HARRAN OVASINDA COĞRAFİ BİLGİ SİSTEMLERİ VE UZAKTAN ALGILAMA İLE TARIM ARAZİLERİNDE AMAÇ DIŞI KULLANIMIN TESPİTİ

Transkript

1 TMMOB COĞRAFİ BİLGİ SİSTEMLERİ KONGRESİ Kasım 2009, İzmir HARRAN OVASINDA COĞRAFİ BİLGİ SİSTEMLERİ VE UZAKTAN ALGILAMA İLE TARIM ARAZİLERİNDE AMAÇ DIŞI KULLANIMIN TESPİTİ M. Aydoğdu1, M. Tarini2, H. T. Akçar3, A. Aydemir4 1 GAP Toprak Su Kaynakları ve Tarımsal Araştırma Enstitüsü,CBS-UA ve Bilgi işlem bölüm başkanlığı-şanlıurfa maydogdu@hotmail.com 2 GAP Toprak Su Kaynakları ve Tarımsal Araştırma Enstitüsü,CBS-UA ve Bilgi işlem bölüm başkanlığı-şanlıurfa tarini63@hotmail.com 3 Tarım İl Müdürlüğü Proje İstatistik Şubesi Şanlıurfa htakcar@hotmail.com 4 Tarım Reformu Bölge Müdürlüğü-Şanlıurfa ay_demir_25@hotmail.com ÖZET Toprak kaynaklarımız ülkemizin mevcut gereksinimlerini karşılayacak yeterli potansiyele sahip olmasına karşın, arazi kullanım planlamalarının yetersizliği, sanayimizde yanlış yapılaşma, sağlıksız ve hızlı kentleşme, nüfus artışı tarımsal arazi kullanımını giderek sınırlandırmakta ve sonuçta tarımsal üretim potansiyeli olan toprağın kullanım amacını değiştirmektedir. Toprak kaynaklarının korunması için tarım arazilerinde yanlış yapılaşmaya dikkatli yaklaşmak son derece önemli ve gereklidir. Bu çalışma, Şanlıurfa ili Harran Ovası tarım alanlarının amaç dışı kullanımları Coğrafi Bilgi Sistemleri ve Uzaktan Algılama ile ArcGIS ortamında, 2004 yılı Ikonos uydu görüntüleri kullanılarak yapılmıştır. Tarım alanlarında konut ve sanayi olmak üzere 2 alanda amaç dışı kullanım olduğu görülmüştür. Toplamda 4224 adet yapılaşmanın dekar tarım alanını işgal ettiği tespit edilmiştir. Tarım alanlarında amaç dışı kullanım bu hızla devam ederse, Harran Ovası yerini maalesef büyük bir Harran köyüne bırakacaktır. Anahtar Kelimeler: CBS-UA, Harran Ovası, tarım arazileri, amaç dışı kullanım. ABSTRACT ASCERTAINING OF PURPOSELESS USE OF AGRICULTURAL FIELDS BY GEOGRAPHICAL INFORMATION SYSTEMS AND REMOTE SENSING IN HARRAN PLAIN In spite of the fact that our soil sources have the sufficient potential to meet present needs of our country, the deficiency of field use planning, wrong structuring in our industry, unhealthy and fast urbanization, increase in population restricts the use of agricultural field day by day, as a result of this, intended use of the fields having agricultural potential changes. It is very important and essential to approach the wrong structuring to protect the soil sources in agricultural fields. This study has been performed in ARCGIS environment, in ŞANLIURFA city, Harran Plain to underline the purposeless use of agricultural plains by using Geographical Information Systems, Remote Sensing, 2004 Ikonos satellite images. Purposeless use has been seen in two feilds as industry and domicile. Totally, It has ascertained that 4224 structurings preoccupy hectar agricultural field. If the purposeless use of the agricultural fields continues increasingly in this way, Harran plain, unfourtunately, will leave its place as Harran village. Keywords: GIS-RS, Harran Plain, Agricultural Fields, Purposeless(casual) use. 1.GİRİŞ Güneydoğu Anadolu Projesi, yada en yaygın bilinen adıyla GAP, Ülkemizin en önemli bölgesel kalkınma projesi olup, su ve toprak kaynaklarına dayalı entegre bir projedir. Bu projedeki en temel beklenti mevcut toprak kaynaklarını su ile buluşturarak kalkınma sürecini tarımsal üretime dayalı sanayileşme ile başarmaktır. Böyle bir durumda en temel öğelerden olan toprak kaynaklarının korunması için tarım arazilerinde yanlış yapılaşmaya dikkatli yaklaşmak son derece önemli ve gereklidir. Toprak kaynaklarımız ülkemizin mevcut gereksinmelerini karşılayacak yeterli potansiyele sahip olmasına karşın, arazi kullanım planlamalarının yetersizliği, sanayimizde yanlış yapılaşma, sağlıksız ve hızlı kentleşme, nüfus artışı tarımsal arazi kullanımını giderek sınırlandırmakta ve sonuçta tarımsal üretim potansiyeli olan toprağın kullanım amacını değiştirmektedir.

