GİRESUN İLİ YAĞLIDERE İLÇESİ TEKKE KÖYÜ HACI ABDULLAH HALİFE CAMİSİ Rölöve Restitüsyon Restorasyon Projeleri Sanat Tarihi Araştırma Raporu

Transkript

1 SANAT TARİHÇİSİ 2015 : Yrd. Doç. Dr. Gazanfer İLTAR GİRESUN İLİ YAĞLIDERE İLÇESİ TEKKE KÖYÜ HACI ABDULLAH HALİFE CAMİSİ Rölöve Restitüsyon Restorasyon Projeleri Sanat Tarihi Araştırma Raporu SEDES MİMARLIK BÜROSU

2 2 GİRESUN İLİ YAĞLIDERE İLÇESİ HACI ABDULLAH HALİFE CAMİSİ Rölöve Restitüsyon Restorasyon Projeleri Sanat Tarihi Araştırma Raporu İli: İlçesi Mahalle/Köyü Tescil Tarih ve Sayısı : Giresun : Yağlıdere : Tekke Köyü : A-1272 HAZIRLAYANLAR SANAT TARİHÇİSİ : Yrd. Doç. Dr. Gazanfer İLTAR Y. MİMAR : Dr. Fatma SEDES (Restorasyon Uzmanı)İTÜ SEDES MİMARLIK TEKNİK ELEMANI : Berker YAVUZ RESTORASYON TEKNİKERİ : Ulaş BİRLEŞ RESTORASYON TEKNİKERİ : Ayşegül Sinem ERBAŞ( İAÜ) GİRESUN

3 3 1. GİRİŞ 1.1. Yağlıdere nin Coğrafi Konumu 1.2. Yağlıdere nin Tarihçesi 1.3. Tekke Köyü 2. YAĞLIDERE MERKEZ MAHALLESİ CAMİSİ (RÖLÖVE RAPORU) 2.1. Konumu 2.2. Tescil Ve Mülkiyet Durumu 2.3. Yapının Tarihlendirilmesi 2.4. Yapı Malzemesi ve Yapım Sistemi 2.5. Plan Tipi 2.6. Cepheler 2.7. İç Mekân 2.8. Örtü 2.9. Çevre Birimleri 3. KARŞILAŞTIRMALI ÇALIŞMA VE DEĞERLENDİRME (RESTİTÜSYON RAPORU) 3.1 Karşılaştırmalı Çalışma Metodolojisi 3.2 Karşılaştırmalı Çalışma Giresun Camileri Giresun Camilerinin Genel Özellikleri 3.3. Hacı Abdullah Halife Camisinin Restitüsyon Uygulaması 3.4. Dönemleme Çalışması 4. RESTORASYON RAPORU 4.1 Genel Müdahale Kararları 4.2 Restorasyon Kararları Tablosu 4.3 Restorasyon Aşamasında Yapıya Yapılacak Olan Müdahaleler 5. SONUÇ KAYNAKLAR FOTOĞRAF ALBÜMÜ

4 4 1. GİRİŞ 1.1. Yağlıdere nin Coğrafi Konumu ve İklim Özellikleri İlçe ülkemizin Doğu Karadeniz bölümünde Giresun iline bağlı olarak Yağlıdere Çayı kenarında kurulmuştur. İlçe merkezi sahile 14 km uzaklıkta olup, yüzölçümü yaklaşık olarak 350km2 dir.ilçenin rakımı 50m. dir. Kuzeyinde ve doğusunda Espiye, güneyinde Alucra ve Şebinkarahisar, batısında Keşap ve Dereli ilçeleri ile çevrilidir. İlçenin tek akarsuyu olan Yağlıdere Çayı ve bu çayı besleyen küçük derelerdir. Özellikle ilkbaharda yağışın fazla olması nedeniyle çay, zaman zaman taşkınlara sebep olmaktadır. Güneydeki Alucra ilçesi, Kurtbeli Yaylasından çıkan Tohumluk Deresi ile Erimezden çıkan Kılıçlar Deresinin Çakrak Yaylası; Üçköprü mevkiinde birleşmesiyle Yağlıdere adını alan çay çok dar bir vadi boyunca uzanarak Espiye İlçesinin batısından denize dökülmektedir. Çayın uzunluğu 65 km dir. İlçedeki arazi, tipik Karadeniz arazi yapısı olup çok engebeli bir yapıya sahiptir. Toprak erezyonuna açıktır. İlçe iklimi; yazları serin, kışları ılık ve yağışlı olan tipik Karadeniz iklimidir. Yağışlar, dört mevsime dağılmıştır. Yıllık yağış ortalaması 1300 m3 tür. En soğuk ay Şubat olup en düşük hava sıcaklığı -3 derecedir. En sıcak ay Ağustos olup sıcaklık ortalama 24 derecedir. Yıllık sıcaklık ortalama 14 derecedir. Ortalama nem %70 dir. Bitki örtüsü 500m. yüksekliğe kadar fındık bahçeleri, meyve ağaçları, kestane, kızılağaç, meşe, kavak gibi ağaçlardan oluşmuştur. Taflan(karayemiş), ormangülü ve şimşir gibi makiler, orman altı bitkileri vardır m arasındaki yüksekliklerde sakız, köknar ve sarıçamdan oluşan ormanlık bitki örtüsü vardır.1500m nin üzerinde ise yayla ve otlaklar vardır. Yağlıdere genel görünümü

