1. GİRİŞ TÜRKİYEDE ELEKTRİK SEKTÖRÜNÜN TARİHSEL GELİŞİMİ DÜNYADA ELEKTRİK PİYASASINA GENEL BAKIŞ... 6

Transkript

1

2 İÇİNDEKİLR 1. GİRİŞ TÜRKİYEDE ELEKTRİK SEKTÖRÜNÜN TARİHSEL GELİŞİMİ DÜNYADA ELEKTRİK PİYASASINA GENEL BAKIŞ TÜRKİYEDE ELEKTRİK PİYASASI RAKAMLARLA GENEL GÖRÜNÜM TÜRKİYE ELEKTRİK PİYASASINDA TETAŞ IN KONUMU ELEKTRİK PİYASASI MALİ UZLAŞTIRMA UYGULAMALARI NÜKLEER GÜÇ SANTRAL PROJESİNDEKİ ROLÜMÜZ TÜRKİYE TOPTAN SATIŞ PİYASASI TETAŞ ELEKTRİK TOPTAN SATIŞ TARİFELERİ FİYAT EŞİTLEME MEKANİZMASI SERBEST TÜKETİCİ LİMİTLERİ

3 1. GİRİŞ Dünyada ve ülkemizde hızla artan nüfus, sanayileşme, teknolojik gelişmeler ve kentleşmenin yanı sıra, küreselleşme sonucu artan ticaret; doğal kaynaklara ve enerjiye olan talebi her geçen gün giderek artırmaktadır. Dünyanın gelişmiş ekonomileri arasında yerini almaya çalışan Türkiye, geçtiğimiz son on yıla bakıldığında enerji talep artışının en fazla arttığı ülkelerin başında geldiği görülmektedir. Sürekli gelişen ve büyüyen enerji piyasalarımızın amacı; enerjinin yeterli, kaliteli, sürekli, düşük maliyetli ve çevreyle uyumlu bir şekilde tüketicilerin kullanımına sunulması için, rekabet ortamında özel hukuk hükümlerine göre faaliyet gösterebilecek, mali açıdan güçlü, istikrarlı ve şeffaf bir yapının oluşturulması ve oluşacak bu dinamik yapının bağımsız bir düzenleme ve denetime kavuşturulmasıdır. Piyasanın ve teknolojinin tüm yeniliklerini faaliyetlerine yansıtan ve kurulduğu ilk günden bu güne kadar hedeflenen piyasa yapısına ulaşmak için kendisine verilen tüm görevleri başarı ile yerine getiren TETAŞ, bundan sonrada piyasa şartlarına uygun olarak elektrik piyasasında üstlendiği faaliyetleri yürütürken, bir denge unsuru olarak piyasanın işleyişine katkı sunmaya devam edecektir. Teşekkülümüzce hazırlanan Sektör Raporunda; elektrik piyasamızın gelişimine ilişkin genel bilgiler, 2015 yılında Dünyada ve Ülkemizde elektrik piyasasında yaşanan gelişmeler ve TETAŞ ın piyasa faaliyetlerine ilişkin değerlendirmeler yer almaktadır. 2

4 2. TÜRKİYE DE ELEKTRİK SEKTÖRÜNÜN TARİHSEL GELİŞİMİ TÜRKİYE ELEKTRİK KURUMU NUN KURULUŞU Ülkemizde ilk hidroelektrik santralı 1902 yılında Mersin-Tarsus ta özel bir şirket tarafından 2 kw gücünde kurulmuş, ilk termik santral ise 1913 yılında 18 MW gücünde İstanbul-Silahtarağa da hizmete girmiştir. Devletin öncülüğünde elektrik işletmeciliği ise, 1935 yılında 2805 sayılı Kanun uyarınca Etibank'ın kurulmasıyla başlamıştır yılından itibaren de, MTA, EİEİ, DSİ ve İller Bankası nın katkılarıyla inşaatı tamamlanan çok sayıda hidroelektrik ve termik santral ulusal elektrik sistemine bağlanmıştır. Birinci ( ) ve İkinci ( ) Beş Yıllık Kalkınma Planı dönemlerinde, Türkiye deki elektrik üretim, iletim, dağıtım ve ticaretine ilişkin faaliyetlerin entegre bir sistem içerisinde ve bir kamu kurumu çatısı altında birleştirilmesi, Plan hedefi olarak öngörülmüştür. Bu hedef ve strateji doğrultusunda, 1970 yılında 1312 sayılı Kanun la Devletin genel enerji ve ekonomi politikasına uygun olarak, ülkenin ihtiyacı olan elektriğin üretim, iletim, dağıtım ve ticaretini yapmak amacıyla, kamu iktisadi kuruluşu statüsünde, Türkiye Elektrik Kurumu (TEK) kurulmuştur. Bu tarihte kurulu gücümüz 2.234,9 MW, üretimimiz 8,6 milyar kwh seviyelerine yükselmiştir yıllarını kapsayan dönemde, Dünya daki enerji krizinden Türkiye de etkilenmiş, zorunlu enerji kısıtlamalarına başvurulmuştur. Yaşanan bu sıkıntılara rağmen, Türkiye kurulu gücü 1980 yılında 5.118,7 MW, üretimi de 23,3 milyar kwh değerlerine ulaşmıştır. 10 Eylül 1982 tarihinde yürürlüğe giren 2705 sayılı Kanunla; Belediye ve Birlik Elektrik Tesisleri TEK e devredilmiş, Kanun kapsamı dışında kalan İller Bankası nın elektrik enerjisi dalında çalışan personeli ve işleri, kuruluşlar arasında yapılan anlaşma ile 1986 yılında tüm fonksiyonları ile TEK e devredilerek kamu kesiminde hedeflenen bütünleşme sağlanmıştır. Bu tarihte kurulu gücümüz 6.638,6 MW, üretimimiz 26,6 milyar kwh olarak gerçekleşmiştir. ÖZEL SEKTÖRÜN PİYASAYA GİRİŞİ 1984 yılında yürürlüğe giren ve elektrik piyasasına özel sektör katılımını sağlayan 3096 sayılı kanun ile özel sektör şirketlerine elektrik enerjisinde; üretim, iletim ve dağıtım konularında faaliyet olanağı sağlanmıştır. Bu Kanun yap-işlet-devret (YİD), işletme hakkı devri (İHD) ve otoprodüktör gibi özel sektör üretim yatırım modelleri getirerek TEK in üretimdeki tekel konumuna son vermiştir yılında çıkarılan 3996 sayılı kanun, YİD modelinin uygulanmasına ilişkin usul ve esasları belirleyen spesifik bir yasa olarak dikkat çekmektedir. Daha sonra, 1997 yılında özel sektör üretim yatırımlarının arttırılması için Yap-İşlet (Yİ) modeli uygulamaya konulmuştur. 3

5 yıllarında, elektrik sektöründe kendi görev bölgesi içinde elektrik üretimi, iletimi, dağıtımı ve ticaretini yapmak üzere 10 kadar sermaye şirketi görevlendirilmiştir. Aynı zamanda imtiyazlı şirketlerden olan ÇEAŞ ve KEPEZ A.Ş. lerine de kendi görev bölgelerinde elektrik üretim, dağıtım ve ticaretini yapma görevi verilmiştir. 233 sayılı Kanun Hükmünde Kararnameye dayanılarak çıkarılan tarih ve 93/4789 sayılı Bakanlar Kurulu Kararıyla; elektrik sektöründe özelleştirme uygulamalarının başlatılması amacıyla bir kamu iktisadi kuruluşu olan TEK, Türkiye Elektrik Üretim İletim A.Ş (TEAŞ) ve Türkiye Elektrik Dağıtım A.Ş (TEDAŞ) unvanlı iki ayrı İktisadi Devlet Teşekkülü olarak teşkilatlandırılmıştır. Fiili bölünme ise 1994 yılında gerçekleşmiştir. ELEKTRİK PİYASALARINDA SERBESTLEŞME ÇALIŞMALARI tarih ve 4501 sayılı Kanun ile sektörün uluslararası tahkim müessesesine entegre olmasına yönelik yol haritası belirlenmiştir. Mevcut elektrik mevzuatının Avrupa Birliği (AB) müktesebatına uyumlu hale getirilmesi ve buna göre sektörde yeniden yapılandırma çalışmaları başlatılmıştır. Bu kapsamda, 2001 yılında Hükümet tarafından uygulamaya konulan Ekonomik İstikrar ve Enflasyonla Mücadele Programı çerçevesinde de TEAŞ ın özelleştirilmek üzere yeniden yapılandırılması öngörülmüştür. Programın başlıca amacı; elektrik enerjisi sektörünün yeniden yapılandırılması, serbest piyasa sistemine geçilmesi, rekabet ortamının sağlanması, elektrikle ilgili üretim, iletim, toptan satış ve dağıtım için ayrı ayrı kamu şirketleri kurulması ve son aşamada üretim ve dağıtımla ilgili kamu elektrik şirketlerinin özelleştirilmesidir. Bu kapsamda; 2001 yılında TEAŞ üç ayrı İktisadi Devlet Teşekkülü olarak yeniden teşkilatlandırılarak, Elektrik iletimi, sistem işletme ve piyasa işletim faaliyetleri için Türkiye Elektrik İletim Anonim Şirketi (TEİAŞ), Elektrik üretim faaliyetleri için Elektrik Üretim Anonim Şirketi (EÜAŞ), Kamu adına elektrik toptan satış faaliyetlerini yürütmek üzere Türkiye Elektrik Ticaret ve Taahhüt Anonim Şirketi (TETAŞ) kurulmuştur. Enerji sektörünün yeniden yapılanmasına yönelik olarak 3 Mart 2001 tarihli Resmi Gazetede yayınlanan 4628 Sayılı Elektrik Piyasası Kanunu ile elektriğin yeterli, kaliteli, sürekli, düşük maliyetli ve çevreye uyumlu bir şekilde tüketicilerin kullanımına sunulması için, rekabet ortamında özel hukuk hükümlerine göre faaliyet gösterebilecek, mali açıdan güçlü, istikrarlı ve şeffaf bir elektrik enerjisi piyasasının oluşturulması ve bu piyasada bağımsız bir düzenleme ve denetimin sağlanması amaçlanmıştır. Bu kanun, elektrik üretimi, iletimi, dağıtımı, toptan satışı ve perakende satışı, perakende satış hizmeti, ithalat ve ihracatı ile bu faaliyetlerle ilişkili tüm gerçek ve tüzel kişilerin hak ve yükümlülüklerini, Elektrik Piyasası Düzenleme Kurumunun kurulması ile çalışma usul ve esaslarını ve elektrik üretim ve dağıtım varlıklarının özelleştirilmesinde izlenecek usulü kapsamıştır. 4