2 Harran Ovasında Coğrafi Bilgi Sistemleri Ve Uzaktan Algılama İle Tarım Arazilerinde Amaç Dışı Kullanımın Tespiti tarih ve 5403 sayılı Toprak Koruma ve Arazi Kullanımı kanunu 4. bölüm madde 9-10 a göre; Arazi kullanımını gerektiren her türlü girişim ve yatırım sürecinde toprakların korunması, doğal ve yapay olaylar sonucu meydana gelen toprak kayıplarının önlenmesi; arazi kullanım planları, tarımsal amaçlı arazi kullanım plan ve projeleri ile toprak koruma projelerinin uygulamaya konulması ile sağlanır. Tarım arazileri, bu Kanunda belirtilen istisnalar hariç olmak üzere arazi kullanım planlarında belirtilen amaçları dışında kullanılamaz. denilmektedir. Birçok tarımsal uygulama ve planlamalarda CBS, verilerin değerlendirilmesinde, güncelleştirilmesinde, haritalanmasında ve takibinde kolaylık sağlamaktadır. Uzaktan algılama ile elde edilen veriler çalışılan alan hakkında düzenli bilgiler sağlar. Bu bilgiler düşünsel değil bizzat çalışma alanındaki ölçümlere dayanmaktadır. Böylece zamansal değişimlerin tespiti ve karşılaştırılması sağlanır (Aydoğdu, 2008). Bu çalışmada; 2004 yılına ait Şanlıurfa Ikonos 1metre x 1metre RGB ve 2,5 RMSE uydu görüntüsü kullanılmıştır. Çalışma alanı olan Harran Ovası; uydu görüntüsü üzerinden kesilerek, 37 N zone da, UTM projeksiyonu ve WGS 84 datumunda vektörizasyona hazır hale getirilmiştir. ArcGIS yazılımı kullanılarak katman teknolojisiyle yanlış yapılaşma vektörize edilmiştir. 2.MATERYAL VE YÖNTEMLER Literatür Özeti: Dünyada kişi başına düşen işlenebilir toprakların 2050 yılında 0.15 hektara düşeceği (Lal, 1991) ve global düzeyde üretim ihtiyacının ise kat artacağı tahmin edilmektedir (Daily ve ark., 1998). Bu varsayımdan yola çıkarak tarımsal üretimin sınırlandıran faktörlerin ve yönetsel düzeyde problem teşkil edecek fiziksel etmenlerin belirlenmesi ancak hızlı ve ekonomik yöntemlerin devreye girmesi ile mümkün görünmektedir. Ülkemizde, 1970 li yıllardan itibaren görülen sanayileşme ve hızlı nüfus artışı köyden kente göçü artırarak, yeni yerleşim alanlarının oluşmasına neden olmuştur. Bunun sonucu, şehirde plansız ve kontrolsüz yapılaşmalar olmuş ve yerleşim alanları verimli tarım arazilerine yayılmıştır. Bir taraftan bina ve diğer tesislerin kapladığı alanlar, diğer taraftan şehirlerden kaynaklanan kirlilik nedeniyle yakın çevresindeki verimli araziler kullanılamaz hale gelmiştir (Anonim, 1991). Ülkemiz genelinde acilen Arazi Kullanım Planlaması yapılıp, tarım alanları, yerleşim yerlerinin gelişme alanları, organize sanayi bölgeleri, orman ve özel plantasyon alanları, çayır-mera alanları belirlenip bu planların hiç taviz vermeden uygulanması mutlaka sağlanmalıdır (Babagiray, 1992). Tarım işleriyle ilgili bütün kuruluşların görüşleri alınmadığı ve hiç bir kesimde toprağa inmiş bir arazi planlaması yapılmadığı için, araziler hakkında tek boyutlu kararlar söz konusudur. Tarım toprağının tarım dışına kaydırılmasında tarım kesiminin daha fazla söz sahibi yapılmasına gerek vardır (Şahin, 1994). Geniş kapsamda bakıldığında arazi kullanımındaki değişimlerin yalnızca çiftçi düzeyinde etkili olmayıp aynı zamanda ulusal, hatta küresel düzeyde bir problem olduğu görülmektedir (Rindfuss ve Stern, 1998). Arazi ölçümlerinin yapılmasında uzaktan algılamanın birçok getirileri vardır. Uzaktan algılama teknikleri kullanılarak elde edilen bilgiler düşünsel değil, bizzat yer yüzeyindeki ölçümlere dayalıdır. Uzaktan