5 Yağlıdere Tarihçesi yüzyıl sonunda Türklerin hakimiyeti altına giren Yağlıdere, Haçlı Seferlerinden dolayı devletin güçsüz kalması sonucu, Doğu Roma İmparatorluğu na kalır lü yılların başlarından 1400 lü yılların başlarına kadar Trabzon Rum İmparatorluğu nun mülkü olur lü yılların başlarından itibaren Espiye, Yağlıdere ve çevresine Oğuzların Çepni boyu nüfuz etmeye başlar. Yöre Trabzon Rum İmparatorluğu na bağlı olmasına rağmen Türk Çepni nüfusu hızla artar. Fatih Sultan Mehmet, 1461 de Trabzon u fethetmeye giderken, yöre Osmanlı hâkimiyetine girer. Fakat Rum nüfusu Yağlıdere ve Espiye nin bazı yerleşim birimlerinde (Armelit, Çağlayan Köyü va Şahinyuva gibi) 1920 lere kadar varlığını devam ettirir. Bu tarihten sonra nüfus mübadelesinin olmasıyla, Rumlar yöreyi terk etmeye başlamış, Yağlıdere ve çevresi tamamiyle Türk ve Müslüman hüviyetine bürünmüştür. Yağlıdere nin bugün bulunduğu yerin ilk defa yerleşim yeri olarak seçilmesi, burada yaşayan halkın cuma namazlarını kılmak, bir araya gelmek ve çevre köylerden gelenlerin birtakım ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla, Ağadarı Bükü nde 1811 yılında büyük bir camiyi yapmalarıyla başlar. Caminin yapılmasından sonra, etrafında tuzcu, kalaycı, demirci ve gazcı gibi zaruri ihtiyaç maddeleri satan işyerleri kurulmuştur. Zamanla işyerleri çoğalarak, gelişerek pazar yeri haline gelmiştir. Bu pazar yeri; yerleşim birimine dönüştükten sonra, camiden dolayı Camiyanı olarak adlandırıldı. Zaman zaman meydana gelen sel afetlerinden etkilenen pazar yeri; daha yukarıda, daha emin ve daha geniş bir yer olan şimdiki Palaklı Mahallesi nin bulunduğu yere doğru gelmiş; Yağlıdere Çayı nın iki yakasına kurulmuştur. Yerleşim yerinin adı da Espiye ilçesinin batısından, Karadeniz e dökülen çayın adını almış ve Yağlıdere adıyla anılmaya başlanmıştır. 19. yüzyılda Tirebolu ilçesine bağlı bir köy olan Yağlıdere; 1957 yılında Espiye nin ilçe olmasıyla bu ilçeye bağlı bir bucak durumuna gelmiştir gün ve 3392 sayılı kanun ile ilçe olan Yağlıdere de; tarihinde yapılan açılış töreni ile Kaymakamlık ve diğer birimler fiili olarak faaliyete geçmiştir. İlçe merkezinin yerleşim yeri olarak adı daha önceleri Camiyanı idi. Ancak sonra ilçemize adını veren ve uzun zamandır da aynı adla anılan Yağlıdere nin isim olarak kökeni nerelere dayanıyor tam olarak bilemiyoruz. Bildiğimiz şu ki; bununla ilgili çok sağlıklı olmayan bazı rivayetler vardır. Rivayetlerden birincisi ve mantığımıza uyanı şöyledir:

6 6 Derenin doğduğu yer olan Çakrak Köyü (Alucra ilçesine bağlı) civarında yaşayan Rumlar, Çakrak ın batısında köye 3 Km. uzaklıkta bulunan Sarıalan Obası na yaylaya çıkarmışlar. Kalabalık hayvan sürülerini sağdıktan sonra sütü, Sarıalan ile Çakrak arasına döşedikleri borularla köye taşırlar; elde ettikleri mamülleri tüm bölgeye satarak, bölgenin yağ ihtiyacını temin ederlermiş. Bu sebeple derenin kaynağında yapılan ve dağıtılan ürünlerden dolayı, yağı bol anlamında Yağlıdere denmiştir. Bu gün Çakrak civarında nakil için kullanıldığı söylenen boru kalıntıları vardır. Diğer bir rivayete göre ise; dereboyunu takip eden yaya yolundan yaylaya giden köylülerin ve hayvanların; yuvarlanma, kayma ve düşme sonucunda ölmelerinden dolayı, kaygan-can alan anlamında Yağlıdere denmiştir. Yağlıdere İlçesi (Google Maps)görüntüsü ve fotoğrafı

7 Tekke Köyü Tekke köyü Giresun ili Yağlıdere ilçesine bağlı bir köydür. 70 haneli 390 nüfuslu bir köy olup Yağlıdere ilçe merkezine 21 km uzaklıkta, Yağlıdere Çayı nın batı yakasına kurulmuş güzel ormanları ve şırıl şırıl akan akarsuları ile şirin bir köydür. Kuruluşu 1500'lü yıllara dayanan köye tekke adını Yavuz Sultan Selim'in Trabzon valiliği sırasında annesi Gülbahar Hatun tarafından tesis edilen ve idaresi 'Hacı Abdullah' Halife'ye ait olan zaviyeden almaktadır. 1970'li yıllarda köy halkı geçimini tamamen hayvancılık ve fındık üretiminden elde ediyordu. O zamanlar hemen hemen her hanenin 50 ile 100 er baş küçük, 5 ile 10 ar baş büyük baş hayvanları bulunmaktaydı. Göç oranı çok azdı. Ancak 20 hane kadar göç eden olmuştu nüfus oranı 500'ün üzerindeydi. Zamanla bu nüfusun genç kısmının göç olayı başlamasıyla hayvancılık yavaş yavaş azalmaya, fındık bahçesi biraz daha yaygınlaşmaya başladı. Bu gün köyde kalan hane sayısı 70 iken göç eden hane sayısı 100 dür. Köylü pazar ihtiyaçlarını köye 6 km uzaklıktaki üç tepe belde belediye pazarından karşılıyor. 20 kişi kadar amerikada çalışanı var. Köyümüzün halen eğitim veren bir ilk öğretim okulu 'hacı abdullah' halife zamanında inşaa edilmiş camisi faaliyet gösteren bir değirmen bulunmaktadır. Tekke Köyü

8 Hacı Abdullah Halife Hacı Abdullah Halifenin Hacı Ahmet Yesevi ekolünden olup Horasandan Karadeniz e geldiği ve zaviyesini yaptığı yörede irşad faaliyetlerini yürütürken aynı zamanda o sırada Trabzon da vali olan Şehzade Selim e hocalık yaptığı halk arasında anlatılmaktadır. Hacı Abdullah Halife Zaviye - Vakfı ile ilgili olarak H ( ) tarihli salnâmede verilen bilgilerde Hacı Abdullah Halifenin vefat tarihi aynen şu şekilde yazılmıştır; Tirebolu kasabasına on iki saat mesafede Tekye karyesinde Şeyh Hacı Abdullah Halife Hazretleri medfun ve vefâtı dokuz yüz elli senesi olup hayatında iskan eylemiş olduğu hanesi el-an müceddet inşa olunmuş gibi mevcuttur. Bu bilgilerden hareketle Hacı Abdullah Halife miladi tarihinde vefat etmiş olup tarihlerinde onun hayattayken inşa ettiği evinin sanki yeni yapılmış gibi ayakta olduğu vurgulanmıştır. Hacı Abdullah Halife Zaviyesi Vakfı nın kuruluşuyla ilgili olarak elde kesin bir bilgi yoktur. Vakfın zaviyesi Yavuz Sultan Selim in Trabzon da şehzadeliği esnasında, vakfiyenin tanzimi ise daha sonra hicri 950 tarihinde Kazasker Mehmet Efendi tarafından aslına uygunluğu tastik edilmiştir. Hacı Abdullah Halife vakfı Yavuz Sultan Selim tarafından annesi Gülbahar Hatun adına tesis edilmiştir. Hacı Abdullah Halife vakfı ve vakfiyesini incelemeden önce Gülbahar Hatun ve vakfı hakkında bilgi vermek konuya biraz daha açıklık getirecektir. Hacı Abdullah Halife vakfı ve tekkesi ile ilgili kayıtlarda Gülbahar Hatun ve ümm-i sultâni l-a zam ifadesi geçmektedir.