6 Ülkemizde özellikle 2001 yılından itibaren, enerji sektöründe kapsamlı bir reform çalışmaları gerçekleştirilmiştir. Yasal ve düzenleyici çerçeve ile piyasanın tüm fonksiyonları zaman içinde adım adım gelişmiştir ile 2007 yılları arasında temel yasal ve düzenleyici düzenlemeler sayesinde piyasa yapısı büyük oranda değişirken aynı zamanda bazı geçiş sorunları ile de karşılaşılmıştır yılından itibaren reformlara hız verilmiş ve rekabetçi bir piyasa geliştirilmiştir. Dağıtım şirketlerinin özelleştirilmesinin tamamlanması ve 6446 sayılı Elektrik Piyasası Kanunu ile Türkiye elektrik piyasalarının serbestleşme sürecinde yeni bir aşamaya geçildiğini söylemek mümkündür sayılı Kanun, daha etkin bir toptan satış piyasasının kurulması amacıyla, organize elektrik piyasalarının oluşturulmasının yanı sıra Enerji Piyasaları İşletme Anonim Şirketi nin (EPİAŞ) kurulmasının altyapısını hazırlamıştır. SERBESTLEŞME SÜRECİNDE YASAL ÇERÇEVE Kalkınma Planı ve Hükümet programlarında öngörülen hedef ve strateji bağlamında elektrik sektörünün yeniden yapılandırılması, serbest piyasa sistemine geçilmesi ve rekabet ortamının sağlanmasına ilişkin olarak; yürürlüğe konulmuştur. 5

7 ELEKTRİK ENERJİSİ PİYASASINDA SERBESTLEŞME SÜRECİ 3. DÜNYA ELEKTRİK PİYASASINA GENEL BAKIŞ Dünya nüfusundaki artış, kentsel gelişim ve sanayileşmeye paralel olarak birincil enerji tüketimi de giderek artmaktadır. Nüfus, sanayileşme ve gelir artışı enerji tüketiminin artmasına neden olan temel etkenlerin başında gelmektedir. Enerji tüketimine yönelik yapılan projeksiyonlarda, dünya nüfusunun 2040 yılında 9,0 milyara yükseleceği ve buna bağlı olarak, yaklaşık 1,9 milyar insana daha enerji arzı sağlanması gerektiği öngörülmektedir. Bugün dünyada tüketilen enerji, çok farklı enerji kaynaklarından elde edilirken; petrol, doğal gaz ve kömür gibi fosil kaynaklar, bu kaynaklar içinde % 81 e yakın bir ağırlık taşımaktadır. Uluslararası Enerji Ajansı tarafından hazırlanan projeksiyonlara göre 2040 yılına kadar olan dönemde kömür ve petrolün paylarının nispeten azalmasına rağmen fosil yakıtlar günümüzde olduğu gibi en çok kullanılan kaynaklar olmaya devam edecektir. Projeksiyonlar, enerji tüketimindeki artışın OECD üyesi olmayan ülkelerden kaynaklanacağını göstermektedir. Enerji tüketimi, sektörel dağılımı bakımından değerlendirildiğinde, elektrik üretiminin dünya enerji ihtiyacının yaklaşık % 40 ını oluşturduğu görülmektedir. Petrol ise daha çok taşıma sektörü tarafından talep edilmektedir. 6

8 Dünyanın toplam elektrik üretimi 2014 yılında TWh olarak gerçekleşmiş olup, bunun kaynaklara dağılımına bakıldığında kömür ve doğal gazın dünya genelinde elektrik üretiminde en yüksek paya sahip kaynak türleri olduğu görülmektedir. Küresel elektrik üretiminin ülkelere dağılımına bakıldığında, en yüksek elektrik üretimine sahip beş ülkenin Çin, ABD, Hindistan, Rusya ve Japonya olduğu ve toplam üretimin yarısından fazlasını gerçekleştirdikleri görülmektedir. Bazı Ülkelerin 2014 Yılı Elektrik Üretim Değerleri SIRA ÜLKE Miktar (TWh) Dünya Toplamındaki Payı (%) 1 Çin 5.649,60 24,00% 2 ABD 4.297,30 18,30% 3 Hindistan 1.208,40 5,10% 4 Rusya 1.064,10 4,50% 5 Japonya 1.061,20 4,50% 6 Kanada 615,4 2,60% 7 Almanya 614 2,60% 8 Brezilya 582,6 2,50% 9 Fransa 555,7 2,40% 10 Güney Kore 517,8 2,20% 11 Büyük Britanya 335 1,40% 12 Suudi Arabistan 303,6 1,30% 13 Meksika 289,6 1,20% 14 İtalya 278,1 1,20% 15 İspanya 277,8 1,20% 16 İran 271,2 1,20% 17 Tayvan 260 1,10% 18 Güney Afrika 252,6 1,10% 19 Türkiye 252 1,10% 20 Avustralya 244,5 1,00% 21 Endonezya 227,1 1,00% 22 Ukrayna 181,9 0,80% TOPLAM ,50 82,30% TOPLAM DÜNYA ,50 100% *BP Dünya Enerji İstatistikleri 2015 Amerika Birleşik Devletleri, Çin, Hindistan ve Almanya da kömür, Rusya da doğal gaz, Fransa da nükleer enerji ve Kanada da yenilenebilir enerji elektrik enerjisi üretiminde en fazla paya sahip olan kaynaklardır. Fransa, Almanya, ABD, Kanada ve Rusya, elektrik üretiminde nükleer enerjiyi önemli oranda kullanan ülkelerdir. 7

9 4. TÜRKİYE DE ELEKTRİK PİYASASI Türkiye enerji piyasası, ülke büyümesine paralel olarak sürekli yenilenen ve güçlenen dinamik bir sektördür. Ülkemiz son on yılda kaydettiği ekonomik kapasitesinin gelişmesine bağlı olarak dünyanın en hızlı büyüyen enerji piyasalarından biri haline gelmiştir. Bu dönemde yapılan özelleştirmeler ve piyasanın serbestleşmesi yolunda atılan kararlı adımlarla, ülkemiz bölgemizin ilgi odağı haline gelmiştir. Ülkemiz elektrik piyasasında 1980 li yıllarda başlayan yeniden yapılanma gayreti 2001 yılında yürürlüğe giren 4628 sayılı Elektrik Piyasası Kanunu ile gerekli yasal zemine kavuşmuştur yılından bu yana piyasanın serbestleşmesi sürecinde çeşitli adımlar kaydedilmiştir. Bu kanun ile birlikte getirilen en önemli yenilik, elektrik sektöründe düzenleme ve denetleme yapmak üzere Enerji Piyasası Düzenleme Kurumunun (EPDK) kuruluşudur. Bunun yanında, 4628 sayılı Kanun ile birlikte iletim faaliyetleri kamu mülkiyetinde bırakılırken, üretim ve dağıtım varlıklarının özelleştirilmesi hedeflenmiştir. Söz konusu Kanun çerçevesindeki piyasa faaliyetleri; üretim, iletim, dağıtım, toptan satış, perakende satış, ithalat ve ihracat şeklinde belirlenmiştir. Bu aşamada gelen bir diğer yenilik ise, serbest tüketici kavramı ile birlikte tüketicilere tedarikçilerini seçme hakkının verilmesidir. Böylece, hem arz hem de talep tarafı rekabete açılarak ikili anlaşmalara dayalı bir piyasa amaçlanmıştır. Ülkemiz elektrik sektöründe; bir yandan kamu kuruluşlarının dikey ayrıştırmaya gitmesiyle serbestleşmeye yönelik ilk adımlar atılırken, özellikle üretim yatırımlarını gerçekleştirmek üzere Yİ, YİD ve İHD modelleri kapsamında tesis edilen santrallar ile yapılan uzun dönemli sözleşmelerin de serbestleşme sürecinin başlangıç noktalarından birini teşkil ettiği görülmektedir. Alım garantisi ve fiziki teslimatı da içeren söz konusu sözleşmeler ile yatırım riski TETAŞ a yüklenmiştir. Devam eden süreçte, dağıtım özelleştirmeleri çerçevesinde dağıtım şirketleri, TETAŞ ve EÜAŞ (bağlı ortaklar dahil) arasında Geçiş Dönemi Sözleşmeleri yapılmıştır. Esas itibarıyla, piyasanın serbestleşmesi aşamasında özellikle yeni piyasa katılımcılarının ikili anlaşmalar bakımından oldukça tecrübesiz olduğu özelleştirme sonrası aşamalar için geçiş dönemi sözleşmelerine başvurulması doğru bir yaklaşım olmuştur. Ancak, Türkiye elektrik piyasası uygulamasında söz konusu geçiş dönemi anlaşmalarının dağıtım özelleştirmelerine ilişkin sürece bağlandığı ve dağıtım özelleştirmeleri kapsamında yapılan bu geçiş dönemi sözleşmelerinin süreleri bittikten sonra üretim özelleştirmelerine başlanmıştır. Başka bir deyişle, etkin bir toptan satış piyasası oluşması sürecinde geçiş döneminde üretim özelleştirmeleri yapılamamıştır. 8

