TRABZON HEYELANLARINA GENEL BAKIŞ

Transkript

1 TRABZON HEYELANLARINA GENEL BAKIŞ Ahmet DEMİR, Oktay GÖKÇE, Dr. Şenay ÖZDEN, Ayhan IŞIK, Ayhan ÇİFTÇİ Bayındırlık ve İskan Bakanlığı, Afet İşleri Genel Müdürlüğü, Afet Etüt ve Hasar Tespit Dairesi ÖZET Afet İşleri Genel Müdürlüğünün yıllarına ait verilerine göre Trabzon da ki afetler ve özelliklede heyelanlar zamansal ve mekansal dağılım esasına göre irdelenmiştir. Trabzon ilinde toplam 330 yerleşim birimi değişik afet olaylarına maruz kalmış ve 4520 adet konutun nakline karar verilmiştir. Yerleşim birimlerinin 306 sında 1137 heyelan olayına karşılık 3954 adet konutun nakline karar verilmiştir. ABSTRACT The disaster events and especially landslides in Trabzon province were examined according to the General Directorate of Disaster Affairs data at As total, 330 settlement units and 4520 disaster victims were affected by different disaster events like landslides, floods, snow avalanches etc. during this period. 306 settlement units and were affected directly by landslides, 3954 buildings were damaged and 1137 individual landslide event occurred during this period. GİRİŞ Ülkemiz coğrafi konumu, jeolojik ve topoğrafik yapısı ve sahip olduğu iklim özellikleri nedeni ile büyük can ve mal kaybına yol açan doğal afetlerle sık sık karşılaşan ülkeler arasında bulunmaktadır. Son 60 yıllık istatistiklere bakıldığında; doğal afetlerin ülkemizde neden olduğu doğrudan ve dolaylı ekonomik kayıpların, Gayri Safi Milli Hasılamızın %3-4 ü oranında olduğu görülmektedir (1). Afet İşleri Genel Müdürlüğü (AİGM) kuruluş amaç ve görevleri dahilinde, kurulduğu ilk günden bu yana ülkemizde meydana gelmiş yada gelmesi muhtemel afet olaylarını yerinde incelemektedir. Afet Etüt ve Hasar Tespit Daire Başkanlığı nca yürütülmekte olan bu çalışmalar sonucunda büyük bir arşiv oluşmuştur. Arşivde, ülkemizdeki çeşitli yerleşim birimlerine ait yaklaşık afet etüt raporu bulunmaktadır. Söz konusu raporlar; afet olayının gerçekleştiği yer ile ilgili coğrafik konum bilgileri, jeolojik durumu özetleyen bilgiler, nakline karar verilmiş konut sayısı, afetzede isim listesi, afetin türü ve durumu, afete maruz bölge kararı alınacak alanın sınırları gibi bilgileri içinde barındırmaktadır. Söz konusu arşivi oluşturan afet etüt raporlarından, gerekli veriler, Afet Bilgi Envanteri Projesi kapsamında, veritabanına aktarılmıştır. Coğrafi Bilgi Sisteminde (CBS) analiz edilmiştir. Yapılan sorgulamalarda heyelanlar, afetler türleri bakımından % 43 olay sayısı ve % 22 afetzede sayısı ile depremlerden sonra ikinci sırada yer almaktadır (Şekil1). Son 50 yılda meydana gelen toplam heyelan olay sayısı olup etkilenen yada zarar gören konut sayısı ise toplam dir.

2 ÇOKLU AFETLER* 7% ÇIĞ DİĞER AFETLER 4% DEPREM 18% TASNİF EDİLMEMİŞLER 4% HEYELAN 43% ÇIĞ DİĞER AFETLER 3% ÇOKLU AFETLER* TASNİF 7% EDİLMEMİŞLER 0% HEYELAN 2 KAYA DÜŞME S İ 8% SU BASKINI 13% KAYA DÜŞMES İ 9% DEPREM 50% SU BASKINI 8% Şekil 1. Afet türlerinin dağılımı (a) afet olay sayısına göre, (b) toplam afetzede sayısına göre. Türkiye genelinde toplam yerleşim birimi sayısının olduğu dikkate alındığında (veritabanımızda kayıtlı yerleşim birimi sayısı) yerleşim birimi yani % 14, 08 i heyelanlardan etkilenmiştir. Türkiye de heyelanlı yerleşim birimleri, özellikle Doğu Karadeniz bölgesinde (Trabzon ve Rize civarı), Orta ve Batı Karadeniz Bölgesinde (Karabük, Bartın, Zonguldak ve Kastamonu civarında) ve aktif fay ve fay zonları boyunca yoğunlaşmaktadır. Heyelan yoğunluğu Özellikle Doğu Karadeniz bölgesinde (Trabzon ve Rize civarı), Orta ve Batı Karadeniz Bölgesinde (Karabük, Bartın, Zonguldak ve Kastamonu civarında) gözlenmektedir (2). Şekil 2 Heyelan afetine uğramış yerleşim birimlerinin mekansal dağılımı. İller içerisinde Trabzon, 1137 olay ile en fazla heyelan olayına maruz kalan ilimizdir. Daha sonra, sırasıyla Rize de 1081 olay, Kastamonu da 585 olay, ve Erzurum da 488 olay meydana gelmiştir. En düşük olay sayısı Kırklareli nde olup bu sayı 3 tür (Şekil 3). Meydana gelen veya gelmesi muhtemel heyelan olaylarına karşılık nakline karar verilen konut sayıları incelendiğinde Trabzon, Malatya ve Ankara illeri heyelanlardan en fazla etkilenen illerdir (Şekil 4.)

