ERMENİSTAN DA RENKLİ DEVRİM KORKUSU

Transkript

1 BOĞAZİÇİ ÜNİVERSİTESİ-TÜSİAD DIŞ POLİTİKA FORUMU 1 Kasım 2007 ERMENİSTAN DA RENKLİ DEVRİM KORKUSU Alper Yağcı Ermenistan da 1998 de devlet başkanlığından uzaklaştırılan liberal eğilimli lider Levon Ter- Petrosyan ın, Rusya yanlısı Koçaryan hükümetine muhalefet etmek üzere ülkeye dönmesi ve Şubat 2008 deki başkanlık seçimi için adaylığını açıklaması heyecan yaratmıştır. Dağlık- Karabağ sorununun çözümü konusunda daha yapıcı politika seçenekleri üretilmesi ve Ermenistan ın komşularıyla ilişkilerini geliştirmesi gerektiğini savunan Ter-Petrosyan ın etrafında birleşecek güçlü bir muhalefetin, Ukrayna ve Gürcistan da birkaç yıl önce gerçekleşen renkli devrimlere benzer bir girişimi örgütleyebileceği olasılığı üzerinde durulmaktadır. Ter-Petrosyan ın olası başkanlığı Türkiye için olumlu bir gelişme olarak yorumlanmıştır. Dağlık-Karabağ Sorunu ve Petrosyan ın Yenilgisi Ter-Petrosyan ın ilk devlet başkanlığı deneyimini değerlendirebilmek için Dağlık-Karabağ sorununu incelemek gerekmektedir. Bu sorunun kökenine bakıldığında Güney Kafkasya daki etnik nüfus dengelerinin Sovyetler Birliği nin dağılmasıyla ortaya çıkan devletlerin sınırları ile tam örtüşmemesi durumu öne çıkmaktadır. Dağlık-Karabağ, Ermeni ve Azeri nüfuslarının yaşadığı bir bölgedir. Sovyetler Birliği zamanında Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti içerisinde oluşturulan Dağlık-Karabağ Özerk Oblastı nın (bölgesi) Ermeni nüfusu, birliğin dağıldığı günlerde önce Ermenistan la birleşme kararı almış; sonra ise tek taraflı olarak bağımsızlığını ilan etmiştir. Azerbaycan ın egemenliğini ihlal eden bu durumu kabul etmeyen Azeriler ile Ermeniler arasındaki etnik çatışma, 1991 sonunda Azerbaycan ve Ermenistan arasında bir savaşa dönüşmüştür. Azerbaycan; fiilen bağımsızlık kazanan Dağlık-Karabağ ın yanısıra, bu bölgeyi çevreleyen toprakları da Ermenistan ın işgal etmesiyle kaybetmiştir de Rusya nın arabuluculuğuyla ateşkes sağlanmış olsa da, sorunun çözüme kavuşması henüz uzak bir umuttur. Dağlık-Karabağ, Ermenistan dâhil hiçbir devlet ve uluslararası örgüt tarafından tanınmamakta, bölge Azerbaycan ın egemenliği içinde kabul edilmektedir. Ermenistan ve Dağlık-Karabağ dan Azerbaycan ın diğer bölgelerine kaçan 750 bin Azeri, Dağlık-Karabağ ın tamamen gözden çıkarılmadığının bir işareti olarak mülteci statüsünde tutulmaktadır. Bölgedeki sınırların silahla değiştirilmesine karşı çıkan ve savaş sırasında Azerbaycan ı destekleyen Türkiye; sınır kapılarını 1993 te, hava sahasını da 1994 te Ermenistan a kapatmıştır. Türkiye ve Azerbaycan ın uyguladığı blokaj ve ambargonun Ermenistan 1

2 ekonomisine yıllık 700 milyon dolara varan bir yük bindirdiği bildirilmektedir de başkan seçilen Ermenistan Ulusal Hareketi (EUH) lideri Levon Ter-Petrosyan, görev süresi boyunca bu sıkıntıyla boğuşmak durumunda kalmıştır. Ayrıca Ter-Petrosyan ın büyük önem verdiği Rusya dan bağımsızlaşma hayali, Dağlık-Karabağ daki askeri kazanımların ancak bu ülkenin desteğiyle korunabilmesi yüzünden gerçekleşememiştir. Bu nedenlerden dolayı Dağlık-Karabağ da çözüme doğru ilerlemek gerektiğini düşünen Ter-Petrosyan, işgal altında tutulan Azeri topraklarından çekilerek Azerbaycan ve Türkiye ile ilişkileri geliştirme planını gündeme getirmiştir. Plana karşı çıkanlar, o zaman başbakan olan Robert Koçaryan ın önderliğinde baskı uygulayarak, Ter-Petrosyan ı 1998 başında başkanlıktan çekilmek zorunda bırakmıştır. Koçaryan ın başkan seçilmesinden