırmasına bağlı olarak 6-8 saat sonrasında deride şekillenen şişme, eritem, hemoraji ve sivrisinek ısırıklarından sonra artan eklem ağrıları bu tip duyarlılığa örnek gösterilebilir.

18 Tip IV Allerji Gecikmiş tipte aşırı duyarlılık reaksiyonudur. Reaksiyonlar artropod ile temastan yaklaşık 1-2 gün sonra şekillenmeye başlar ve yavaş yavaş gelişir. Tip IV aşırı duyarlılığa çeşitli sokucu sineklerin, uyuz etkenlerinin, kenelerin ısırmasına bağlı olarak deride şekillenen kabarcıklı reaksiyonları, yine sokucu sineklerin ısırması sonucunda şekillenen ateş ile birlikte seyreden deri döküntüleri, kedi ve köpeklerde belirgin olarak gözlenen pire alerjileri, domuzlarda sarkoptik uyuza karşı gelişen deri reaksiyonlarını örnek verebiliriz. Bunların dışında bazı artropodlar ve salgıları konakta immunsupresif etkiye neden olmaktadır Örn: Kene, uyuz. Arthropodlara karşı vücudun geliştirdiği bağışıklık çoğunlukla hücresel direnç şeklindedir. Ancak humoral bağışıklıkta önemlidir.

19 Artropodların İmmunolojik Etkileri

20 Artropodların Hastalık Etkenlerini Taşımaları ve Bulaştırmaları Bir kısım artropodlar; bazı virus, bakteri, ricketsia, spiroket, helmint ve protozoon hastalık etkenlerini insan ve hayvanlar arasında taşıyarak, arakonaklık yaparlar. Örneğin, sıtma etkeni olan Plasmodium türlerinin insanlara dişi Anopheles sivrisinekleri ile taşınması gibi. Hastalık etkenini insan ve hayvanlar arasında taşıyan artropodlara vektör, artropodun yaptığı işe de vektörlük denir. Artropoda etkeni ya mekanik ya da biyolojik olarak taşır.

21 Mekanik Vektörlük Taşıyıp sokarak bulaştırma Taşıyıp değerek bulaştırma Biyolojik vektörlük Sokucu vektör bulaştırması Yutulan vektör bulaştırması

22 Mekanik vektör Hasta canlıdan alınan etkenin, artropodun vücudunda herhangi bir değişikliğe uğramadan insan veya hayvanlara taşınmasıdır. Örneğin, Tabanus sinekleri Trypanosoma evansi ile enfekte bir hayvandan kan emerken bu protozoonu alır. Etken sinekte hiçbir değişikliğe uğramaz ve Tabanus sineği sağlam hayvandan kan emerken bu paraziti nakleder. Buna taşıyıp - sokarak bulaştırma denir. Bir kısım artropodlar ise kan emmediği halde patojen etkenlerin taşınmasında rol oynar, buna da taşıyıp- değerek bulaştırma denir. Örneğin, karasinek veya hamam böcekleri vücutlarına veya ağız organellerine yapışan protozoon kistlerini (Entamoeba histolitica, Giardia intestinalis) gezindikleri yerlerde yiyeceklere bulaştırarak hastalığın yayılmasına neden olurlar.

23 Biyolojik vektör Hasta canlıdan alınan etkenin artropodun vücudunda çoğalma ve gelişme dönemini tamamladıktan sonra insan veya hayvanlara taşınması şeklindeki vektörlüktür. Bu da Sokucu vektör bulaştırması ve Yutulan vektör bulaştırması olmak üzere iki türlüdür.

24 A. Sokucu vektör bulaştırması : Kan emen bir artropodun sokarak etkeni bulaştırması olup vektörün vücudunda etken şekil yada sayı bakımından değişikliğe uğrar. Bu şekilde vektör ya üreticidir ya geliştiricidir yada geliştirip-üreticidir. a. Üretici vektör: Etken kan emen artropodun vücudunda çoğalır fakat şekil değiştirmez. Örneğin, veba etkeni ve çeşitli arbo virusların bazı sinek türleriyle nakledilmesi. b. Geliştirici vektör: Etken vektörde çoğalmaz fakat şekil değiştirir. Örneğin, insanlarda Wuchereria bancrofti helmintinin sivrisineklerle nakli. c. Geliştirip-üretici vektör: Etken hem çoğalır hem şekil değiştirir. Örneğin bazı Trypanosoma türlerinin Glossina sinekleri ile nakli, insan sıtma etkeni olan Plasmodium türlerinin dişi Anopheles sivrisinekleri ile nakli.

25 B. Yutulan vektör bulaştırması : Vektörün, vücudunda taşıdığı patojen etkenle birlikte konak tarafından yutulmasıdır. Örneğin, Köpeklerde bulunan Hepatozoon canis protozoonu Rhipicephalus sanguineus kenesinin yutulması ile alınır. Yine köpeklerin Dipylidium caninum ve Hymenolepis diminuta Cysticercoid i taşıyan pireleri (Ctenocephalides canis) yutmalarıyla enfekte olmaları. Burada helmint larvaları pire vücudunda hayatlarının bir dönemini geçirir ve esas konak köpek tarafından pire yutulunca, şeritler köpekte ergin şeklini alırlar.