3 ILLERDE HEYELAN OLAY SAYISI to (2) 500 to (1) 400 to 500 (3) 300 to 400 (10) 200 to 300 (7) 100 to 200 (16) 75 to 100 (7) 50 to 75 (8) 25 to 50 (12) 1 to 25 (15) Şekil 3. Heyelan olay sayılarının illere göre dağılımı. HEY ELA N A FETZEDELERI ILLERE GORE DAGILIM to (3) to (20) 250 to (32) 100 to 250 (16) 1 to 100 (9) all others (1) Şekil 4. Heyelanlardan etkilenen afetzede sayısının illere göre dağılımı TRABZON HEYELANLARININ GENEL DEĞERLENDİRMESİ Trabzon ilinde yılları arasında olmuş ve olması muhtemel doğal afetlerin, afet türüne göre dağılımı incelendiğinde olay sayısı açısından % 81 ve afetzede sayısı açısından ise % 82 lik oranla heyelanlar ilk sırada yer almıştır (Şekil 5 a-b). KAYA DÜŞMESİ 9% OLAY SAYISI ÇIĞ SU BASKINI DEPREM 4% 5% 0% DİĞER 1% SU BASKINI 6% KAYA DÜŞMESİ AFETZEDE SAYISI ÇIĞ DİĞER 4% DEPREM 0% 1% 7% HEYELAN 81% HEYELAN 8 Şekil 5- a Trabzon daki afet türlerinin olay sayılarına göre dağılımı Şekil 5-b Trabzon daki afet türlerinin afetzede sayılarına göre dağılımı

4 Trabzon ili genelinde olmuş veya olması muhtemel afetlerin afet türüne göre dağılım haritası incelendiğinde heyelanlı yerleşim birimlerinin oldukça fazla alanlar kapladığı söylenebilir (Şekil 6 a ). Trabzon ili genelinde son 50 yılda meydana gelen afetlerin genel dağılımına bakıldığında; derin vadiler boyunca, iklim, bitki örtüsü, insan etkisi (kontrolsüz kazılar, yarmalar, yol vs) morfolojik, jeolojik ve topoğrafik yapının da etkisiyle heyelan olaylarının geliştiği, daha güneye doğru ve rakımın arttığı kesimlerde ise çığ ve kaya düşmesi olaylarının daha çok gözlendiği belirlenmiştir (Şekil 6 b ). Şekil 6 a. Trabzon ilinde afet türlerinin dağılım haritası G Şekil 6 b. Trabzon ilindeki heyelanlı yerleşim birimlerinin 3 boyutlu görüntüsü. İlçeler bazında yapılan değerlendirmeye gore nakline karar verilen konut sayılarına gore heyelanlardan en fazla etkilenen ilçe MAÇKA dır. Nakline karar verilen konut sayısı 615 dir. Maçka dan sonra sırasıyla Düzköy 521 ve Akçaabat 455 konut sayıları ile heyelanlardan etkilenen ilçeler arasında yer almıştır (Şekil 7a- 7 b ve Tablo 1.).

5 CARSIBASI BESIKDUZU VAKFIKEBIR V AKCAABAT SALPAZARI TONYA DUZKOY MERKEZ YOM RA ARSIN SURMENE OF ARAKLI DERNEKPAZARI HAYRAT MACKA KOPRUBASI CAYKARA NA KLİNE KA RA R V ERİLEN KONUT SA Y ILA RININ İLÇELERE G Ö RE DA Ğ IL IM I (2) (5) (4) (6) 1-10 (1) Şekil 7 a. İlçelere göre afetzede dağılım haritası Tablo 1. İlçelere göre afetzede sayısı AFETZEDE İLÇE SAYISI BESIKDUZU 3 ARSIN 11 SALPAZARI 42 DERNEKPAZARI 64 SURMENE 65 VAKFIKEBIR 68 CARSIBASI 98 KOPRUBASI 102 HAYRAT 129 YOMRA 176 OF 190 TONYA 309 ARAKLI 337 MERKEZ 348 CAYKARA 421 AKCAABAT 455 DUZKOY 521 MACKA 615 TOPLAM 3954 AFETZEDE SAYISI BESIKDUZU ARSIN SALPAZARI DERNEKPAZARI SURMENE VAKFIKEBIR CARSIBASI KOPRUBASI HAYRAT YOMRA OF TRABZON İLÇELERİ Şekil 7 b. İlçelere göre afetzede dağılım grafiği TONYA ARAKLI MERKEZ CAYKARA AKCAABAT DUZKOY MACKA Yıllar açısından yapılan değerlendirmede 1990,1989 ve 1963 yıllarında Trabzon ilinde ki heyelan olayları nedeniyle nakline karar verilen konut sayılarının diğer yıllara oranla daha fazla olduğu tespit edilmişir ( Şekil 8 ).