9 9 2. HACI ABDULLAH HALİFE CAMİSİ (RÖLÖVE RAPORU) 2.1. Konumu Cami, Yağlıdere İlçesi Tekke Köyü merkezinde, eski adı ile Ahiçukuru denilen coğrafyanın tam ortasında yer alır Tescil Ve Mülkiyet Durumu Gayrimenkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu Başkanlığı nın 08/09/1978 tarih ve A-1272 sayılı kararı ile koruma altına alınmıştır. Trabzon Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu nun tarih ve 665 sayılı kararı ile tescil kaydı devam etmektedir. Koruma gurubu II. derecedir. Yapının mülkiyeti Vakıflar Genel Müdürlüğü ne aittir Yapının Tarihlendirilmesi Hacı Abdullah Halife Zaviyesi hakkında ilk kayıtların yer aldığı tahrir defteri 1486 yılına ait olup tahrir II. Bayezid zamanında yapılmıştır. İdari teşkilâta göre vilâyet, kaza, nahiye, köy isimlerini ve hâsıl miktarını ihtiva ettiği için bu defter icmal özelliği taşımaktadır. Hacı Abdullah Halife Zaviyesi Vakfı, vakfa gelir sağlayan köylerle ilgili kayıt aynen şu şekildedir: Vakf-ı Tekke-i Kasım Halife. Abdullah veled-i Kasım Halife, mezbur tekkeye müderris ve hatip ve imam ve müezzin olup müdâm padişahın devam-ı devletinin duasına meşgul ola, 11 nefer. Bu kayıtlara göre II. Bayezıd ın hükümdar olduğu bu tarihlerde Ahi Çukuru, Kasım Halife Zaviyesi vakfının kurulduğu köy olarak kaydedilmiş ve bu köyde yaşayan 11 kişi arasından bazıları, bu zaviyenin müştemilatından olan medreseye müderris, vakfın camisine imam, hatip ve müezzin olarak yazılmışlardır. Bu hizmetlerinden dolayı da köyde ilgili vergi kaydı yapılmamış, yani muaf yazılmışlardır. Adını bünyesinde kurulmuş olan zaviyeden alan köyde Kasım Halife tarafından bir zaviye kurduğu, zâviyenin kapsamında bir medresenin ve caminin yer aldığı anlaşılmaktadır. Yine aynı metinde zaviyenin kurucusu olan Kasım Halife ile Hacı Abdullah Halifeler birlikte zikredildiklerine göre bu tarihte Kasım Halifenin hayatta olması muhtemeldir. Zaviyenin kurulduğu köyün adı Ahiçukuru dur. Yukarıdaki bilgilerden hareketle 1480 li yılların başında Ahiçukuru Köyü nde (Tekke Köyü) Hacı Abdullah Halife tarafından bir cami inşa ettirildiği anlaşılıyor. Caminin sonraki yıllarda yenilendiğine dair elimizde henüz bir veri yoktur. Mevcut yapı ise bugünkü şekli ile 19. yüzyıla

10 10 tarihlendirilebilir. Harime girişin iki yanında yer alan pencerelerin üzerinde yer alan yuvarlak kemerli niş şeklindeki alınlık uygulaması 19. yüzyıl Giresun cami ve kiliselerinde yaygın olarak karşılaşılan bir uygulamadır. Harimde batı duvarındaki alt sıra kemerlerinden kuzeyden güneye birincisi içerisinde Darendeli Eş-şeyh Hamza yazısı okunmaktadır (Resim 23). Bu yazının hemen altında bir de tarih ibaresi yer almaktadır. Ancak tahrip olduğundan tarihi tam olarak okunamamıştır. Bu yazıdan ve bölgedeki örneklerden hareketle Hacı Abdullah Halife Camisi duvar resimlerinin 19. yüzyılın ikinci yarısında Darendeli Hacı Hamza isimli bir usta tarafından yapıldığı ifade edilebilir. Duvar resimleri arasına yazılan usta ismi