algılama bilgileri sistematik olarak elde edildiği gibi, zamansal değişimlerin karşılaştırılmasına izin verir. Geniş alanları bir anda algılama imkanı veren uydu verileri aynı zamanda CBS ortamına aktarılarak verilerin analizi, güncelleştirilmesi ve diğer verilerle birleştirilmesine olanak verir (Bastiaanssen ve ark., 2000). Ülke topraklarımızın marjinal kullanım sınırlarına kadar daralması veya verimlilik ve üretkenlik parametrelerinin bozulmasında etkili olan sorunlar; erozyonla aşınıp taşınma, çoraklaşma, drenaj yetersizlikleri, kirlenme bozuklukları ve tarımsal amaç dışı kullanımlarıdır. Söz konusu yetersizlikleri içerisinde, ülkemiz toprakları için erozyondan sonra gelen en temel ve devam etmekte olan sorun tarımsal amaç dışı kullanımdır. Bir zorunluluk olmadıkça ve alternatif alanlarda mevcutken, işlenebilir nitelikteki tarım arazilerinin tarım dışı amaçlarla kullanılması kuşkusuz büyük bir savurganlık olarak gözükmektedir (Özbek ve Öztaş., 2004). Tarımsal üretimi etkileyen faktörlerin ve yönetsel düzeyde problem oluşturacak fiziksel etmenlerin belirlenmesi ancak hızlı ve ekonomik yöntemlerin devreye girmesiyle mümkün görülmektedir. Bu sayede üretim devamlı olarak izlenebilmekte ve tarımsal faaliyetler kontrol edilebilmektedir. Uydu görüntüleri günümüz şartlarında

3 Aydoğdu, Tarini, Akçar ve Aydemir hemen her disipline hizmet etmekte ve bunun yanında maliyet açısından oldukça ucuz ve hızlı bir şekilde arazi kullanım değişimlerinin belirlenmesinde kullanılabilmektedir (Genç ve ark., 2005) Çalışma alanının konumu: Harran Ovası nın çevresi kuzeyde Urfa dağları, batıda Fatik dağları, doğuda ise Tektek dağları ile çevrilmiştir. (Şekil 1: Şanlıurfa nın konumu) Ovanın deniz seviyesinden yüksekliği metre arasında değişmektedir. Eğim kuzeyden güneye doğru olup Şanlıurfa merkez yerleşim yerinin bulunduğu yerden yaklaşık 500 metreden başlamakta ve Akçakale bölgesinde 350 metreye kadar düşmektedir (Çullu ve ark., 2000). Şekil 1: Şanlıurfa nın konumu Metot: Bu çalışmada; 2004 yılına ait Şanlıurfa Ikonos 1metre x 1metre RGB ve 2,5 RMSE uydu görüntüsü kullanılmıştır. Çalışma alanı olan Harran Ovası; Şanlıurfa Ikonos uydu görüntüsü üzerinden ArcGIS ortamında N-Bands Raster Clipper tool u kullanılarak kesilmiştir (Şekil 2: Ikonos uydu görüntüsü Şanlıurfa ve Harran Ovası). Şekil 2: Ikonos uydu görüntüsü Şanlıurfa ve Harran Ovası

4 Harran Ovasında Coğrafi Bilgi Sistemleri Ve Uzaktan Algılama İle Tarım Arazilerinde Amaç Dışı Kullanımın Tespiti Harran Ovasını kapsayan uydu görüntüsü 37 N zone da, UTM projeksiyonu ve WGS 84 datumunda vektörizasyona hazır hale getirilmiştir. ArcGIS yazılımı kullanılarak katman teknolojisiyle yanlış yapılaşma vektörize edilmiştir (Şekil 3: Ikonos uydu görüntüsüyle ArcGIS yazılımı kullanılarak yanlış yapılaşma vektörizasyonu). Şekil 3: Ikonos uydu görüntüsüyle ArcGIS yazılımı kullanılarak yanlış yapılaşma vektörizasyonu 3. SONUÇ Şanlıurfa Harran Ovası gibi yaygın ve homojen iklim ve toprak özellikleri bulunan arazilerde, uydu verileri kullanılarak geniş alanlarla ilgili yapılacak tahminler, alınacak kararlar ve politika oluşturmada önemli veriler sağlar. Uydu verileri Coğrafi Bilgi Sistemleriyle kullanıldığında, ucuz maliyet ve zaman tasarrufu sağlayarak, tarımsal araziler üzerindeki kısıtlamaları ve arazi çalışmalarındaki zorlukları ortadan kaldırmaktadır (Harran ovası yaklaşık hektar alanı kapsamaktadır).