sonra ülkedeki siyasal istikrarsızlık bir süre devam etmiştir da meclisi basan silahlı saldırganların başbakan, meclis başkanı ve 7 üst düzey devlet görevlisini öldürmesinin ardından yoğun muhalefete maruz kalan Koçaryan, bu sorunlarla baş ederek iktidarda kalmasını bilmiştir. Ülkeyi terk eden Ter-Petrosyan ın ardından EUH nin etkisi birkaç yıl için silinmiştir. Renkli Devrimler ve Örgütlenen Muhalefet Ne var ki Koçaryan ın devlet başkanlığı döneminde Ermenistan ın sorunlarının çözümü konusunda bir ilerleme kaydedilemediği söylenebilir. Öncelikle ülkenin ekonomisi son derece zayıf bir görüntü çizmiştir. Türkiye ve Azerbaycan ın yanı sıra Gürcistan la da bu ülkenin Cevahiti bölgesine yönelik özerklik talepleri yüzünden sorun yaşayan Ermenistan, üç ülkenin içinde yer aldığı (başta Bakü-Tiflis-Ceyhan boru hattı olmak üzere) enerji ve ulaşım projelerinden dışlanmıştır. Bu yüzden ülkenin diğer bir komşusu Rusya ya olan bağımlılığı artmıştır deki büyük depremin ardından nüfusun dörtte biri (700 bin) başta Rusya olmak üzere komşu ülkelere göç ederek oradan gönderdikleri paralarla ailelerini geçindirmeye başlamıştır. Etkili bir düşünce kuruluşunun 2004 te yayınladığı raporda, halkın %55 inin yoksulluk sınırı altında yaşadığı, ortalama gelirin yıllık 950 dolar, gerçek işsizliğin ise %30 civarında olduğu bildirilmiştir. Rapor halkın, bu tablonun mimarı olan Karabağ klanından kurtulmak istediğini ileri sürmüştür 2. Karabağ klanı ile, Karabağ asıllı Koçaryan ve onun önemli konumlara yerleştirdiği Karabağlılar kast edilmektedir. Rapora göre; Ermenistan dilinde Hayastansis olarak adlandırılan Ermenistan ın yerlileriyle Karabakhtsis denen Karabağlılar arasında zaten var olan kültürel ayrışma, Karabağ sorununda gösterilen inat yüzünden tüm Ermenistan halkının sıkıntı çektiği şeklinde bir algıya ilham vermiştir. Bu algının yaygınlık kazanması hükümet adına sıkıntı yaratan bir gelişmedir. Ayrıca 2003 seçimlerine hile karıştırıldığına dair oluşan kanı ve Koçaryan ın 1999 daki suikastlerin bizzat arkasında olduğuna dair dile getirilen şüpheler, iktidarın meşruiyetini iyice zayıflatmıştır. Böyle bir ortamda Gürcistan da ABD destekli bir hareketle Rusya yanlısı hükümete karşı gerçekleştirilen Gül Devrimi, Ermenistan da da benzer bir muhalefetin örgütlenmesi için ilham kaynağı olmuştur. Önce Ermenistan Halk Partisi ve Adalet Bloğu lideri Demirciyan ve 1 Hasan Kanbolat, Ermenistan ın Türkiye ile Sorunu Nedir, Sınır Kapısı Açılmalı Mıdır?, Yazara göre, Türkiye ve Ermenistan arasındaki tartışmalarda sürekli gündeme gelen sınırların açılması meselesini ise Dağlık-Karabağ sorununa indirgemenin yanlıştır. Ermenistan ın bağımsızlık bildirgesinde Türkiye nin Doğu Anadolu Bölgesi nin Batı Ermenistan olarak tanımlanması, Türkiye ile Ermenistan arasındaki sınırı belirleyen anlaşmaların geçerli olmadığının zaman zaman ileri sürülmesi, iki ülke arasındaki sorunların diğer bir boyutunu oluşturmaktadır. 2 International Crisis Group raporunun özeti için Armenia: Internal Instability Ahead, 2