11 Yapı Malzemesi ve Yapım Sistemi Yapı malzemesi: Yapıda malzeme bakımından beden duvarlarında moloz şeklinde bazalt taş kullanılmış olup, üzeri sıvanmıştır. Duvar yüzeyi sonraki dönemlerde sıvanmıştır. Minaresi dökme betondur. Mahfil ahşaptantandır. Pencere doğramaları sonraki dönemde PVC malzeme ile yenilenmiştir. Kapı kanatları, tavan ve taban kaplamaları, minber, kürsü, mahfil, mahfili taşıyan sütunlar tamamen ahşaptır. Çatının alaturka kiremitleri sonraki yıllarda sac malzeme ile yenilenmiştir. Yapım sistemi: Yapının beden duvarları yığma taş (kâgir sistem) sistem ile inşa edilmiştir. Taşlar yörede şıma adı verilen horasan harcı ile birbirine tutturulmuş ve derzlenmiştir. Yapının üzeri dört omuzlu kırma çatı ile örtülüdür Plan Tipi Külliyenin merkezi konumunda olan cami, kâgir sistemde inşa edilmiş olup, uzunlamasına dikdörtgen planlıdır ( X m.). Son cemaat yeri ve kare harim kısmından oluşan yapının yuvarlak formlu ve tek şerefeli minaresi 1980 li yıllarda inşa edilmiştir. Plan elemanları raporun İç Mekan bölümünde ayrıntılı bir şekilde değerlendirilecektir. Harim ve mahfil planları

12 Cepheler Kuzey Cephe Yapının kuzeyinde son cemaat yeri vardır. Caminin konumlandırıldığı arazinin meyilli olması nedeni ile son cemaat yeri girişi bu cepheden değil son cemaat yerinin doğu yüzünden verilmiştir. Kuzey cephede üzeri saçak seviyesinde sona eren 2 adet düşey dikdörtgen biçimli pencere yer alır. Pencerelerin söve ve lentosu yoktur. Duvar yüzeyi sıvalı ve boyalı olup yer yer çatlaklar görülür. Cephe, üstte kısa tutulmuş ahşap saçakla son bulur. Kuzey cephenin doğusuna sonradan eklenen üzeri tonoz biçimli betonarme giriş bölümünün kuzey cephesi masiftir. Kuzey Cephesi / Son cemaat yeri Kuzey Cephesi / Son cemaat yeri

13 Batı Cephe Yapının batı cephesinde üzeri saçak seviyesinde olan 2 adet pencere yer alır. Pencereler, düşey dikdörtgen formlu ve düz atkı taşlıdır. Pencerelerin söve ve lentosu yoktur. Duvar yüzeyi sıvalı ve boyalı olup yer yer çatlaklar görülür. Cephe, üstte kısa tutulmuş ahşap saçakla son bulur. Batı Cephe Güney Cephe Yapının güney cephesi eğimden dolayı diğer cephelere göre daha yüksek görünmektedir. Cephenin doğu köşesine yakın yerinde düşey dikdörtgen formlu ve düz atkı taşlı 1 adet pencere vardır. Pencerenin söve ve lentosu yoktur. Bu cephede diğer cephelerden farklı olarak cephenin üstünde 2 adet mazgal açıklığı bulunur. Cephenin duvar yüzeyi sıvalı ve boyalı olup yer yer çatlaklar görülür. Cephe, üstte kısa tutulmuş ahşap saçakla son bulur. Güney Cephe

14 Doğu Cephe Yapının doğu cephesi iki adet pencere, bir adet mazgal açıklığı, cepheye bitişik olarak inşa edilen minare ve şadırvan ile son cemaat yeri girişinden oluşur. Cephenin harime yüz veren bölümünde düşey dikdörtgen formlu ve yuvarlak kemer açıklıklı 2 adet pencere vardır. Pencerenin söve ve lentosu yoktur. Cephenin üstünde 1 adet mazgal açıklığı bulunur. Son cemaat yeri ile harimi ayıran duvarın önüne gelen minare cepheye bitişik olarak inşa edilmiş olup, minarenin pabuç kısmı şadırvan olarak düzenlenmiştir. Bu bölümün kuzey bitişiğindeki giriş açıklığı basık kemerlidir. Giriş açıklığı, şadırvan ve harim beden duvarlarının zeminden itibaren yaklaşık 1 metrelik yüzeyi sonraki dönemde fayans malzeme ile kaplanmıştır. Bu uygulamanın üzerinde kalan cephenin yüzeyi sıvalı ve boyalı olup yer yer çatlaklar görülür. Cephe, üstte kısa tutulmuş ahşap saçakla son bulur. Doğu Cephesi

