Çarlık Askeri İstihbarat Raporlarında Dünya Savaşı nın Arifesinde Ermeniler

Transkript

1 Çarlık Askeri İstihbarat Raporlarında Dünya Savaşı nın Arifesinde Ermeniler Mehmet Perinçek* Anahtar Kelimeler: Ermeni Meselesi, Birinci Dünya Savaşı, Tehcir, Taşnaksutyun, Terör Ermeni meselesi ve buna bağlı olarak Ermeni soykırımı iddiaları, son dönemde Türkiye ve dünya kamuoyunu belki de en fazla meşgul eden konuların başında geliyor. Dönemin ve olayların en önemli tanıkları ise, Türk ve Ermeni tarafları yanında, Çarlık Rusyası dır. Çarlık Rusyası, 19. Yüzyıl ortalarından 1917 yılında yıkılana kadar Ermeni meselesinin taraf olarak içindedir. Rusya, Osmanlı Devleti ni paylaşma savaşı yürüten büyük devletlerden biri olarak, 1915 tehcirinin öncesi ve sonrasını ayrıntılarıyla kayda geçirmiştir. Bu nedenle Rusya devlet arşivleri, Ermeni meselesinde gerçeklerin saptanmasında önemli rol oynayacak birçok belgeye sahiptir. Özet Makalemizde yıllarına ait ilk kez yayımlanan Çarlık askeri istihbarat raporlarından örnekler sunulmaktadır. Rus Kafkas Ordularının en üst düzey yetkilileri tarafından kaleme alınan bu raporlar, Birinci Dünya Savaşı nın arifesinde Osmanlı Devleti nin Rus sınırına yakın bölgelerinde yaşayan Ermeniler ve Taşnak Partisi nin faaliyetleriyle ilgili önemli bilgiler vermektedir. Bu belgeler, 27 Mayıs 1915 tarihli Sevk ve İskân Kanunu ndan çok önce Türkiye Ermenilerinin eğilim ve eylemlerine ışık tutarken 1915 olaylarına giden sürecin taşlarının nasıl döşendiğini de ortaya koymaktadır. Ermeni nüfusun silahlandırılması, Rus işgaline direnmemenin ötesinde işgali kolaylaştıracak faaliyetler içinde bulunulması, Türk hükümetine karşı Kürt aşiretleriyle anlaşmak için görüşmeler yürütülmesi, Taşnakların terör eylemlerinin karşılıklı kırımı ateşlemesi, Taşnakların Türkiye Ermenilerini kendi kişisel amaçları uğruna kullanması raporlara yansıyan önemli olgulardan birkaçıdır. Rusya Askeri Tarih Devlet Arşivi nde saklanan bu raporlar, bugün için de önemli derslerle doludur. Daha önceki çalışmalarımızda Rus devlet arşivlerinden çok sayıdaki belge nesnel bir şekilde sunulmuş ve çıkan sonuçlar özetlemişti. Belgelere göre bir soykırım değil, karşılıklı bir kırım yaşanmış; bu kırım ise emperyalist devletler tarafından Türkiye yi parçalamak için kışkırtılmış; Türkiye de bunun karşısında vatan savunması yapmıştı. Çalışmalarımızda bu belgelerin istisna olmadığına, arşivin genel havasını yansıttığına ve bu temelde elimizde başka birçok belgenin de bulunduğuna dikkat çekilmişti. 1 Bu makalemizde ise daha önceki çalışmalarımızda yer almayan yeni örnekler sunulmaktadır. İlk defa yayımlanan yıllarına ait Çarlık askeri istihbarat raporları, savaşın arifesinde, yani Sevk ve İskân Kanunu ndan (tehcir) çok önce Türkiye Ermenilerinin eğilim ve eylemlerine ışık tutuyor. Çar- (*) Dr., İstanbul Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü. (1) Bu çalışmalardan bazı örnekler için bkz. Mehmet Perinçek, Rus Devlet