10 Elektrik piyasasındaki hızlı değişim ve dönüşüme bağlı taleplerin karşılanması amacıyla, 14 Mart 2013 tarihinde kabul edilen 6446 sayılı Elektrik Piyasası Kanunu (EPK) ve ilgili yönetmeliklerin yürürlüğe girmesi sağlanmış ve bu değişiklikle birlikte elektrik piyasasında yeni bir dönem başlamıştır sayılı Kanun kapsamında elektrik piyasası faaliyetleri; üretim, iletim, dağıtım, toptan satış, perakende satış, piyasa işletim, ithalat ve ihracat faaliyetleri olarak sayılırken; piyasa faaliyetlerinin yürütülebilmesi için alınması gereken lisans türleri de üretim lisansı, iletim lisansı, dağıtım lisansı, tedarik lisansı ve piyasa işletim lisansı olarak belirlenmiştir. Burada dikkati çeken değişikliklerden biri, daha önce var olan toptan satış şirketi ve perakende satış şirketi kavramlarının yerini tedarik şirketi ne bırakmasıdır sayılı Kanun ile birlikte, elektrik enerjisinin ve/veya kapasitenin toptan ve/veya perakende satılması, ithalatı, ihracatı ve ticareti faaliyetleri ile iştigal edebilen tüzel kişiler, tedarik şirketi olarak adlandırılmıştır sayılı Kanun ve 6446 sayılı Kanun kapsamında, üretim özelleştirmelerinde katılımcıların sahip olacağı üretim kapasitesine ilişkin olarak %20 pay sınırlaması olması, daha etkin bir toptan satış piyasası hedefini beraberinde getirmiştir. Bu durum Türkiye elektrik piyasalarının serbestleşme sürecinin kendine özgü geliştiğini göstermektedir. Üretim tesislerinden önce dağıtım şirketleri özelleştirmelerinin tamamlanması ve serbest tüketici limitinin azaltılarak sürecin devam etmesi, tam bir serbest piyasa oluşmadan perakende satış aşamasında rekabetçi piyasaya yönelişi hızlandırmıştır. Dağıtım şirketlerinin özelleştirilmesinin tamamlanması ve 6446 sayılı Elektrik Piyasası Kanunu ile gerçekleşen değişiklikler sonucunda, Türkiye elektrik piyasalarının serbestleşme sürecinde yeni bir aşamaya geçildiğini söylemek mümkündür sayılı Kanun, daha etkin bir toptan satış piyasasının kurulması amacıyla, organize elektrik piyasalarının oluşturulmasının ve Enerji Piyasaları İşletme Anonim Şirketi nin (EPİAŞ) kurulmasının altyapısını hazırlamıştır. Dağıtım özelleştirmelerinin tamamlanmasına paralel olarak dağıtım ve tedarik faaliyetlerinin ayrıştırılması ve serbest tüketici limitinin düşürülmesiyle birlikte elektrik perakende satış piyasasında da rekabetin tesisine yönelik önemli adımlar atılmıştır sayılı Kanun ile toptan satış piyasasına getirilen en büyük yenilik, Organize Toptan Elektrik Piyasaları nın ve bu doğrultuda bir enerji borsasının oluşumuna yönelik atılan adımlar olmuştur sayılı Kanun da tanımlandığı şekilde, Organize toptan elektrik piyasalarının ve enerji borsasının kurulması ile birlikte gün öncesi, gün içi ve dengeleme güç piyasası ile yan hizmetler piyasasının, fiziksel ve türev piyasaların işlevsel hale getirilmesi, serbestleşme sürecinde büyük önem taşımaktadır. 9

11 5. RAKAMLARLA GENEL GÖRÜNÜM Ülkemiz elektrik piyasasında 2014 yılına kıyasla 2015 yılında üretim %3,1, tüketim ise %2,7 oranlarında artmıştır yılları karşılaştırıldığında ise üretimin %23, tüketimin ise %25,5 oranında arttığı görülmektedir. Birim (% Değişim) (% Değişim) Kurulu Güç MW ,7 5,2 Puant Talep MW ,6 5,6 Üretim GWh ,0 3,1 İthalat GWh ,8-6,8 İhracat GWh ,6 9,3 Tüketim GWh ,5 2, yılında bir önceki yıla göre puant talep %5,6, kurulu güç ise %5,2 oranında artmıştır. Ülkemizde, ekonomik büyümenin sonucu olarak yıllık elektrik enerjisi tüketim artışı uzun yıllardan beri ortalama % 5,5 seviyelerinde gerçekleşmiştir. Elektrik enerjisi talebinde 2014 yılında % 4,4; 2015 yılında ise % 2,7 artış olmuştur. Avrupa ile enterkonneksiyon şartının oluşması ile ithalat ve ihracatta genel olarak artış meydana gelmiştir. İthalatta özellikle 2011 yılında yaşanan büyük artış sonraki yıllarda da devam etmiş ancak, bir önceki yıla göre %6,8 oranında azalarak 2015 yılında GWh elektrik enerjisi ithal edilmiştir. İthalatın aksine ihracat 2015 yılında bir önceki yıla göre %9,3 oranında artarak GWh elektrik enerjisi ihraç edilmiştir. TÜRKİYEDE ÜRETİM Ülkemizde 2002 yılında GWh olan elektrik üretimi, 2015 yılı sonu itibariyle GWh olarak gerçekleşmiştir Yılı sonu itibarıyla toplam elektrik üretimimizin GWh i termik santrallardan, GWh i hidroelektrik santrallardan, GWh i de diğer yenilenebilir enerji kaynaklarından sağlanmıştır yılı ile birlikte yenilenebilir enerji kaynak bazlı üretimimizde ciddi artışlar meydana gelmiştir. 10

12 Birim: GWh TERMİK HİDROLİK YIL JEOTER. + RÜZGÂR TOPLAM ARTIŞ (%) ,4% ,6% ,2% ,5% ,9% ,7% ,6% ,8% ,4% ,6% ,4% ,3% ,9% ,1% Yenilenebilir enerji kaynaklarından jeotermal ve rüzgâr bazlı üretimimiz son on yılda yaklaşık 100 kat artarak 153 GWh seviyelerinden GWh düzeyine ulaşmıştır. Yine aynı dönemde termik santrallardan üretilen elektrik enerjisi %45 artarken, hidrolik santrallardan üretilen enerji %69 oranında artmıştır. HİDROLİK; 25,8% RÜZGAR; 4,4% JEOTERMAL; 1,3% DİĞER; 2,3% KÖMÜR; 28,4% DOĞALGAZ; 37,8% 2015 Yılı Sonu İtibarıyla Kaynak Bazında Elektrik Enerjisi Üretim Oranları 11