3 Ulusal Birlik Partisi lideri Gegemyan a dikkat çekilmiş, ancak bu siyasetçilerin Rusya yanlısı olduğu yolundaki düşünce, onları ABD nin desteğinden mahrum bırakmıştır 3. Öte yandan EUH nin aktif siyasete geri dönerek Mart 2004 den itibaren hükümet karşıtı miting ve gösteriler düzenlemesi Ermenistan siyasetini hareketlendirmiştir. Rusya Federasyonu Devlet Duma sı Başkanı Boris Grızlov un Ermenistan ziyareti sırasında bu ülkeyi Rusya nın ileri karakolu olarak tanımlaması üzerine EUH, hükümetten Ermenistan-Rusya ilişkilerinin yeniden değerlendirilmesini talep etmiş ve Rusya nın bu ülkede konuşlanan 102. Rus askeri üssünü Ermenistan ın ulusal güvenliğini tehdit eden en önemli nedenler arasında gördüklerini bildirmiştir. EUH un 14. kurultayı sonuç bildirgesinde sadece Rus askeri üslerinin statüsü değil, Ermenistan ın Bağımsız Devletler Topluluğu Ortak Güvenlik Örgütüne üye olmasının da, Ermenistan ın bölge ülkelerle normal ilişkiler kurmasını ve bölgesel güvenliğin korunmasını engellediği ifade edilmiştir. 4 Kasım 2004 de Gürcistan daki turuncu devrimin başlamasının ardından Ter-Petrosyan ABD ye bir ziyarette bulunmuş ve ardından muhalefeti yönlendirecek isim olarak öne çıkmıştır. Ter-Petrosyan, Koçaryan ın istifasını talep eden bir imza kampanyası başlatarak şu görüşleri duyurmuştur: Uluslararası teşkilatlar, Ermenistan dan Yukarı Karabağ ı Azerbaycan a iade etmesi ve sorunun bundan sonra barışçı bir şekilde çözümü için müzakerelere başlamasını istemektedir; Koçaryan, Ermenistan ın 100 yıl daha abluka altında yaşayabileceğini ileri sürerek, halkı kandırmaktadır; Ermenistan ın içinde bulunduğu kötü ekonomik koşullar nedeniyle halk ülkeyi terk etmeye başlamıştır, buna karşılık Erivan yönetiminin her yıl yurtdışından para karşılığı Ermeni aileleri Yukarı Karabağ a yerleştirdiği bilinmektedir; Ermenistan ın içinde bulunduğu olumsuz siyasi ve ekonomik şartlardan çıkabilmesi için yönetimin istifa etmesi ve Azerbaycan ile müzakerelere yeniden başlanılması gerekmektedir. 5 Hükümet, bu iddialı muhalefetin bir ihtilale yol açmasından ciddi ölçüde kaygılanmaya başlamıştır. Öyle ki hükümetin Rusya Dışişleri Bakanlığı ile görüşerek, muhalefetin eylemleri karşısında güvenlik güçlerinin desteğinin yetersiz kaldığı veya kesildiği taktirde 102. Rus askeri üssünün güçlerinden yararlanmak istediği 6 iddia edilmiştir. Ter-Petrosyan ın Dönüşü ve Yaklaşan Seçimler Ermenistan ın eski başkanı, 26 Ekim 2007 de kalabalık bir miting ile kitlelerin karşısına dokuz yıl sonra ilk defa çıkmış ve Şubat 2008 de yapılacak başkanlık seçiminde aday olduğunu açıklamıştır. Ter-Petrosyan, mitingde yaptığı konuşmada şu görüşleri dile getirmiştir: 3 Araz Aslanlı, Devrimin Yeni Adresi Ermenistan Mı?, 4 Hatem Cabbarlı, Ermeni Ulusal Hareketi nin Son Açılımları, 5 Koçaryan İtidarı Sallanıyor, 6 Hatem Cabbarlı, Ermeni Ulusal Hareketi nin Son Açılımları, 3

4 Ermenistan a yönelik blokaj kalkmadıkça, komşularla iyi ilişkiler geliştirilmedikçe, bölgesel ve uluslararası yapılarla bütünleşmedikçe Ermenistan ın gelişmesi mümkün olmayacaktır. Bunun yolu ise Dağlık-Karabağ sorununun çözümünden geçer. Çözümü ne Ermenistan, ne Azerbaycan; fakat Dağlık-Karabağ ın self-determinasyonu belirleyebilir. Koçaryan hükümeti, statükoyu korumak politikası izleyerek sorunun çözümüyle ilgili görüşmeleri zaman kazanmak için kullanmış ve dünyanın Dağlık-Karabağ ın bağımsızlığını tanımasını beklemiştir. Fakat Ermenistan ın gücü daha fazla beklemeye dayanamayacaktır. Ülkenin öz kaynakları blokajın üstesinden gelememektedir. On yıl önce Azerbaycan karşısında kurulan güç dengesi, bu ülkenin petrol gelirleri sayesinde güçlenmesiyle değişmiş ve Ermenistan aleyhine bir fark oluşmuştur. Bu durumda yapılacak ilk iş hükümeti değiştirmek, ardından Dağlık-Karabağ da statüko ve oyalama politikasından vazgeçmektir. Sorunun çözümü için tarafların karşılıklı tavizlerde bulunması kaçınılmaz olacaktır. 