6 AFETZEDE SAYISI YILLAR Şekil 8 Trabzon ilinde heyelanlar nedeniyle nakil sayılarının yıllara göre dağılımı HEYELAN- JEOLOJİ İLİŞKİSİ: Trabzon ili genelinde yerleşim birimlerinde meydana gelen heyelan olayları, 1/ ölçekli sayısal jeoloji haritasının üzerine aktarıldığında, heyelan olaylarının %78 oranında Üst Kretase ve Orta - Üst Eosen yaşlı volkano-tortul seriler içerisinde meydana geldiği tespit edilmiştir.(şekil 9.). Şekil 9 a. Trabzon ili genelinde meydana gelen heyelanların jeoloji ile olan ilişkisini gösteren harita Jeolojik birimler içerisinde meydana gelen heyelanların dağılım yüzdeleri ise aşağıdaki şekilde verilmiştir (Şekil 9 b.).

7 e2-3 Q?6-7 pl j3k1 1% g6-7 1% k2q 1% k2s 0% j1-2b 4% e1-2 0% k2pn 9% k2 53% 25% Şekil 9 b. Trabzon ili genelinde meydana gelen heyelanların jeoloji ile olan ilişki dağılımı (% olarak): (k2vs: Üst Kretase yaşlı Volkano-sedimanter birimler, e2-3: Orta Üst Eosen Volkano-sedimanter birimler, k2pn:üst Kretase Paleosen yaşlı kırıntılılar ve karbonatlar, Gama6-7:Paleosen yaşlı plütonik kayaçlar, J1-2: Alt- Orta Jura kırıntılılar ve karbonatlar, pl: Pliyosen yaşlı ayrılmamış karasal krıntılılar, q :Kuvaterner ayrılmamış kuvaterner, Jsk1: Üst Jura Alt Kretase yaşlı neritik kireçtaşları.) Üst Kretase ve Eosen yaşlı Volkanosedimanter birimler içerisinde meydana gelen heyelanlar; genel olarak bu birimlerin ayrışması sonucu oluşan ve kalınlığı değişken olan rezidüel zon içerisinde gelişmiştir. Paleosen yaşlı plütonik kayaçlar içerisinde meydana gelen heyelanların ise (özellikle Çaykara ilçesinin güney kesimlerinde örneğin Taşören Beldesinde ) granitlerin ayrışarak granit arenasına dönüştüğü ve değişken kalınlığa sahip birim içerisinde meydana geldiği tespit edilmiştir. Ayrıca vadi yamaçlarında gözlenen heyelanların da yamaç molozu birimleri içerisinde dere oyulmaları, topoğrafik eğim ve bitki örtüsünün de etkisiyle meydana geldiği belirlenmiştir. İl genelinde meydana gelen heyelanların birkaç yerleşim birimi haricinde ( Sera gölü, Maçka Çatak, Of Bölümlü ve Çaykara Ulucami heyelanları ) genel olarak kayma dairesinin derin olmadığı, sığ, yüzeysel kayma ve akmalar şeklinde olduğu rapor incelemelerinden tespit edilmiştir. Bu tespit, inceleme alanındaki heyelanların genel olarak ayrışmış rezidüel volkanosedimanter malzeme içerisinde geliştiği bilgisini desteklemektedir. TRABZON İLİ GENELİNDE MEYDANA GELEN KÜTLESEL VE EN ÇOK CAN KAYBINA SEBEBİYET VEREN HEYELANLAR Trabzon ili genelinde meydana gelen kütlesel ve en çok can kaybına sebebiyet veren heyelanlar sırasıyla; yılında solaklı vadisinde Of ilçesi Bölümlü köyü ve Çaykara ilçesi Ulucamii köylerinde meydana gelen heyelan olaylarında toplam 146 kişinin ölümüne sebebiyet vermiştir (1) yılında Akçaabat ilçesi Yıldızlı Beldesinde meydana gelen heyelan olayı kaya ortamında (aglomera tüfit) gelişmiş düzlemsel kayma tipindedir. Söz konusu heyelan olayının öncesinde gerekli tahliye işlemlerinin yapılmasından dolayı can kaybı olmamıştır. Kayan malzemenin Sera deresi vadisini tıkaması sonucu ortalama 20 metre derinliğinde yaklaşık m 2 yüz ölçüme sahip bir heyelan gölü oluşmuştur. Sera heyelanı, esas aynada gözlenen ve blok düşmesi şeklinde gelişen şev bozulmaları dışında günümüzde stabil halde gözükmektedir (3) yılında şiddetli yağışlara bağlı olarak Maçka ilçesi Çatak köyünde meydana gelen heyelan olayında 65 kişi yaşamını yitirmiş ve büyük oranda maddi hasarlara sebebiyet vermiştir.