13 2015 Yılı sonu itibarıyla toplam elektrik enerjisi üretimi içinde termik santrallerden ürettiğimiz elektrik enerjisinin oranı %68,5 dir. Bu oran içerisinde ilk sırayı %37,8 lik payı ile doğal gaz kaynaklı santrallar alırken onu %28,4 orana sahip kömür kaynaklı santrallar takip etmektedir. Termik santralları %25,8 lik pay ile hidrolik santrallar takip etmektedir sayılı kanun ile gelişen ve serbestleşmeye başlayan piyasalar, 6446 sayılı kanun ile yeni bir yapıya bürünmüştür. Elektrik dağıtım bölgelerinin tamamının özel sektöre devredildiği ve üretim varlıklarının çok önemli kısmının özelleştirildiği bu dönem, enerji sektörüne son derece rekabetçi bir yapı ve büyüme için yeni ufuklar kazandırmıştır. Özelleştirmeler ve uygun mevzuat altyapısının hazırlanması ile birlikte özel sektör tarafından gerçekleştirilen enerji üretim tesisi yatırımları ivme kazanmıştır. Elektrik enerjisi piyasasında gerçekleştirilen serbestleşme çalışmalarının olumlu yansımaları bu manada istatistiklere de yansımıştır. Elektrik piyasasında yaşanan bu gelişmelere bağlı olarak, üretimde özel sektörün payı 2002 de %40,2 iken, 2015 Yılı sonu itibarıyla %78,7 (TETAŞ portföyünde yer alan Yİ-YİD- İHD santralları dahil) düzeyine ulaşmıştır. 80,0% 70,0% 60,0% 50,0% 40,0% 30,0% 20,0% 10,0% 0,0% ÖZEL KAMU Elektrik Üretiminde Kamu-Özel Sektör Payları 2015 yılı üretiminin kuruluşlara göre dağılımı incelendiğinde, üretimde en yüksek paya %55,9 ile serbest üretim şirketleri sahip olup, EÜAŞ ve bağlı ortaklıklarının payı %21,3, mevcut sözleşmeler kapsamında (Yİ-YİD-İHD) faaliyet gösteren santralların toplam üretimdeki payı ise %22,8 dir. 12

14 KAYNAK 2015 Yılı Üretim (GWh) Katkı % EÜAŞ+EÜAŞ'A BAĞLI ORTAKLIK ,3 İŞLETME HAKKI DEVİR ,6 SERBEST ÜRETİM ŞİRKETLERİ ,9 YAP İŞLET SANTRALLARI ,5 YAP İŞLET DEVRET SANTR ,7 TOPLAM Yılı Sonu İtibarıyla Kuruluş Bazında Elektrik Enerjisi Üretim Oranları TÜRKİYEDE TÜKETİM Ülkemizde ekonomik büyümenin sonucu olarak yıllık elektrik enerjisi tüketim artışı, döneminde yaşanan ekonomik krizin etkisi ile 2009 yılı hariç, devam etmiştir yılından itibaren ise tüketim artmakla beraber özellikle 2011 yılından itibaren artış hızında düşüş gerçekleşmiştir. YIL TÜKETİM (GWh) Tüketim Artış Oranı PUANT TALEP (MW) Puant Talep A. Oranı (%) ,5% ,1% ,5% ,4% ,3% ,1% ,2% ,2% ,6% ,6% ,8% ,0% ,3% ,3% ,0% ,1% ,4% ,8% ,4% ,2% ,2% ,1% ,6% ,9% ,4% ,1% ,7% ,6% Yıllar İtibariyle Tüketim ve Puant Talep 13

15 Elektrik enerjisi talebinde 2014 yılında % 4,4; 2015 yılında % 2,7 oranında bir artış olmuştur yılında 132,6 milyar kilovatsaat olan elektrik tüketimimiz 2015 yılı sonu itibarıyla yaklaşık 2 katı artarak 264,1 milyar kilovatsaate çıkmıştır. TÜRKİYEDE KURULU GÜÇ 2002 yılında MW olan elektrik enerjisi kurulu gücümüz 2014 yılında MW ye, 2015 yılında ise MW ye, yükselmiştir yılı sonu itibariyle kurulu gücümüzün %35,4 ü hidrolik, %29,1 i doğal gaz, %20,6 sı kömür, %6,2 si rüzgâr ve %8,7 si ise diğer kaynaklardan oluşmuştur. YIL TERMİK Kömür Doğalgaz Diğer HİDROLİK RÜZGÂR JEOTR. GÜNEŞ TOPLAM ARTIŞ (%) ,9 17, , , , , , , , , , , ,65 29, , ,6 77, , , , , , , , , ,9 40, , ,2 248, ,2 Yıllar İtibariyle Kurulu Güç yılları göz önüne alındığında; 2013 yılında işletmeye alınan MW lik kapasite artışı ile bu dönemde en fazla artışın yaşandığı yıl olmuştur. Yine aynı dönemde 2007 ve 2008 yılları kapasite artışının en az olduğu yıllar olarak kaydedilmiştir yılında MW, 2015 yılında ise MW kapasite eklenmiştir arası son 14 yıllık dönemde ise ortalama yıllık %7,1 lik bir kurulu güç artışı gerçekleştirilmiştir. 14

16 2015 yılı sonu itibariyle kurulu gücün kuruluşlara dağılımı incelendiğinde; EÜAŞ ile EÜAŞ ın Bağlı Ortaklık Santrallarının toplam kurulu güçteki payı %27,8 olmuştur. Mevcut sözleşmeler kapsamında faaliyet gösteren santralların (Yİ-YİD-İHD) payı %12,8 iken, serbest piyasa koşullarında faaliyet gösteren serbest üretim şirketlerine ait santralların toplam kurulu gücünün payı ise %59,4 olarak gerçekleşmiştir. KURULUŞLAR KURULU GÜÇ MW PAY % SERBEST ÜRETİM ŞİRKETLERİ ,4 EÜAŞ SANTRALLARI ,8 YAP İŞLET SANTRALLARI ,3 YAP İŞLET DEVRET SANTRALLARI ,2 İŞLETME HAKKI DEV. SANT ,3 TOPLAM Kurulu Gücün Kuruluşlara Göre Dağılımı (2015) Türkiye Kurulu gücünün kamu ve özel sektöre göre dağılımına bakıldığında; 2002 yılında kamunun payı % 66 iken, özel sektörün payı ise % 34 dür. Ancak 2015 yılı sonu itibarıyla ise tam tersi bir durum söz konusu olup, kamunun sahip olduğu MW kurulu gücün toplam kurulu güç içerisindeki payı %27,8 olurken, özel sektör tarafından işletilen MW kurulu güce sahip santralların toplam payı ise %72,2 ye yükselmiştir. 15

17 Kurulu Güç ve Puant Talep Gelişimi 6. TÜRKİYE ELEKTRİK PİYASASINDA TETAŞ IN KONUMU TETAŞ, Elektrik Piyasası Kanunu çerçevesinde, devletin genel enerji politikasına uygun olarak, elektrik ticaret ve taahhüt faaliyetlerini yürütmek amacıyla, 233 sayılı Kanun Hükmünde Kararnameye göre teşkilatlandırılmış, 01 Ekim 2001 tarihinde faaliyetlerine başlamış tüzel kişiliğe sahip, özel hukuk hükümlerine tabi, faaliyetlerinde özerk ve sorumluluğu sermayesi ile sınırlı bir İktisadi Devlet Teşekkülüdür. Enerji Piyasası Düzenleme Kurumundan (EPDK) lisans almış Türkiye nin ilk ve tek Toptan Satış Şirketi olan TETAŞ ın lisansı, 6446 sayılı Elektrik Piyasası Kanunu çerçevesinde EPDK tarafından Tedarik Lisansına çevrilmiş olup, Tedarik Lisansımızın süresi tarihine kadardır. Elektrik sektörünün serbestleştirilmesi sürecinde kurulmuş olan TETAŞ ın temel faaliyet konusu; Kamu tarafından imzalanmış sözleşmelerden, Yap-İşlet ve Yap-İşlet-Devret modeli ile tesis edilmiş bulunan santrallar ile İşletme Hakkı Devri yoluyla özel sektöre devredilmiş olan santrallara verilen yıl gibi uzun süreli enerji alım taahhütlerini üstlenerek aldığı enerjiyi, Maliyet Bazlı Fiyatlandırma Mekanizması çerçevesinde satarak rekabetçi, şeffaf ve güvenilir elektrik piyasasında kamu adına elektrik ticareti yapmaktır. Teşekkülümüzce, Bakanlığımız politikalarına paralel olarak, komşu ülkelerle ülkemiz arasındaki enerji iletim hattı bağlantılarındaki kapasiteler, söz konusu ülkelerin enerji alt yapıları, arz talep durumları ve ithalat-ihracat imkânları izlenerek, ülkelerarası ilişkiler canlı tutulmuştur. TETAŞ, Hükümetlerarası anlaşma ile kendisine verilen görev çerçevesinde, elektrik enerjisinin ithalatı, ihracatı ve mübadelesi faaliyetlerini başarıyla yerine getirmektedir. 16