Arşivlerinden 150 Belgede Ermeni Meselesi, İstanbul, Kırmızı Kedi Yayınevi, Şubat 2013; L. M. Bolhovitinov, Ermeni Raporu, Haz. Mehmet Perinçek, 4. basım, İstanbul, Kaynak Yayınları, Aralık 2011; Olga Bıkova, Vozniknovenie Partii Daşnaktsutyun i Yeyo Deyatelnost Na Territorii Turtsii (Po Materialam Dokumentov Rossiyskih Arhivov) ( ), Karadeniz, No. 10, 2011; Mehmet Perinçek, Türk-Rus Diplomasisinden Gizli Sayfalar, İstanbul, Kaynak Yayınları, Haziran 2011; Mehmet Perinçek, Sovyet Devlet Kaynaklarında Kürt İsyanları, İstanbul, Kaynak Yayınları, Kasım Son iki çalışmanın bütünü Ermeni meselesini konu etmemekle birlikte içinde konuyla doğrudan ilgili birçok yeni belge ve bilgi bulunmaktadır. 1

2 2 lık genelkurmayının arşivi olan Rusya Askeri Tarih Devlet Arşivi nde (RGVİA) 2 bulunan belgeler, 1915 olaylarını ve 27 Mayıs 1915 tarihli Sevk ve İskân Kanunu anlamak bakımından önem taşıyor. Halını Sat, Silah Al! İlk belge, Tiflis te bulunan Kafkas Askeri Bölgesi Karargâhı tarafından hazırlanan 11 Şubat tarihli gizli ibareli istihbarat raporu. Türkiye üzerine hazırlanan raporun başlığı ise Siyasi Hareketler, Halk Dalgalanmaları ve Karışıklıklar. Raporda Erzurum daki Ermenilerin hızla silahlandığı ifade ediliyor. Ayrıca Taşnaksutyun Partisi nin liderlerinden birinin kalabalık bir toplantıda bir konuşma yaptığı ve Ermenilere kaynak bulamamaları durumunda halılarını, kilimlerini satarak ya da borç para bularak silah almalarını öğütlediği belirtiliyor. Diğer taraftan Ermenilerin çok sayıda bomba hazırlayıp depoladıkları bilgisi de veriliyor. 4 Aynı güne ait başka bir istihbarat raporunda ise Taşnak militanlarının bölgenin önde gelen bir Türk zengininin evine saldırdıkları ve kendisi dâhil bütün ailesini ve hizmetkârlarını öldürdükleri yazılmış. Bu haber, Rus yetkililer tarafından kaygı verici olarak nitelendirilirken Kasım isimli kişinin öldürülmesinin kesin olarak siyasi bir cinayet olduğunun altı çiziliyor. Bu cinayetin sadece Muş ta değil, Erzurum dâhil çevre şehirlerde de yankılandığı ve her an buna bağlı bir kargaşanın çıkabileceği belirtiliyor. Bu raporda da Erzurum Ermenilerinin Taşnakların emriyle silahlandıkları tekrar ediliyor. 5 durumunda da şehrin garnizonunun Müslümanların yanında yer alacağının beklendiğine dikkat çekiliyor. Ancak bu hazırlıkların özellikle Ermenilere karşı olmadığı, Suriye ve Arabistan daki gelişmelerle bağlantılı olduğu da kaydediliyor. Raporda ayrıca Taşnaklarının şehirdeki İttihatçılarla tam bir düşmanlık içinde bulundukları vurgulanıyor. Rus Van Konsolos Yardımcısı, Taşnakların yakında felaketlerin baş göstereceği propagandası yapıp şehrin Ermenilerini korkutarak ellerindeki silahları köylülere daha pahalıya satıp halkı kazıklamanın peşinde olduğunu da ifade ediyor. S. Olferyev e göre Taşnaklar, duru sudan korkuyor, bulanık suyu seviyor. Taşnak liderleri, kendi maddi ihtiraslarına, kişisel çıkarlarına cevap verecek ve kaba şehvetlerini tatmin edecek bir ortam yaratmak