5 Aydoğdu, Tarini, Akçar ve Aydemir Sonuç olarak; ülkemiz tarımsal arazi potansiyeli açısından kendi kendine yeterli ülke sınıfında olmasına rağmen, tarım arazilerimizin Harran ovası örneğinde olduğu gibi tarımsal amaçlar dışında kullanılması, ülkemizi tarımsal arazi varlığı anlamında kendi kendine yeten ülkeler sınıfından çıkaracaktır. Harran Ovası tarım alanlarında konut ve sanayi olmak üzere 2 alanda amaç dışı kullanım olduğu görülmüştür. Toplamda 4224 adet yapılaşmanın dekar tarım alanını işgal ettiği tespit edilmiştir. Tarım alanlarında amaç dışı kullanım bu hızla devam ederse, Harran Ovası yerini maalesef büyük bir Harran köyüne bırakacaktır. KAYNAKLAR Anonim, Sektörel Çevre Sorunları, T.C. Çevre Başkanlığı 1. Çevre şurası Sonuç Raporu, Ankara, Aydoğdu, M. Farklı tuz seviyeleri ve çiftçi uygulamalarının pamuk verimine etkisinin belirlenmesi ve uydu verileriyle ilişkilendirilmesi Harran Ünv. Fen bilimleri Enst. Toprak Ana Bilim dalı Yüksek Lisans Tezi Şanlıurfa Bastiaanssen, G. M., Molden D. J., And Makın I. W., Remote Sensing for Irrıgated Agriculture: Examples From Research and Possible Application. Agricultural Water Management, 46: Babagiray, Z., Tarım Alanlarının Tarım Dışı Amaçlarla Kullanılmasının Önlenmesi Açısından Tarım Reformu Uygulamaları, Tarım ve Köy Dergisi, Sayı: 78, s , Çullu, M. A., Almaca, A., Öztürkmen. A.R., Ağca, N., İnce, F., Ferici, R., ve Seyrek, A., Harran Ovası Topraklarında Tuzluluğun Yayılma Olasılığının Belirlenmesi. Başbakanlık Güneydoğu Anadolu Projesi Bölge Kalkınma İdaresi Başkanlığı. Proje Kod. No: 41. Şanlıurfa. Daily, G.C., Dasgupta, P., Bolin, B., Crosson, P., Guerny, J., Ehrlich, P.R., Folke, C., Jansson, A.M., Jansson, B.O., Kautsky, N., Kinzig, A., Levin, S., Ma ler, K.G., Pinstrup- Andersen, P., P.,Siniscalco, D. ve Walker, B Food productuon, population growth, and the environment. Science, 281, Genç, L., Kavdır, İ., Turhan, H., Genç, H., Kavdır, Y., Bitkisel Üretim ve Uzaktan Algılama, HR.Ü.Z.F. Dergisi, 2005, 9(4): 1-9, Lal, R., 1991.Soil structure and sustainability. Journal of Sustainable Agriculture, 4, Özbek A.K., ve Öztaş T., Tarım Arazilerinin Amaç Dışı Kullanımı; Erzurum Örneği, Çev-Kor ekoloji 13, 52, Rindfuss, R.R. ve Stern, P.C., 1998 Linking Remote Sensing and Social Science : The Need and the Challenges. Şahin, S., Topraklarımızın Korunması ve Yönetimi, Çevre ve İnsan Dergisi, Yıl 5, Sayı 18, s , 1994.