18 Diğer taraftan TETAŞ, Elektrik Piyasası Dengeleme ve Uzlaştırma Yönetmeliğinin (DUY) nakdi uygulamasının yürürlüğe girdiği 1 Ağustos 2006 tarihinden itibaren, piyasa katılımcısı olmuştur. Teşekkülümüz DUY çerçevesinde, saatlik uzlaştırma bazında Gün Öncesi Piyasası ve Dengeleme Güç Piyasası ile tarihinden itibaren hayata geçen Gün İçi Piyasasında elektrik enerjisi ticareti faaliyetlerini yürütmektedir. TETAŞ IN ENERJİ ALIŞ VE SATIŞ PORTFÖYÜ 2015 yılı sonu itibariyle; Teşekkülümüz portföyünde, mevcut imtiyaz sözleşmeleri kapsamında TEAŞ ve TEDAŞ dan devraldığı Yap-İşlet, Yap-İşlet-Devret ve İşletme Hakkı Devri modelleri ile işletilen ve toplam kurulu gücü MW olan 10 termik, 12 hidrolik ve 2 rüzgâr santralı yer almaktadır. Teşekkülümüz döneminde bu santrallarda ve EÜAŞ santrallarında üretilen elektriğin tamamını satın alarak, Dağıtım Şirketlerine, Direkt Müşterilerine ve ihracat/mübadele yolu ile diğer ülkelere satmış olup, bu dönemde elektrik sektöründeki pazar payımız ortalama % 76 lara kadar çıkmıştır döneminde EÜAŞ ın ürettiği elektrik enerjisinin bir kısmını doğrudan Dağıtım Şirketlerine satması nedeniyle, bu dönemdeki piyasa payımız ortalama % 40 olarak gerçekleşmiştir yılından itibaren EÜAŞ tan alınan enerjinin artmasına bağlı olarak dönemindeki pazar payımız ortalama % 47 seviyesinde gerçekleşmiştir. 17

19 YILLAR DÖNEMİNDE TETAŞ IN ELEKTRİK PİYASASINDAKİ PAYI ÜRETİM (GWh) İTHALAT (GWh) İHRACAT (GWh) TÜKETİM (GWh) TÜRKİYE TETAŞ (ALINAN ENERJİ) TETAŞ PAYI (%) TETAŞ TÜRKİYE TETAŞ PAYI (%) TÜRKİYE TETAŞ TETAŞ PAYI (%) TÜRKİYE TETAŞ (SATILAN ENERJİ) , , ,2 0, TETAŞ PAYI (%) 2015 yılı itibariyle 260 milyar kilowattsaat üretimin, 264 milyar kilowattsaat tüketimin olduğu ülkemizde, yılsonu itibariyle Teşekkülümüzün elektrik ticaretindeki payı % 42 olmuştur. 18

20 TETAŞ, kuruluşundan günümüze kadar geçen süre boyunca elektrik piyasasında bir denge unsuru olmuş, sektörün değişim ve gelişim sürecine önemli katkılar sağlamıştır. TETAŞ DÖNEMİ ENERJİ ALIŞ VE SATIŞ FAALİYETLERİ GWh TETAŞ TARAFINDAN ALINAN VE SATILAN ENERJİ Alınan Enerji Satılan Enerji 19

21 YİD TEAŞ VE TEDAŞ DAN DEVRALINAN SÖZLEŞMELER Modeli Şirketin Adı Santralın Adı Yİ İletim Sistemine Bağlı YİD İHD Dağıtım Sistemine Bağlı YİD Kurulu (Sözleşme) Gücü (MW) Yakıt Cinsi Ticari İşletmeye Başlama Tarihi İşletme Süresi Bitiş Tarihi GEBZE ELK. ÜR. LTD. ŞTİ. GEBZE DGKÇ 1.540,0 Doğalgaz ADAPAZARI ELK. ÜR. LTD. ŞTİ. ADAPAZARI DGKÇ 770,0 Doğalgaz İZMİR ELK. ÜR. LTD. ŞTİ. İZMİR DGKÇ 1.520,0 Doğalgaz BAYMİNA ENERJİ A.Ş ANKARA DGKÇ 770,0 Doğalgaz İSKENDERUN. ENER. ÜRT. A.Ş. İSKENDERUN İ.K.S ,0 İthal Kömür Yİ TOPLAMI 5.810,0 TRAKYA ELEKTRİK ÜRETİM TİC. TRAKYA DOĞALGAZ 478,0 Doğalgaz UNİ-MAR ENERJİ YATIRIMLARI UNI-MAR DOĞALGAZ 480,0 Doğalgaz DOĞA ENERJİ ÜRETİM SAN ESENYURT DGKÇ 180,0 Doğalgaz OVA ELEKTRİK A.Ş. OVA DOĞALGAZ 253,4 Doğalgaz BİRECİK BRJ. VE HİD. SANT. BİRECİK HES 672,0 Hidro (Baraj) KAYSERİ ELEKTRİK ÜRETİM SAN YAMULA HES 100,0 Hidro (Baraj) AYEN ENERJİ A.Ş. ÇAMLICA-I HES 84,0 Hidro(Akarsu) (*) AYEN ENERJİ A.Ş. KISIK HES 9,6 Hidro(Akarsu) (*) AHİKÖY ENERJİ SAN. VE TİC. A.Ş. AHİKÖY-I HES 2,1 Hidro(Akarsu) AHİKÖY ENERJİ SAN. VE TİC. A.Ş. AHİKÖY-II HES 2,5 Hidro(Akarsu) AKSU ENERJİ VE TİC.A.Ş. AKSU-ÇAYKÖY HES 13,0 Hidro(Akarsu) ALTEK ALARKO ELK. SAN. BERDAN HES 10,0 Hidro(Akarsu) (*) LİMAK ENERJİ ÜRETİM DAĞ. ÇAL HES 2,2 Hidro(Akarsu) METAK ENERJİ VE TİC.A.Ş. DİNAR -II HES 3,0 Hidro(Akarsu) (*) FETHİYE EN.VE TİC. A.Ş. FETHİYE HES 16,5 Hidro(Akarsu) (*) İÇTAŞ ENERJİ ÜRETİM VE TİC.AŞ. GİRLEVİK-II MERCAN HES 11,6 Hidro(Akarsu) GÖNEN HES ELEKTRİK ÜRETİM GÖNEN HES 10,6 Hidro(Akarsu) ALTEK ALARKO ELK. SAN. HASANLAR HES 9,4 Hidro(Akarsu) (*) ERE ELEK.ÜRETİM VE DAĞ.SAN. SUÇATI HES 7,0 Hidro(Akarsu) (*) SÜTÇÜLER ENERJİ VE TİCARET SÜTÇÜLER HES 2,0 Hidro(Akarsu) ALTEK ALARKO ELEK.SANT. TES. TOHMA-MEDİK HES 12,6 Hidro(Akarsu) GAZİLER ENERJİ VE TİC.AŞ: GAZİLER HES 11,1 Hidro(Akarsu) ARES ALAÇ. RÜZ. ENERJ. SANT. ALAÇATI RES 7,2 Rüzgar BORES BOZC. RÜZ. ENJ.SAN. BOZCAADA RES 10,2 Rüzgar YİD TOPLAMI 2.246,4 PARK TERMİK SAN. TİC. A.Ş ÇAYIRHAN TS 620,0 Linyit BİLGİN ELK. ÜR. İL. DAĞ ve TİC. HAZAR I-II HES 29,8 Hidro (Göl) İHD TOPLAM 649,8 GENEL TOPLAM (*) Sözleşmeleri gereği EÜAŞ a devredilmiştir

22 TETAŞ, enerji alış portföyünde yer alan altı ayrı kaynaktan 2015 yılında toplam 113,03 milyar kwh elektrik enerjisini ortalama 17,87 kr/kwh üzerinden toplam 20,195 milyar TL bedelle satın almıştır. PORTFÖY BAZINDA ENERJİ ALIŞ MİKTAR-ORAN TABLOSU PORTFÖY ALINAN ENERJİ (kwh) 2015 Pay % EÜAŞ ,9 YAP-İŞLET SANTRALLARI ,7 YAP-İŞLET-DEVRET SANTRALLARI ,7 İŞLETME HAKKI DEVİR SANTRALLARI ,4 PMUM ,1 EPİAŞ ,2 TOPLAM Not: EPİAŞ, 1 Eylül 2015 tarihi itibariyle faaliyetlerine başlamıştır YILLARINDA TETAŞ TARAFINDAN ALINAN ENERJİNİN DAĞILIMI GWh YİD Yİ YİD YİD YİD YİD YİD YİD YİD Yİ YİD Yİ YİD Yİ EÜAŞ Yİ Yİ Yİ Yİ Yİ Yİ EÜAŞ EÜAŞ EÜAŞ EÜAŞ EÜAŞ EÜAŞ EÜAŞ EÜAŞ EÜAŞ İTHALAT PMUM/EPİAŞ İHD YİD Yİ EÜAŞ 21

23 2015 yılında Teşekkülümüz tarafından toplam 111,8 milyar kwh elektrik enerjisi ortalama 17,49 kr/kwh üzerinden satılmış ve karşılığında 19,551 milyar TL hasılat elde edilmiştir. MÜŞTERİ BAZINDA ENERJİ SATIŞ MİKTAR-ORAN TABLOSU MÜŞTERİ 2015 SATILAN ENERJİ (kwh) Pay % PERAKENDE ELEKTRİK SATIŞ ŞİRKETLERİ ,4 ELEKTRİK DAĞITIM ŞİRKETLERİ ,7 DİREKT MÜŞTERİLER ,5 PMUM ,7 EPİAŞ ,7 TOPLAM Not: EPİAŞ, 1 Eylül 2015 tarihi itibariyle faaliyetlerine başlamıştır YILLARINDA TETAŞ TARAFINDAN SATILAN ENERJİNİN DAĞILIMI İhracat PMUM/EPİAŞ Direkt Müşteriler Görevli Tedarik Şirketleri Dağıtım Şirketleri 22