istiyor. Rus diplomat, raporunda Taşnakların Jön Türklerden bir şey alamayacaklarını anladıkları için yeniden Ermenileri sömürmeye yöneldiklerini de ekliyor. Ermenilere Yönelik Katliam Beklenmiyor Rus Konsolos Yardımcısı raporunun devamında Van vilayetinde Ermenilere yönelik toplu bir katliam beklemediğini, Ermenilerin geçmiş yıllara oranla daha iyi durumda bulunduklarını, Türklerin Kürtlerin yağmalarını engellemek için fazlasıyla güç ve para harcamaları gerektiğini, Kürtlerin köylülere yönelik saldırılarının vilayeti yıkıma götüreceğini ve bundan en fazla devlet hazinesinin zarar göreceğini yazıyor. 6 Taşnaklar Kişisel Kazanç Peşinde 28 Şubat 1911 tarihinde Çarlık Rusyası nın Konsolos Yardımcısı S. Olferyev in Van dan gönderdiği raporda ise şehrin Müslümanları ve Ermenileri arasındaki gerginleşen ortam ele alınıyor. Her iki kesimin de silahlandıklarına, silahların ekseriyetle Siirt ve Diyarbakır dan geldiğine, bir çatışma çıkması (2) Rusya nın en eski arşivlerinden biri olan RGVİA nın kuruluşu, I. Pavel in 8 Ağustos 1797 tarihli emrine dayanıyor. Çarlık döneminin en büyük ve temel askeri arşivinde 13 binin üzerinde koleksiyon (fond), yaklaşık 3,5 milyon dosya ve 14 milyonun üzerinde mikrofilm bulunuyor. Bkz. Fondı Rossiyskogo Gosudarstvennogo Voyenno-İstoriçeskogo Arhiva: Kratkiy Spravoçnik, Moskva, ROSSPEN, (3) Belgelerdeki tarihler, Rusların kullandıkları eski Jülyen takvime göredir, günümüz takvimini 13 gün arkadan takip etmektedir. (4) Raporun ilgili kısmı için bkz. RGVİA fond 2000 liste 1 dosya 7716 yaprak 10 arkası. (5) Raporun tamamı için bkz. RGVİA fond 2000 liste 1 dosya 7716 yaprak 13, 13 arkası, 14. (6) Raporun tamamı için bkz. RGVİA fond 2000 liste 1 dosya 7716 yaprak 187, 187 arkası, 188, 188 arkası.

3 Rus Himayesi İçin Ortodoksluğun Benimsenmesi Rus Kafkas Askeri Bölgesi Karargâhı tarafından hazırlanan 10 Mart 1911 tarihli gizli ibareli ve Türkiye Hakkında Siyasi Bilgiler başlıklı istihbarat raporunda Muş ta Taşnak faaliyetlerinin yeraltına inmesi, Türk idaresinin silahlanan Taşnaklara karşı aldığı tedbirler ele alınıyor. Ayrıca Muş ta Ermenilerin Ortodoksluğu benimseyip Rus tebaasına geçmek istedikleri de aktarılıyor. Raporda benzer bilgiler, Erzurum Ermenileri hakkında da veriliyor. Taşnakların Jön Türklerle arasının açıldığının ve Rusya nın uygun bir zamanda Türkiye Ermenistanı nı işgal etmesini istediklerinin altı çiziliyor. Bir tuğgeneralin imzaladığı raporda savaş durumunda geniş Ermeni kitlelerinin ve Taşnakların çoğunluğunun Rusya nın tarafında yer alacağı ve Ermenilerin bu eğiliminin yakın gelecekte güçleneceği vurgulanıyor. Rapora göre Karakilise Ermenileri de Rusya nın himayesine girmek için Ortodoksluğu benimsemeye sıcak bakıyor. 7 3 Eylül 1911 tarihli, gizli ibareli başka bir istihbarat raporunda Taşnakların son dönemde gizlice Trabzon dan Erzurum üzerinden Van a ciddi miktarda silah ve mermi getirdiklerinden ve Erzurum da bir Ermeni isyanının olasılığından, Sasun da da bazı hazırlıkların yapıldığından bahsediliyor. 