8 4- Beşköy Beldesinde 7-8 Ağustos 1998 tarihleri arasında yağan aşırı yağışlar sonucu eski ve kendi içerisinde duraylı olan heyelan kütlesinin harekete geçmesi sonucunda 47 vatandaş hayatını kaybetmiştir (4). Trabzon ilinde meydana gelen heyelan olayı nedeniyle tek raporda en fazla nakil kararı; Çaykara ilçesi Ulucami köyünün tamamı 1963 tarihinde neticesinde 210 hanenin ( köyün tamamı) Hatay ili Kırıkhan ilçesine nakil edilmiştir. Ancak yerleşim yeri bazında heyelan afeti nedeniyle en fazla nakilin 285 konut ile Düzköy ilçesi Çayırbağı Beldesinde olduğu tespit edilmiştir. Trabzon ili merkez ve ilçeleri ile bu ilçelere bağlı belde ve köylerde, yılları arasında toplam 330 yerleşim biriminde çeşitli afet olayları meydana gelmiş olup, bu afet olayları sonucunda Afet İşleri Genel Müdürlüğü teknik elemanlarınca toplam 1180 adet jeolojik etüt raporu düzenlenmiştir. Jeolojik etüt raporları neticesinde toplam 4520 konutun nakline karar verilmiştir. ( Bu konutlardan 488 konutun vatandaşların kendi imkanları ile nakline, 4032 konutun ise Bakanlığımızca nakline karar verilmiştir.) Söz konusu afet olaylarının meydana geldiği 330 yerleşim biriminden 306 sında heyelan olayları meydana gelmiştir. Meydana gelen heyelan olayları nedeniyle nakline karar verilen konut sayısı 3954 dür. SONUÇ ve ÖNERİLER : ABEP projesi kapsamında, heyelanların ülke genelinde mekansal ve zamansal dağılımını ortaya koyan bu çalışmada depremlerden sonra en önemli afet türünün heyelanlar olduğu belirlenmiştir. Heyelanlardan en fazla etkilenen il Trabzon dur. Afetzede sayısı açısından Ankara, Malatya, Erzurum, Çorum ve Karabük illeri de heyelanlardan önemli derecede etkilenmiştir. Afet verilerinin analizinde gerekli olan sayısal jeolojik, topoğrafik, toprak, jeomorfolojik, iklim, bitki örtüsü, arazi kullanımı vb. diğer altlıkların ivedilikle temin edilmesi, gerek yürütülen projelerin gerekse Afet İsleri Genel Müdürlüğü nün rutin görevlerinin daha sağlıklı yürütülmesi ve yorumlanmasına katkıda bulanacağı düşünülmektedir. Tarım Arazilerinin Uygunluk Sınıfına göre kullanımının sağlanması afetlerden bu alanların etkilenmelerini azaltacaktır. Verilerin standart hale getirilmesi ve sürekliliğinin sağlanması, yapılacak çalışmaların doğruluğunu ve etkinliğini artıracaktır. Bu yüzden Afet Bilgi Envanterinin daha profesyonel bir hale getirilmesi ve sürekli güncel tutulması için gerekli çalışmalar yapılmalıdır KAYNAKLAR 1. AİGM Afet İşleri Genel Müdürlüğü Eğitim Haber Bilim Dergisi, Sayı Gökçe O, A. Demir, Özden Ş., Türkiye de Heyelanlı Yerleşim Birimlerinin Dağılımı Ve CBS Ortamında Sorgulanması. 1. Heyelan Sempozyumu. 30 Kasım Trabzon TARHAN, F. (1991) Doğu Karadeniz Heyelanlarına Genel Bir Bakış, Türkiye 1.Ulusal Heyelan Sempozyumu Bildiriler syf 38, Trabzon 4. YAVUZ H. Trabzon Of-Sürmene Köprübaşı Çaykara-Hayrat İlçelerinden Meydana Gelen Su Taşkınları İle İlgili Jeolojik İnceleme Raporu (JMO Dergisi)