24 2015 YILINDA DAĞITIM ŞİRKETLERİ VE GÖREVLİ TEDARİK ŞİRKETLERİNE SATILAN ENERJİ MÜŞTERİ SATILAN ENERJİ (kwh) Pay % AKDENİZ EDAŞ ,60 AKEDAŞ EDAŞ ,43 ARAS EDAŞ ,60 AYDEM EDAŞ ,93 BOĞAZİÇİ EDAŞ ,04 ÇALIK YEŞİLIRMAK EDAŞ ,44 ÇAMLIBEL EDAŞ ,29 ÇORUH EDAŞ ,52 DİCLE EDAŞ ,06 ENERJİSA BAŞKENT EDAŞ ,23 FIRAT EDAŞ ,36 GEDİZ EDAŞ ,91 İSTANBUL ANADOLU YAKASI EDAŞ ,82 KAYSERİ VE CİVARI T.A.Ş ,23 MERAM EDAŞ ,12 OSMANGAZİ EDAŞ ,58 SAKARYA EDAŞ ,70 TOROSLAR EDAŞ ,02 TRAKYA EDAŞ ,47 ULUDAĞ EDAŞ ,05 VANGÖLÜ EDAŞ ,16 DAĞITIM ŞİRKETLERİ TOPLAM ,55 CLK AKDENİZ EPSAŞ ,50 AKEDAŞ EPSAŞ ,62 ARAS EPSAŞ ,05 AYDEM EPSAŞ ,54 BOĞAZİÇİ EPSAŞ ,85 ÇALIK YEŞİLIRMAK EPSAŞ ,32 ÇAMLIBEL EPSAŞ ,64 ÇORUH EPSAŞ ,09 DİCLE EPSAŞ ,08 ENERJİSA BAŞKENT EPSAŞ ,69 FIRAT EPSAŞ ,98 GEDİZ EPSAŞ ,67 İSTANBUL ANADOLU YAKASI EPSAŞ ,20 KAYSERİ VE CİVARI T.EPSAŞ ,28 MERAM EPSAŞ ,53 OSMANGAZİ EPSAŞ ,05 SAKARYA EPSAŞ ,63 TOROSLAR EPSAŞ ,71 TRAKYA EPSAŞ ,28 ULUDAĞ EPSAŞ ,80 VANGÖLÜ EPSAŞ ,94 PERAKENDE ŞİRKETLERİ TOPLAM ,45 TOPLAM

25 7. ELEKTRİK PİYASASI VE MALİ UZLAŞTIRMA UYGULAMALARI Organize toptan elektrik piyasasının işletimini üstlenmek üzere Enerji Piyasaları İşletme Anonim Şirketi (EPİAŞ) ın faaliyete başlaması ile birlikte Teşekkülümüz, tarihinden itibaren gün içi piyasasına dahil olmuştur. TETAŞ adına dengeleme güç piyasasına kayıtlı 19 adet dengeleme birimi bulunmaktadır. Bunlar, Teşekkülümüzün alım yükümlülüğündeki Yap-İşlet, Yap-İşlet-Devret ve İşletme Hakkı Devri santrallarıdır yılında Teşekkülümüz adına kayıtlı 19 adet dengeleme birimine yönelik saatlik bazda yük alma ve yük atma teklif ve işlemleri ile günlük üretim programlarına ilişkin işlemler, Elektrik Piyasası Dengeleme ve Uzlaştırma Yönetmeliği çerçevesinde gerçekleştirilmiştir. TETAŞ ADINA KAYITLI DENGELEME SANTRALLARI Santral Adı Kurulu Güç MW Dengeleme Birimi Adedi Gebze Doğalgaz Santralı İzmir Doğalgaz Santralı İskenderun Termik Santralı Adapazarı Doğalgaz Santralı Ankara Doğalgaz Santralı Birecik Hidroelektrik Sant Çayırhan Termik Santralı Unimar Doğalgaz Santralı Trakya Doğalgaz Santralı Ova Doğalgaz Santralı 253,4 1 Esenyurt Doğalgaz Santralı Yamula Hidroelektrik Santralı TOPLAM 8593,4 19 Elektrik Piyasası Dengeleme ve Uzlaştırma Yönetmeliği çerçevesinde, saatlik uzlaştırma bazında Gün Öncesi Piyasası, Dengeleme Güç Piyasası ve Gün İçi Piyasası ile ilgili faaliyetler 2015 yılında etkin ve verimli şekilde yürütülmüştür tarih ve sayılı Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe giren Elektrik Piyasası Yan Hizmetler Yönetmeliği çerçevesinde TEİAŞ ile Teşekkülümüz arasında imzalanan Primer Frekans Kontrol Hizmet Anlaşması ve Sekonder Frekans Kontrol Hizmet Anlaşması kapsamında Primer Frekans Kontrol Hizmetleri ve Sekonder Frekans Kontrol Hizmetleri ile ilgili işlemler saatlik bazda yürütülmektedir. 24

26 2015 YILINDA PMUM+EPİAŞ DAN ALINAN ELEKTRİK ENERJİSİ Gün Öncesi Piyasası Kapsamında Alınan Elektrik Enerjisi Sistem Alış Miktarları (SAM) Gün İçi Piyasası Kapsamında Alınan Elektrik Enerjisi 25

27 Dengeleme Güç Piyasası Kapsamında Alınan Elektrik Enerjisi Yük Atma Miktarları (YAT) ve Enerji Dengesizlik Miktarları (EDM) AYLAR YAT (MWh) 0-1 Kodlu 2 Kodlu Toplam EDM (MWh) Toplam (MWh) Ocak , , , , ,46 Şubat , , , , ,81 Mart , , , , ,53 Nisan , , , , ,96 Mayıs , , , , ,30 Haziran , , , , ,60 Temmuz , , , , ,47 Ağustos , , , , ,64 Eylül , , , , ,14 Ekim , , , , ,07 Kasım , , , , ,85 Aralık , , , , ,81 Toplam , , , , ,64 MWh , , , , , ,00 0,00 YAT EDM 26

28 2015 YILINDA PMUM+EPİAŞ A SATILAN ELEKTRİK ENERJİSİ Gün Öncesi Piyasası Kapsamında Satılan Elektrik Enerjisi Sistem Satış Miktarları (SSM) Gün İçi Piyasası Kapsamında Satılan Elektrik Enerjisi Dengeleme Güç Piyasası Kapsamında Satılan Elektrik Enerjisi Yük Alma Miktarları (YAL) ve Enerji Dengesizlik Miktarları (EDM) YAL (MWh) Toplam AYLAR EDM (MWh) 0-1 Kodlu 2 Kodlu Toplam (MWh) Ocak , , , , ,27 Şubat , , , , ,69 Mart , , , , ,20 Nisan , , , , ,89 Mayıs , , , , ,47 Haziran 7.262, , , , ,27 Temmuz , , , , ,93 Ağustos , , , , ,62 Eylül , , , , ,22 Ekim , , , ,35 Kasım , , , , ,80 Aralık , , , , ,63 Toplam , , , , ,33 27

29 MWh , , , , , , , ,00 0,00 YAL EDM 2015 YILINDA PMUM+EPİAŞ DAN ALINAN/SATILAN ELEKTRİK ENERJİSİ MWh Alınan Enerji Satılan Enerji Not: EPİAŞ, 1 Eylül 2015 tarihi itibariyle faaliyetlerine başlamıştır. 28