7 Bu açıklamalara bakıldığında Ter-Petrosyan ın devlet başkanlığının Azerbaycan ve Türkiye için olumlu bir gelişme olacağı aşikardır. Sorunun çözümü için karşılıklı tavizler öngören lider, işgal altında tutulan toprakların bir kısmını Azerbaycan a iade etme seçeneğini düşünebilir. Ayrıca Türkiye ile sınır kapılarının açılmasını isteyen Ter-Petrosyan, bunun ancak Ermeni soykırımı iddialarını siyasi kararlara dönüştürmeye yönelik mütecaviz politikanın terk edilmesi karşılığında mümkün olacağını biliyor olmalıdır. Zaten önderliğini yaptığı muhalefet, Karabağ klanının olduğu kadar Batı daki Ermeni diasporasının da ülke üzerindeki güçlü nüfuzundan rahatsızdır. Diasporanın soykırım tartışmasını bir varlık nedeni haline getirmesinin ülkeye zarar verdiği yönünde şikayetler de mevcuttur. Ayrıca eski başkanın, diaspora Ermenileri ile en yakın ilişkilere ve soykırım konusunda en keskin tavra sahip olan milliyetçi sosyalist parti Ermeni Devrimci Federasyonu nu (Taşnaksutyun) kendi döneminde kapattırmış olduğu hatırlanmalıdır. Peki Ter-Petrosyan ın Şubat 2008 de başkan seçilme şansı nedir? Bir kamuoyu araştırmasına göre, halkın yalnız %8 i iktidardan memnunken %20 si yapıcı bir muhalefetten yana görüş bildirmiştir. %57 lik kesim, Rusya yanlısı bir politika izlenmesini ve ülkedeki Rus üssünün varlığını doğru bulurken, %18 lik kesim NATO üyeliğine taraftardır. %56 lık kesim Türkiye ile ilişkilerin geliştirilmesi için soykırımın tanınmasının şart olduğunu düşünürken, %44 bunun gerekli olmadığını belirtmiştir. Bu oranlar, yeni açılımlar getirecek bir muhalefete cesaret verecek niteliktedir. Ancak aynı zamanda %47 lik kesim gelecek başkan olarak Koçaryan ın çevresinden herhangi birisini (iki dönemdir seçilen Koçaryan ın tekrar aday olması mümkün değildir) görmektedir 8. Koçaryan ın Cumhuriyetçi Partisi nin desteklediği şimdiki başbakan Serj Serkisyan en güçlü aday olarak öne çıkmaktadır. Ter-Petrosyan ın adaylığını koymasıyla bu dengelerin değişip değişmeyeceğini şimdiden kestirmek güçtür. Ülkedeki entelektüellerin desteğine sahip olan eski başkan karizmatik ve tecrübeli bir siyasetçi olarak yüksek bir profile sahiptir. Ancak seçmenin onun dönemini savaş, ekonomik darboğaz ve elektrik kesintileriyle hatırladığına dikkat çekilmekte ve yeni dönemde nasıl karşılanacağının bir merak konusu olduğu hatırlatılmaktadır 9. Ayrıca siyasal şiddet ve otoriter yönetimlere yabancı olmayan Ermenistan da hükümetin muhalefeti bastırmak için idari önlemlere başvurması da olasıdır. Muhalif grupların liderleri ve gazetecilerden oluşan bir 7 Konuşma metninin Azerice çevirisi için: 8 Ermenistan ın %92 si Koçaryan a Hayır Diyor, 9 Marienna Grigoryan, Ter-Petrosian: Is Armenia Ready for a Comeback?, 4

5 grubun, Ter-Petrosyan ın geri dönüş mitingine katılım çağrısı yaparken yakalanarak gözaltına alınması, bu olasılığı hatırlatan bir durum olmuştur. Hükümetin rekabeti bu şekilde demokratik alanın dışına çıkarması durumunda, muhalefetin bir halk hareketi örgütleyerek mücadeleyi sokaklara taşıması olasılığına temkinli yaklaşılmaktadır. Ülkedeki bilgi ağlarının zayıflığı ve hükümetten bağımsız güçlü bir medyanın bulunmayışı, olasılığı azaltan unsurlardır. Meclis Başkanı Tigran Torosyan, renkli devrimlerin hayır getirmediğinin artık halk tarafından anlaşıldığını 10 ileri sürerek bu olasılığı küçümsemiştir. Ancak Ermenistan siyasetinin hükümetin beklediği biçimde gelişip gelişmeyeceği önümüzdeki aylarda belirginlik kazanacaktır. 10 Armenian Parliamentary Speaker: Color Revolutions Bring No Good, 29 Ekim