15 İç Mekân İç mekân son cemaat yeri ve harimden oluşur. Arazinin eğimi nedeni ile son cemaat yerinin girişi doğu cephesinden sağlanmıştır. Giriş önündeki yuvarlak tonoz biçimli betonarme mekân yakın dönem ilavesidir. Son cemaat yerinin kuzeye bakan yüzünde iki adet pencere vardır. Batısı masif olan son cemaat yerinin doğusunun kuzey köşesinde düşey dikdörtgen biçimli ve düz atkılı giriş kapısı vardır. Kapıdan içeri girer girmez son cemaat yerinden bir basamak yüksekte olan bir sahanlık vardır. Son cemaat yeri ve minareye bu sahanlıktan başlayan ve doğu duvarına bitişik olarak yükselen ahşap merdiven ile sağlanmıştır. Son cemaat yeri (batıdan doğuya bakış) E-E Kesiti (Harimin kuzey cephesi)

16 16 Son cemaat yerinden harime girişin sağlandığı kapı özgün şeklini korumaktadır. Yuvarlak kemer açıklıklı ve düşey dikdörtgen biçimli kapı dar ve basık yapılmıştır. Kapının söve ve kemeri kesme taş malzeme ile inşa edilmiştir. Tek kanatlı olan kapısı basit işçilikli ve ahşaptandır. Kapının iki yanına simetrik olarak yerleştirilmiş pencereleri içten yuvarlak kemerli dıştan ise düz atkı taş açıklıklıdır. Pencere söve ve lentoları kesme taş olup, kapı sövesinin malzemesi ile aynıdır. Düşey dikdörtgen biçimli olan pencerelerin doğramaları ahşap, korkulukları metaldendir. Pencerelerin üzerindeki yuvarlak kemerli alınlık uygulaması, 19. yüzyıl bölge cami ve kiliselerinde sıkça karşılaşılan bir uygulamadır. Caminin diğer cephelerindeki pencerelerin de özgün şekli de böyledir. Giriş açıklığı ve kuzeye açılan yuvarlak kemer açıklıklı pencere (yuvarlak kemerli alınlık uygulaması) Harimin kuzeyinde yer alan mahfil katı tamamen ahşap olup harimin ortasına kadar uzanır. Kenarlarda duvarlara, önde ise iki adet ahşap sütuna oturan harimin kare biçimli köşk kısmı vardır. Harimi taşıyan sütunların kaide ve başlık bölümleri kare, gövdesi yuvarlak kesitlidir. Kaide ve başlıklardan gövdeye geçişler pahlanarak yumuşatılmış ve silmelerle belirginleştirilmiştir. Mahfilin korkulukları, içbükey ve dışbükey silmelerle hareketlendirilmiş ahşap parmaklıklar şeklindedir. Mahfil ve taşıyıcıları

17 17 Mahfil korkuluğu Kuzey Beden Duvarı İç mekânda beden duvarının mahfil altında ortada bir kapı ile kapının iki yanında birer pencere yer alır. Kapı ve pencereler içten yarım yuvarlak kemer açıklıklıdır. Beden duvarının mahfil üzerinde kalan yüzeyi masif olup, duvarın doğu köşesinde mahfile açılan tek kanatlı basit işçilikli ahşap kapı vardır. A-A Kesiti (Harimin kuzey yüzü ve kadınlar mahfili)