30 8. NÜKLEER GÜÇ SANTRAL PROJESİNDEKİ ROLÜMÜZ Türkiye Cumhuriyeti ile Rusya Federasyonu arasında 2010 yılında imzalanan Hükümetlerarası Anlaşma kapsamında Mersin-Akkuyu da tesis edilecek toplam MW gücündeki Nükleer Güç Santralinin birinci ve ikinci ünitelerinde üretilecek enerjinin % 70 ini, üçüncü ve dördüncü ünitelerinde üretilecek enerjinin ise % 30 unu, 15 yıl süre ile satın alma görevi Teşekkülümüze verilmiştir. Söz konusu Anlaşma gereği Teşekkülümüz ile Akkuyu Nükleer A.Ş. (Proje Şirketi) arasında imzalanacak olan Elektrik Satın Alma Anlaşması (ESA) taslağına ilişkin 2012 yılında başlatılan müzakerelere; Bakanlığımız, Teşekkülümüz ve Proje Şirketi yetkililerinin katılımı ile 2015 yılında da devam edilmiştir. Bu kapsamda tarafların çalışma gruplarınca mutabık kalınan ESA nın Temel Prensiplerine İlişkin Tutanak tarihinde Teşekkülümüz ile Proje Şirketi arasında imzalanmıştır. Diğer taraftan, Sinop ta kurulması planlanan Nükleer Güç Santraline ilişkin olarak, Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti ile Japonya Hükümeti arasında Nükleer Güç Santralının ve Nükleer Güç Sanayisinin Geliştirilmesi Alanında İşbirliğine İlişkin Anlaşma (Hükümetlerarası Anlaşma) 26 Nisan 2013 tarihinde Tokyo da ve 03 Mayıs 2013 tarihinde Ankara da imzalanmıştır. Hükümetlerarası Anlaşma ya ek olarak, Proje nin uygulanması için gerekli olan detaylı şartları ve koşulları kapsayan ve Hükümetlerarası Anlaşma nın eki niteliğindeki Ev Sahibi Hükümet Anlaşması (EHA) Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti ile Proje Şirketi arasında imzalanmış olup, Hükümetlerarası Anlaşma ile birlikte 31 Temmuz 2015 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Söz konusu Anlaşmalar ile Sinop Nükleer Güç Santralında üretilecek elektriğin % 100 ünün 20 yıl süre ile satın alınması görevi TETAŞ a verilmiştir. Önümüzdeki süreçte, Bakanlığımız ile Proje Şirketi arasında, Proje nin icra edilebilmesi ile ilgili olarak her bir taraf için detaylı iş kapsamının, Sözleşmesel yükümlülüklerin, hüküm ve koşulların yer alacağı bir Uygulama Anlaşması imzalanacaktır. Elektrik Satın Alma Anlaşması (ESA) ise, Uygulama Anlaşmasını Müteakip 1 yıl içerisinde TETAŞ ile Proje Şirketi arasında imzalanacaktır. 29

31 9. TÜRKİYE TOPTAN SATIŞ PİYASASI Türkiye elektrik piyasası, gerek arz ve talepteki artış, gerekse serbestleşme ve toptan satış piyasalarının gelişimi açısından en hızlı büyüyen dinamik piyasalardan bir tanesidir. Türkiye elektrik piyasası, 4628 sayılı Elektrik Piyasası Kanunu ile yoğun bir reform süreci içerisine girmiş ve her geçen gün arzulanan yapıya uygun adımlar atılmıştır. Elektrik üretim, dağıtım, iletim ve ticaret fonksiyonlarındaki ayrışma ve yeniden yapılandırma süreçlerinin yanı sıra organize toptan satış piyasalarına ilişkin gelişim hızla sürmektedir senesinde başlayan kademeli geçiş sürecinde Avrupa daki enerji piyasaları incelenmiş ve Ülkemizin karakteristik özelliklerine uygun bir piyasa tasarımı yapılmıştır. İlk olarak 1 Ağustos 2006 tarihinde TEİAŞ bünyesinde kurulan Piyasa Mali Uzlaştırma Merkezi (PMUM) tarafından saatlik dengeleme ve aylık 3 zamanlı uzlaştırma mekanizmaları işletilmeye başlanmıştır. 1 Aralık 2009 tarihinde başlayan ikinci aşamada dengeleme faaliyetleri gün öncesi planlama ve dengeleme güç piyasası olarak ikiye ayrılmış, aylık 3 dönemli uzlaştırma yerini saatlik uzlaştırmaya bırakmıştır. 1 Aralık 2011 tarihi itibariyle kademeli geçiş sürecinde hedeflenen nihai piyasa yapısına büyük oranda erişilmiş ve spot piyasa olan gün öncesi piyasası, teminat mekanizması, bankalar üzerinden ödemeler ve Yenilenebilir Enerji Kaynakları Destekleme Mekanizması işletilmeye başlanmıştır. Türkiye Elektrik Piyasasının işleyişi ile ilgili son düzenleme 30 Mart 2013 tarihli Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe giren 6446 sayılı Elektrik Piyasası Kanunu ile gerçekleştirilmiştir. Bu kanun ile organize toptan elektrik piyasalarının işletilmesi ve bu piyasalarda gerçekleştirilen mali uzlaştırma işlemleri ile bu faaliyetlere ilişkin diğer mali işlemler piyasa işletim faaliyeti olarak tanımlanmıştır. Bu kanun kapsamında EPİAŞ kurulmuştur. EPİAŞ, piyasa işletim lisansı kapsamında, Borsa İstanbul Anonim Şirketi ile TEİAŞ tarafından Elektrik Piyasası Kanunu kapsamında işletilen piyasalar dışında kalan organize toptan elektrik piyasalarının işletim faaliyetini yürütmektedir. Ayrıca, EPİAŞ 6446 sayılı kanuna göre TEİAŞ tarafından piyasa işletim lisansı kapsamında işletilen organize toptan elektrik piyasalarının mali uzlaştırma işlemlerini ve diğer mali işlemlerini yürütmektedir. EPİAŞ ın kurulması süreci, toptan satış piyasasında yer alan katılımcılara adil bir faaliyet alanı sağlanması, rekabeti kısıtlayıcı alanların daraltılması ve en önemlisi, piyasa katılımcılarına güven veren fiyatlama mekanizmasının hayata geçirilmesi amacına yönelik önemli bir adımdır. EPİAŞ; rekabetin geliştiği bir piyasa temin ederek, şeffaf ve fiyatların önceden öngörülebildiği, daha fazla likiditenin sağlandığı güvenli bir ortamda yatırımların artmasına katkı sağlayacaktır. 30

32 6446 sayılı kanun kapsamında; Dengeleme Güç Piyasasının işletilmesi, sistemde anlık dengenin yeterli arz kalitesini temin edecek şekilde sağlanması, yan hizmet alımı ve dengeleme mekanizması yoluyla gerekli yedeklerin oluşturulması faaliyetleri, Sistem İşletmecisi olarak TEİAŞ tarafından yürütülmektedir. Dengeleme Güç Piyasası ve yan hizmetler piyasasının mali uzlaştırma işlemleri ise EPİAŞ tarafından gerçekleştirilmektedir tarihi itibarıyla Gün İçi Piyasası faaliyete geçmiştir. Gün İçi Piyasası, Gün Öncesi Piyasası ile Dengeleme Güç piyasası arasında geçiş görevi görerek, elektrik piyasasının dengelenmesine büyük katkı sağlamaktadır. Gün İçi Piyasasında piyasa katılımcıları, elektriğin teslimat zamanına iki saat kalana kadar ticaret yapabilmektedir. Bu sayede katılımcılar, gün içinde yaşayabilecekleri pozitif veya negatif dengesizliklerini en aza indirebilmektedir. Mevcut uygulamada Türkiye elektrik piyasasında faaliyet gösteren katılımcılar, elektrik ticaretini kendi aralarında özel hukuk hükümlerine tabi olarak yapmış oldukları ikili anlaşmaların yanı sıra, ikili anlaşma piyasasını tamamlayıcı nitelikte olan gün öncesi, gün içi piyasası ve/veya gerçek zamanlı dengeleme piyasası vasıtasıyla gerçekleştirebilmektedirler. TÜRKİYE TOPTAN SATIŞ PİYASALARI 31

33 Elektrik Piyasası Katılımcı Sayısı İkili Anlaşmalar Piyasası: Enerji miktarlarına ilişkin uzun vadeli sözleşmelerin, alıcılar ve satıcılar arasında karşılıklı olarak mutabık kalınan fiyat üzerinden kararlaştırıldığı piyasa modelidir. Fiyat oluşumu ikili sözleşmelere bağlıdır. İkili sözleşmeler hem alıcı hem de satıcı taraf için miktar ve fiyat riskine karşı bir korunma aracı sunmaktadır. Ülkemiz elektrik piyasasında belirleyici olan İkili Anlaşmalar Piyasasıdır. Her geçen gün daha da serbestleşen piyasada ticareti yapılan enerjinin çok büyük bir kısmı bu piyasa üzerinden işlem görmektedir. Mevcut uygulamada, İkili Anlaşma hacminin büyük bir kısmını TETAŞ ile Görevli Tedarik Şirketleri arasında imzalanan anlaşmalar ile kayıp-kaçak ve genel aydınlatma amaçlı olarak TETAŞ ile Dağıtım Şirketleri arasında imzalanan anlaşmalar oluşturmaktadır yılında TETAŞ tarafından satılan toplam GWh enerjinin % 98,6 sı bu anlaşmalar çerçevesinde tedarik edilmiştir. İşlem hacminin bu seviyede olmasında TETAŞ ın mevcut sözleşmelerden kaynaklı yükümlülüklerinin yerine getirilmesi hususu öne çıkmaktadır. 32