8 Ermeni Eratın Rus Ordularına Katılma Planı 11 Temmuz 1912 tarihli, gizli ibareli ve Asya Türkiye sinden Siyasi Bilgiler başlıklı istihbarat raporunda Erzincan daki Ermenilerin olası Türk-Rus savaşında Rus Ordularının gelişini sabırsızlıkla bekleyecekleri ve Ruslara her türlü yardımı gösterecekleri söyleniyor. Ayrıca raporda Erzincan Garnizonu ndaki Ermeni eratın gizlice toplantı yaptıkları ve Rusya yla savaş durumunda alacakları tavrı tartıştıkları anlatılıyor. Toplantıda bir kısmının hemen Rusya ya kaçılması gerektiğini belirttiği, bir kısmının ise savaşın öncesinde kaçmanın akıllıca olmayacağını, bunun sabotaj faaliyeti yürüten Ermenilerin güvenliği açısından sorun yaratacağını söyledikleri ama herkesin Rusya ya karşı savaşılmaması konusunda fikir birliği içinde bulunduğu ifade ediliyor. Raporda ayrıca toplantıda Rusların Ermenileri Türklerden ayırabilmesi için bütün Ermeni eratın üniformalarının altına gizleyerek boyunlarına geleneklerinde olmadığı halde haç asması kararının alındığı da yazıyor. Raporun yazarı ünlü Rus komutan Tümgeneral Yudeniç, Erzincan daki Rus ajanının Rus tarafına kaçacak Ermenileri ayırt edilebilmek ve onlara tam bir güvenle yaklaşabilmek için bu bilginin Rus askerlerine verilmesini istediğini de son olarak aktarıyor. 9 Ermenilerin Silahlanması Devam Ediyor Başka bir belge ise Tiflis teki Rus Kafkas Orduları Karargâhı nın İstihbarat Dairesi nin 12 Şubat 1913 tarihli ve gizli ibareli raporudur. Bir tuğgeneralin kaleme aldığı raporda Asya Türkiye sinden Siyasi Bilgiler başlığı altında şunlar ifade edilmiş: Son dönemde Asya Türkiye sinden alınan bilgileri bildiriyorum. Harput tan yerel iktidarın Ermenilere yönelik, özellikle de yolculuk yapanlara, sıkı bir kontrol uyguladığı bildiriliyor. Sadece bagajlar değil, genel olarak vilayet sınırlarına sokulan mallar da aranıyor. Aramalarda şimdiden birkaç kez gizlice getirilmiş silah bulundu. Birkaç Ermeni suçlu tutuklandı. Ancak Ermeni nüfusun peyderpey silahlanması devam ediyor. 10 (7) Raporun tamamı için bkz. RGVİA fond 2000 liste 1 dosya 7716 yaprak 189, 189 arkası, 190, 190 arkası. (8) Raporun ilgili kısmı için bkz. RGVİA fond 2000 liste 1 dosya 7716 yaprak 266. (9) Raporun ilgili kısmı için bkz. RGVİA fond 2000 liste 1 dosya 7716 yaprak 331, 331 arkası. (10) Raporun tamamı için bkz. RGVİA fond 2000 liste 1 dosya 7716 yaprak 402, 402 arkası. 3

4 4 Rus Ordularının Gelişini Sabırsızca Bekliyorlar Yine İstihbarat Dairesi nin aynı başlıkla hazırladığı 26 Şubat 1913 tarihli ve gizli ibareli rapor ise şu bilgileri aktarmaktadır: ( ) 30 Ocak ta Beyazıt tan savaş durumunda Rus ordularının Beyazıt sancağı sınırlarında hiçbir direnişle karşılaşmayacağı bildiriliyor. Hatta Müslümanlar, Türkler ve Kürtler, Türkiye nin Rusya yla savaşacak durumda bulunmadığına çoktan ikna olmuşlar, bu yüzden de Rus tebaasına geçmek zorunda kalacakları fikrine artık tamamen alışmışlar. Daha aydın olanları sabırsızca bu anı bekliyorlar bile. Hıristiyan nüfusa gelince; Ermeniler, Rus ordularının gelişini tabi ki çok daha sabırsızca bekliyorlar ve her türlü yardımı göstermeye hazırlar. Siyasi fikirlerinden ve toplumsal statülerinden bağımsız olarak bütün Türkiye Ermenileri, Türklere nefrette ve Türk boyunduruğunda kurtulma hayallerinde mutabık bir şekilde buluşmuş durumdalar. 