18 18 Kuzey Duvarı Yüzeyindeki Duvar Resimleri Kuzey duvarının ortasında giriş kapısı, kapının iki tarafında yarım daire kemerli birer pencere açılmıştır. Giriş açıklığı ile girişin batısındaki pencere arasındaki yüzeyde iki adet ağaç motifi vardır. Mahfili taşıyan ahşap kolon burada yüzeyi ikiye böldüğünden direk ile kapı arasında kalan dar alana inceliği nedeni ile selvi ağacı resmedilmiştir. Zamanla rengi silindiği için zor fark edilmektedir. Ağacın gövdesi kahverengi üst kısmı ise açık mavidir. Kolon ile pencere arasında kalan yüzeye mavi yaprakları dört yerde kümelenen salkım söğüt ya da top çam olarak nitelendirilebilecek bir ağaç motifi işlenmiştir. Buradaki mavi yapraklar üsluplaştırılmıştır (Resim 1). Pencere, mavi renkli çizgiden oluşan dış konturla çevrelenmiştir. Pencere nişi iki kenarda köşeleri noktalı zikzak şeklinde bordür ile çevrelenmiş olup bordürlerin arası kıvrık dal motifi ile doldurulmuştur. Kemer kavsinde ise altı kollu yıldız vardır (Resim 2). Pencere ile batı duvarı arasındaki yüzeyde ise stilize edilmiş meyveli bir elma ağacı bulunur (Resim 3). Resim 1. Resim 2. Resim 3. Giriş açıklığı ile girişin doğusundaki duvar yüzeyinde yaprakları olmayan stilize edilmiş bir meyve ağacı görülür (Resim 4). Pencere nişindeki süsleme kompozisyonu diğer pencere ile aynı olsa da burada yıldız motifine yer verilmemiştir (Resim 5). Pencerenin doğusu ile doğu duvarı arasında kalan yüzeyde ise palmiyeyi andıran bir ağaç motifi bulunur. Zemin çizgisinden yükselen ağacın kolları sağa-sola doğru kıvrılmıştır (Resim 6).

19 19 Resim 4. Resim 5. Resim 6. Resim 7. Batı Beden Duvarı Harimin batı beden duvarında iki adet düz atkılı pencere açıklığı yer alır. Bu pencerelerin özgün şekli güney beden duvarının üstündeki mazgal açıklığı şeklindeyken sonraki dönemde genişletilmiştir. Pencerelerden biri harime biri mahfile açılmaktadır. C-C Kesiti (Harimin batı yüzü) Batı Duvarı Yüzeyindeki Duvar Resimleri Batı duvarının mahfil altında kalan yüzeyinde kuzey duvarından yaklaşık bir buçuk metrelik boşluk bırakıldıktan sonra, mavi zemin üzerine üç dilimli soyut yaprak motifinden oluşturulmuş bir madalyon bulunur. Madalyonun içi, değişik açılardan bakılarak tasarlanmış gül ve gonca motiflerinden oluşan bir demetle doldurulmuştur. Bu demet dört gül, dört gonca, kıvrık dal ve yapraklardan oluşur (Resim 7).

20 20 Mahfilin bittiği yerden itibaren iki katlı revak görünümüyle devam eden süsleme kompozisyonunun alt ve üst sıralarında dörder adet kemer sırası vardır. Üstteki kemerli bölümlerden birisi sonradan açılan pencere nedeni ile tahrip olmuştur. Alt sıradaki kemerlerden kuzeyden güneye birincisinde kaideli, şişkin gövdeli, dar boyunlu ve ağızlı toprak renginde bir vazodan çıkan gül demeti motifi vardır (Resim 8). İkinci kemer kaideli geniş gövdeli, ince, uzun boyunlu ve dar ağızlı mavi vazodan çıkan kırmızı ve mavi güller, goncalar ve yeşil yapraklardan oluşan bir demetle doldurulmuştur (Resim 9). Üçüncü kemer kaideli, geniş gövdeli ve geniş ağızlı mavi saksıdan yükselen meyve ağacı ile doldurulmuştur. Yapraklar koyu yeşil, meyve ise turuncudur. Ağacın gövdesi kahverengidir (Resim 10). Dördüncü kemer zemin çizgisi üzerine kökleriyle oturtulmuş stilize armut ağacı motifi ile doldurulmuştur. Ağaç, geniş hacimli ve meyveli olup bütün kemer gözünü kaplamıştır (Resim 11). Resim 8. Resim 9. Resim 10. Resim 11. Batı duvarının üst bölümünde sonradan açılan pencere nedeni ile bir tahribat söz konusudur. Kuzeyden güneye birinci kemerin içinde yüksek kaideli, şişkin gövdeli, uzun boyunlu ve kulplu bir vazodan çıkan gül demeti vardır. Güller kırmızı ve mavi tonlarındadır. Gül demetinin üst bölümü tahrip olmuştur. Daha geniş tutulduğu anlaşılan ikinci kemerin içinde sadece bir adet mavi renkli vazo kulpu algılanabilmektedir. Geri kalan bölümü tahrip olmuştur (Resim 12). Üçüncü kemerde akant yaprağına benzer kaide üzerine oturtulan ibrik şeklinde vazodan çıkan gül demeti vardır. Güller, alttan üstte doğru daralan bir kompozisyonla yüzeye doldurulmuş ve dört farklı yerde kümelenmiştir. Üst seviyelerde gül demetinin sağında ay-yıldız, solunda da güneş motifi bulunur. Ay ve güneş ışık saçar vaziyettedir. Güneşin içi insan siluetini andırmaktadır (Resim 13). Dördüncü kemerde yine akant yaprağına benzer bir kaideye oturtulan kademeli kaideli, geniş gövdeli geniş ve açık ağızlı vazodan yükselen ve dört yerde kümelenen kırmızı, mavi ve pembe güller, çiçekler, laleler ve yapraklardan oluşan bir demet görülür. Kompozisyondaki yapraklara perspektif katmak