26 Rahatsız edici olmaları Bit, tahtakurusu, pire, at sineği, çeçe sineği, ahır sineği, sivrisinek, karasinek, kum sineği, kene, hamam böceği.

27 Gıdaları kontamine etmeleri

28 Artropod korkusu (Entomofobia, Araknofobia)

29 Hayali, kuruntu (Delusional) hastalıklar Ekbom sendromu, Elliot s disease Ortayaş ve üzeri, özellikle kadınlarda

30 Artropodlarda parazitismus Artropodların bazıları tamamen paraziter hayata adapte olmuştur. Bazıları ise tamamen serbest yaşar ve herhangi bir parazitlik göstermez. Artropodların canlının üzerinde veya içinde parazit olarak bulunmalarına enfestasyon denir Parazit artropodların bir kısmı tüm yaşamı boyunca, diğer bazı artropodlar ise hayatının bir döneminde parazit olabilirler

31 Artropod-Konak İlişkisi Serbest yaşayan; parazit olmayan artropodlar Parazit olan artropodlar Zorunlu (obligatör) parazitler Fakultatif (isteğe bağlı) parazitler Tesadüfi (rastlantısal) parazitler

32 Eğer artropod hayatının tamamını veya bir kısmını canlı organizmada geçirmek zorunda ise buna zorunlu yani obligatör parazit denir. Eğer artropod hayatının bütün dönemini konak üzerinde geçirmek zorunda ise buna kalıcı (=daimi / permanent) parazit (Bitler, uyuz etkenleri) Zaman zaman konakla ilişki kuruyorsa buna da geçici (=temporer) parazit (Sivrisinekler, keneler, pire ve tahta kuruları) Bazıları ergin dönemde parazit iken, bazıları larva döneminde parazitlik yapar. Buna da devri parazit denir (Oestrus ovis) (Protelien Parazitizm: Genç şekilleri parazit, olgunları serbest, İmagonal Parazitizm: Olgunları parazit, genç şekilleri serbest).

33 Artropod-Konak İlişkisi Parazit olan artropodlar Daimi ektoparazit (Ör: Bit, uyuz etkenleri, Mellophagus ovinus) Geçici ektoparazit Düzensiz geçici ektoparazitler (Pire, kan emen sinekler, tahtakurusu vs ) Düzenli geçici ektoparazitler (Keneler)

34 Artropod-Konak İlişkisi Sadece belli bir gelişme dönemleri parazit olabilir (Devri parazitlik) Sadece erginleri parazit olabilir (Ör: Pire, kan emen sinekler) Sadece genç gelişim dönemleri parazit olabilir (Ör: Myiasis sinekleri) Bütün gelişme dönemlerinde parazit olabilir (Ör: Kene, uyuz etkenleri, bit)

35 Bazı sinek larvaları hem kokuşmuş organik maddelerde yaşar hemde derideki yaralarda bulunabilir. Bunlara ihtiyari ya da fakültatif parazit denir. Sarcophaga ve Wohlfahrtia soylarına bağlı sinekler normalde yumurtalarını kokuşmuş organlara veya leşlere bırakırken, bazen canlı üzerinde korunmasız açık yaralara da bırakabilmektedir.

36 Bazı artropodlar normalde hayvan veya insanlarda parazitlenmediği halde rastlansal olarak (= tesadüfi) olarak parazitlenmektedir. Ör: Normalde peynirde, bulunan bazı artropodlar (Acarus siro) insanlar veya hayvanlar tarafından alındığında barsaklarda üreyebilmekte ve hastalık tablosu oluşturabilmektedir. Kırkayaklardan Geophilus ferrugineus bahar, yaz aylarında ağaç gölgesinde uyuyan insanların ağız ve burunlarından girmekte ve kısa bir süre sonra dışarı atılmaktadır.

37 Bazı artropodlar tüm yaşamlarını sadece bir konak üzerinde geçirirler. Bunlara monoxen parazit denir. Ör: Bitler Bazı parazitler hayatının bir kısmını bir konakda, diğer bir kısmını başka bir konakda geçirmek zorundadır. Buna da heteroxen parazit denir.(örneğin, Linguatula serrata nın larva ve nimfleri ot yiten hayvanların ve insanların mezenter lenf yumruları, akciğer, karaciğer gibi iç organlarında bulunduğu halde erginleri köpeklerin burun boşluğunda parazitlenir) Bir konaklıda larva, nymph, imago safhaları bir konakta İki konaklıda larva ve nymph bir konakta, imago=ergin safha başka bir konakta geçmektedir. Üç konaklıda ise her dönem ayrı konakta geçmektedir. Parazit artropodların bir kısmı bazı konakçı türüne adapte olmuştur, yalnızca onda parazitlenebilir (Spesifik = Özel Parazitizm). Ör: Gastrophilus türleri tek tırnaklılarda, Hypoderma bovis sığırlarda, Oestrus ovis koyunlarda parazitlenir. Bazı parazitler ise konak ayırmazlar. Ör: Pireler. Ancak bunlarda bazı grup canlılarda beslenmeyi tercih ederler.