11 Bir taraftan Ermeniler, şaşırtıcı bir inanç ve sabırsızlıkla Türkiye nin parçalanmasını ve Ermenistan ın büyük kısmının Rusya ya geçmesini bekliyor; diğer taraftan her geçen gün Ermeni katliamı tehlikesi büyüyor. Ermenilerin ruh hali, özellikle 31 Mart ta Erzincan da evi yerle bir eden ve şehrin bütün nüfusunda büyük panik yaratan patlamadan sonra inişe geçti. Anlaşılan bomba hazırlamakla uğraşan üç esas Ermeni suçlu patlamada öldü. Patlama haberi, Erzincan ın sınırları dışında da muazzam etki yarattı. Ermeniler, Türkler tarafından kendilerine yönelik düşmanca hareketlerden daha da korkar oldular, Türkler ise bu olayı Ermenilerin genel olarak silahlanmasının emaresi olarak görüyorlar. Sonuç olarak; Ermenilerle Türkler arasındaki ilişkiler daha da gerildi ve bunu takiben şunlar yaşandı: Erzincan da Türklerin katliam ve yağma düşüncesi, bazı mantıklı ve etkili Türklerin çabalarıyla engellendi. Erzurum da 14 Nisan sultan bayramı 12 günü resmikabul sırasında konağın önünde valiye bomba atılacağına dair ısrarlı bir söylenti yayıldı. Söylenti doğrulanmadı, belki de, polisin aldığı özel önlemler sonucunda gerçekleşmedi. Son olarak da Bitlis te Ermeniler ve Türkler arasında birkaç kişinin öldüğü çatışmalar yaşandı. 13 Sınırdan Giren Silahlı Gruplar Terör Eylemleri ve Sonuçları Kafkas Orduları İstihbarat Dairesi nin 30 Nisan 1913 tarihli Türkiye Ermenileri Hakkında Bilgiler başlıklı başka bir raporu ise şöyledir: Ermenilerle ilgili son dönemde gelen bilgiler, Slavların Balkan Yarımadası ndaki zaferleriyle coşkuya kapılan Ermenilerin artmaya devam ettiğini gösteriyor. Rus İçişleri Bakan Yardımcısı nın Savaş Bakanı V. A. Suhomlinov a gönderdiği 16 Mayıs 1913 tarihli ve çok gizli mektup şu noktalara dikkat çekmektedir: Erivan Bölgesi Jandarma İdaresi Komutanı tarafından nisanın başında Rusya dan bazı silahlı Ermeni grupların Culfa üzerinden İran a geçtikleri ve ileriki istikametlerinin Türkiye nin Beyazıt şehri olduğu bilgisi elde edilmiş. Bu durum, Türk iktidarını endişelendirmiş ve Kafkasya ya sınırı olan yerlerdeki Türk diplomatik temsilciliklerine Ermeni nüfusun genel eğiliminin açıklığa kavuşturulması ve Ermenilerin silahlanmasıyla Türkiye ye karşı herhangi bir harekete hazırlanmalarının Rusya nın onayı ve desteğiyle mi gerçekleşip (11) Raporun tamamı için bkz. RGVİA fond 2000 liste 1 dosya 7716 yaprak 405, 405 arkası, 406. (12) V. Mehmet Reşat ın eski takvime göre 1909 yılında tahta çıkışının yıldönümü kastedilmektedir. (13) Raporun tamamı için bkz. RGVİA fond 2000 liste 1 dosya 7716 yaprak 418, 418 arkası, 419.