34 Gün Öncesi Piyasası (GÖP): Alıcıların ve satıcıların, piyasa takas fiyatı üzerinden uzlaştırmaya tabi satışlar için saatlik alış ve satış teklifleri sunduğu piyasadır. Fiyat oluşumu gün öncesi arz ve talebe bağlıdır (marjinal fiyatlandırma). GÖP sözleşmeye bağlanmamış üretimin teklife dayalı bir sistem dahilinde alınıp satılabildiği bir piyasa olarak işlemektedir yılında Ülkemizde tüketilen elektriğin %37,6'sı Gün Öncesi Piyasası'nda işlem görmüştür. TL/MWh , ,05 144,07 156,28 157,59 167,29 143, PTF Ağırlıklı Ortalama Yıllara Göre Ağırlıklı Ortalama Gün Öncesi Fiyatları 2015 yılında, bir önceki yıla göre YEKDEM kapasitesindeki artış ve kurulu gücü yüksek santrallerin devreye girmesi ve bu artışlara bağlı olarak teklif stratejilerinin değişmesi nedeniyle ortalama Gün Öncesi Piyasası fiyatı, 2010 yılından sonraki en düşük seviyeye gelmiştir. Gün İçi Piyasası (GİP): Sürekli gelişen ve serbestleşen Türkiye elektrik piyasasında katılımcıların daha dengeli ve etkin rol üstlenmesini sağlamak amacıyla 1 Temmuz 2015 tarihinde Gün İçi Piyasası faaliyete geçmiştir. Katılımcılara Gün Öncesi Piyasasında değerlendiremedikleri kapasitelerini Gün Öncesi Piyasası kapanış zamanından sonra değerlendirme şansı vererek ek ticaret alanı sağlayan Gün İçi Piyasası, Gün Öncesi Piyasası ile Dengeleme Güç piyasası arasında köprü görevi görerek gerçek zamana yakın ticaret imkânı tanınmakta ve piyasa katılımcılarına kısa vadede portföylerini dengeleme fırsatı sunmaktadır. 33

35 2015 yılı itibariyle, Gün İçi Piyasasında toplam eşleşme miktarı 156,6 GWh işlem hacmi ise 25,7 milyon olarak gerçekleşmiştir ,96 173, ,86 157,39 137,51 139, Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Eşleşme Miktarı (MWh) AOF (TL/MWh) Gün İçi Piyasası Eşleşme Miktarı 0 Dengeleme Güç Piyasası (DGP): Katılımcıların dengeden sorumlu taraf olduğu piyasadır (dengeleme grupları oluşturmak için bir araya gelebilirler). GÖP kapandıktan ve üretim ve talep programları kesinleştirildikten sonra, üretim şirketleri sonraki günün her bir saati için yük alma ve yük atma teklifleri sunar. Fiyat oluşumu gerçek zamanlı arz/talep dengesine bağlıdır. MWh Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Dengeleme Güç Piyasasında Oluşan Aylık Hacimler (2015) 34

36 Ülkemizde 2001 yılında yürürlüğe giren 4628 sayılı kanun ile başlayan yeni dönem ile birlikte hedeflenen ve iyi işleyen bir elektrik piyasası, adım adım oluşturmuştur. Gerek kamu gerekse özel sektör bakımından geliştirilen yasal, düzenleyici ve kurumsal çerçeve, piyasalara olan güveni artırmış, buna bağlı olarak çok büyük bölümü özel sektör tarafından olmak üzere yatırımlar gerçekleştirilmiştir. Elektrik üretiminde 2002 yılında %40,2 olan özel sektör payı, 2015 yılı sonu itibarıyla yaklaşık iki katına çıkarak %78,7 olmuştur yılında kurulu güç içerisindeki payı %34 olan özel sektör payı 2015 yılı sonu itibarıyla %72,2 ye çıkmıştır. Kamu şirketlerinin toptan satış elektrik arzındaki payı (üretici veya uzun vadeli elektrik alım sözleşmeleri kapsamında alıcı olarak) % 50 nin altına düşmüştür. Merkezi toptan satış elektrik piyasasında 800 ün üzerinde piyasa katılımcısı mevcuttur. Elektrik piyasası arzulanan rekabetçi yapıya uygun argümanlar geliştirirken, gelinen noktada arz fazlası sağlanmıştır yılında yürürlüğe giren 6446 sayılı Elektrik Piyasası Kanunu ile Toptan satış ve perakende satış lisansı sahibi tüzel kişilere, mevcut lisanslarındaki hakları korunarak tedarik lisansı verilmiştir. Lisanslama işlemlerinin başladığı 2003 yılından 2009 yılı sonuna kadar 41 olan lisanslı Toptan Satış Şirketi sayısı, Serbest Tüketici Limitinin hızlı bir şekilde aşağı çekilmesi sonucu, piyasada beklenenin üzerinde bir artış göstermiş ve tedarik lisansına sahip şirket sayısı, 2010 yılı sonunda 89 a, 2015 yılında 206 ya ulaşmıştır. Aynı tüzel kişilik adı altında yürütülen dağıtım ve perakende satış faaliyetleri, 01 Ocak 2013 tarihinden itibaren ayrı tüzel kişilikler altında yürütülmeye başlanmıştır. Bu çerçevede, 01 Ocak 2013 tarihinde perakende satış şirketleri kurularak bu şirketlere perakende satış lisansı verilmiştir. Dağıtım şirketlerinin sahip olduğu perakende satış lisansı ise sona erdirilmiştir. Görevli tedarik şirketleri, bölgesinde bulanan serbest olmayan tüketicilere ya da serbest tüketici hakkını kazanan ancak bu hakkı kullanmayan tüketicilere elektrik tedarik etmekle yükümlüdür sayılı kanun ile yeni bir ivme kazanan ülkemiz elektrik piyasasında tüm tedarik lisansı sahibi tüzel kişiler bölge kısıtlaması olmaksızın serbest tüketicilere elektrik tedarik etme hakkına sahiptir. Ayrıca, tedarik şirketleri Bakanlığın uygun görüşü doğrultusunda uluslararası enterkonneksiyon şartı oluşmuş ülkelerden veya ülkelere, Kurul onayı ile elektrik enerjisi ithalatı ve ihracatı faaliyetlerini de yapabilmektedirler. Bu gelişme ile birlikte ithalat ve ihracatın da piyasa faaliyeti olduğu düzenlenmiştir. Dağıtım şirketlerinin ise, asli görev olarak bölgesindeki dağıtım sistemini işletmesi, gerektiğinde yenileme ve idame yatırımlarını yapması öngörülmüştür. Söz konusu şirketlerin satın alacağı elektrik enerjisi, genel aydınlatma ve dağıtım sistemi kayıplarını karşılayacak miktarla sınırlandırılmıştır. Piyasa koşulları gün geçtikçe değişen Türkiye elektrik piyasasında gelişim süreci halen hızlı bir şekilde devam etmektedir senesinde işletilmeye başlayan dengeleme piyasasının hacmi yaklaşık %25-30 civarında seyrederken, gün içi piyasalar, türev piyasalar ve tezgah üstü piyasalar gibi yeni ticaret imkanlarının katılımcılara sunulmasının elektrik piyasasına olan ilgiyi daha da artıracağı düşünülmektedir. Bahsi geçen tüm bu piyasaların, katılımcıların portföylerini dengelemesini sağlaması, dengesizliklerini azaltması, uzun vadede riskten korunmasının sağlanması, gelecekte oluşacak elektrik fiyatlarına referans niteliğinde olması ve bu vesileyle yeni yatırımlara ilişkin sinyal vermesi gibi birçok avantajı bulunmaktadır. 35

37 10. TETAŞ ELEKTRİK TOPTAN SATIŞ TARİFELERİ TETAŞ ın toptan satış tarifesi; Elektrik Piyasası Kanunu ve Hazine Müsteşarlığının Maliyet Bazlı Fiyatlandırma Mekanizmasının Uygulanmasına Yönelik Usul ve Esaslar Genelgesi ile ilgili yıla ait Genel Yatırım ve Finansman Programında yer alan TETAŞ a ilişkin mali hedefler, Kalkınma Bakanlığının öngördüğü döviz kurları ile benzeri makroekonomik göstergeler, satın alınacak enerji maliyeti ve işletme giderleri göz önünde bulundurularak belirlenmekte ve Enerji Piyasası Düzenleme Kurulunun onayını müteakip uygulamaya konulmaktadır. TETAŞ uzun dönemli sözleşmeler kapsamında elektrik enerjisini Yap-İşlet (Yİ), Yap-İşlet- Devret (YİD) ve İşletme Hakkı Devir (İHD) santrallarından satın almaktadır. Bu santrallar üretimlerini ağırlıklı olarak ülkemizde pahalı olan doğalgaz ve ithal kömürden yaptıklarından ve Sözleşmeleri gereğince tarifelerine yakıt maliyetlerini aynen yansıttıklarından, bu santrallarda üretilen enerjinin maliyetleri ülkemiz şartlarında yüksek olmaktadır. Gerek elektrik, gerekse doğal gaz piyasalarının daha rekabetçi bir yapıya geçmesi sürecinde yükümlenilen maliyet oluşturan Yİ ve YİD projeleri kapsamındaki alım sözleşmeleri belirleyici olmaktadır. Geleceğe dönük rekabet politikası değerlendirmelerinde bu sözleşmelerin büyük bölümünün sona ereceği dönemi piyasanın geleceği açısından büyük öneme sahiptir. Ülkemizin sosyoekonomik yapısı göz önünde bulundurularak, TETAŞ tarifeleri kamu üretim tesislerinden düşük maliyetli enerji temin edilmek suretiyle makul seviyeye getirilmektedir. Bu çerçevede oluşan Teşekkülümüzün tarifesi yıllar itibariyle aşağıdaki grafikte gösterilmektedir. 36