5 gerçekleşmediğini ortaya çıkartılması talimatı verilmesine yol açmış. 14 Kürt Aşiretleriyle Temaslar 5 Temmuz 1913 tarihli başka bir askeri istihbarat raporunda Ermeniler ve Kürtler arasında Türk hükümetine karşı işbirliği konusunda yürütülen görüşmeler konu edilmektedir. Rus komutan Yudeniç, Van Konsolos Yardımcısı Olferyev in verdiği bilgileri aktarmaktadır. Buna göre eski Van mebusu Vranyan, Kürt lideri Şeyh Sait Ali yle uzun süren dostça görüşmelerde bulunmuş ve bu buluşmayı Şeyhle anlaşma imkânı olacak. sözleriyle yorumlamıştır. Bitlis Konsolos Yardımcısı Şirkov ise Bedirhan aşiretinin Ermenilere Türk hükümetine karşı onları koruma sözü verdiğini bildirmektedir. 15 Düşmanla İşbirliği Toplumun Geniş Kesimlerine Sirayet Etti İlk kez yayımladığımız yıllarına ait bu belgeleri, diğer çalışmalarımızı da göz önünde bulundurarak değerlendirdiğimizde şu olguları tespit edebiliriz: Siyasi fikirlerinden ve toplumsal statülerinden bağımsız olarak Türkiye Ermenisi kitleler, Birinci Dünya Savaşı na giden süreçte Türkiye nin parçalanmasını beklemeye başlamıştır. Savaşın çok öncesinden Ermeni nüfus silahlandırılmıştır. Raporlardan anlaşıldığı üzere bu yönelim belirli bir sınıf, örgüt, fikri hareket vb. ile sınırlı kalmamış, toplumun her katmanından geniş kitlelere sirayet etmiştir. Bu hareket, diğer taraftan savaş çıkması durumunda tebaası olduğu ülkenin düşmanıyla işbirliği yapmaya hazırdır. Düşmanın işgaline direnmemenin ötesinde işgali kolaylaştıracak faaliyetler içindedir. Hatta Türk Ordusu içindeki Ermeni askerler bu konuda özel toplantılar dahi düzenlemektedir. Diğer taraftan da Türk hükümetine karşı Kürt aşiretleriyle anlaşmak için görüşmeler yürütülmektedir. Terör Karşılıklı Kırımı Tetikledi Geniş kitleleri sarmış bu harekete damgasını vuran özelliklerden biri de Türklere ve Kürtlere karşı duyulan nefrettir. Bu nefretin somut yansıması terör eylemleri olmuştur. Taşnakların başını çektiği bu terör eylemleri, Müslüman nüfusla Ermeniler arasına düşmanlık tohumları ekmiş ve karşılıklı kırımın tetiklenmesinde önemli rol oynamıştır. Rus makamları tarafından böyle bir gidişat önceden tespit edilmiştir. Türk makamlarının ve halkın bu durumdan rahatsız olduğu bilinmekte ve Ermeni hareketinin yukarıda özetlediğimiz yöneliminin sonuçları önceden kestirilmektedir. Taşnakların bu süreçte Türkiye Ermenilerini kendi kişisel amaçları uğruna kullanması da dikkate değerdir. Bu belgeler, tehcire giden süreci doğru anlamak açısından ciddi veriler sunmaktadır. Ayrıca büyük acılar doğuran karşılıklı kırımın zeminin nasıl döşendiğini ortaya koyan belgeler, bugün için de önemli derslerle doludur. Bibliyografya Rusya Askeri Tarih Devlet Arşivi (RGVİA) fond 2000 liste 1 dosya BIKOVA, Olga, Vozniknovenie Partii Daşnaktsutyun i Yeyo Deyatelnost Na Territorii Turtsii (Po Materialam Dokumentov Rossiyskih Arhivov) ( ), Karadeniz, No. 10, BOLHOVİTİNOV, L. M., Ermeni Raporu, Haz. Mehmet Perinçek, 4. basım, İstanbul, Kaynak Yayınları, Aralık Fondı Rossiyskogo Gosudarstvennogo Voyenno-İstoriçeskogo Arhiva: Kratkiy Spravoçnik, Moskva, ROSS- PEN, PERİNÇEK, Mehmet, Rus Devlet Arşivlerinden 150 Belgede Ermeni Meselesi, İstanbul, Kırmızı Kedi Yayınevi, Şubat PERİNÇEK, Mehmet, Sovyet Devlet Kaynaklarında Kürt İsyanları, İstanbul, Kaynak Yayınları, Kasım PERİNÇEK, Mehmet, Türk-Rus Diplomasisinden Gizli Sayfalar, İstanbul, Kaynak Yayınları, Haziran (14) RGVİA fond 2000 liste 1 dosya 7716 yaprak 420. (15) Raporun ilgili kısmı için bkz. RGVİA fond 2000 liste 1 dosya 7716 yaprak 427 arkası. 5

6 Ek I Ek III 11 Temmuz 1912 tarihli raporun ilk sayfası. 11 Şubat 1910 tarihli raporun ilk sayfası. 6 Ek II Ek IV 12 Şubat 1913 tarihli raporun ilk sayfası. 3 Eylül 1911 tarihli raporun ilk sayfası.

7 Ek V Ek VI 30 Nisan 1913 tarihli raporun ilk sayfası. 16 Mayıs 1913 tarihli, çok gizli mektup. 7