21 21 için zaman zaman siyah renk kullanılmıştır. Kompozisyonun sağına ay ve ışık saçan küçük bir güneş, soluna ise yine ışık saçan daha büyük bir güneş yerleştirilmiştir (Resim 14). Resim 12. (Batı beden duvarı) Resim 13. Resim 14. Güney Beden Duvarı Harimin güney beden duvarı ortasında yarım yuvarlak biçimli bir mihrap nişi, mihrap nişinin doğusunda sonradan genişletilmiş olan bir pencere, pencerenin üstünde özgün şeklini koruyan bir

22 22 mazgal açıklığı bulunmaktadır. Alttaki pencerenin özgün şekli üstteki mazgal ile aynı biçimdedir. Minber, mihrap ile batı duvarı arasında yer alır ve güney duvarına bitişik inşa edilmiştir. Harimin güney yüzü B-B Kesiti (Harimin güney yüzü)

23 23 Güney Duvarı Yüzeyindeki Duvar Resimleri Caminin güney duvarındaki kemer dizilişinde mihrap, minber ve pencereler etkili olmuştur. Minber ile batı duvarı arasında kalan kısımdaki kemerler ile üst sıradaki mazgal ve doğu duvarı arasında kalan kısımdaki iki kemer yüzeyin küçüklüğü nedeniyle dar tutulmuştur. Minber ile batı duvarı arasında kalan yüzeyde iki üstte iki altta olmak üzere dört kemer gözü bulunur. Üsttekiler duvar ile mazgal arasında olup, batıdakinde kökleriyle zemine oturtulmuş kahverengi gövdeli, yeşil yapraklı bir ağaç vardır. Doğudakinde ise altındaki dalları kesilmiş üstünde yaprakları fırça darbeleri ile sağa, sola ve üste doğru üç gurupta toplanmış stilize edilmiş bir ağaç görülür. Giriş kapısının batısında da karşılaştığımız bu ağaç muhtemelen top çam ya da salkım söğüttür. Alttaki kemer gözlerinde ise uçları rüzgârdan doğuya doğru eğilen birer selvi ağacı yerleştirilmiştir (Resim 15). Güney duvarında üstte iki mazgal arasında kalan kısımda dört adet kemer gözü bulunur. Batıdan itibaren birincisinde kaideli, geniş gövdeli, boğazlı ve dar ağızlı kırmızı bir vazodan çıkan pembe, kırmızı, mavi renkli güller, goncalar ve yeşil yapraklardan oluşan bir demet vardır. İkinci kemer gözünde kademeli kaideli, geniş gövdeli ve ağızlı, kahverengi vazodan çıkan kırmızı ve mavi tonlarında güller, goncalar ve yapraklardan oluşan bir demet; üçüncü kemer gözünde kaideli, kulplu, geniş ve açık ağızlı, üzeri işlemeli mavi bir vazodan çıkan kırmızı ve mavi tonlarında gül, gonca ve yeşil yapraklardan oluşan bir demet; dördüncü kemer gözünde de geniş gövdeli, geniş ağızlı, kahverengi vazodan çıkan kırmızı ve mavi tonlarında gül, gonca ve yapraklardan oluşan bir demet yer alır (Resim 16). Resim 15. Resim 16. Resim 17. Mihrabın iki tarafında birer kemer gözü vardır. Batısındaki kemer gözüne bir ağacın gövdesine sarılmış üzüm salkımlı asma dalı yerleştirilmiştir. Üzümler mavi, yaprakları yeşildir. Yapraklar C biçimlidir. Mihrabın batısındaki kemer gözü yedi katlı, sekiz kapılı cennet tasviri ile doldurulmuştur. Tasvirde cennetin sembollerinden olan livâ-i hamd sancağı, tuba ağacı, cennet kapıları, ve katlarına yer verilmiştir. Güney duvarının ortasında olan mihrap nişinin etrafını kıvrık dallardan oluşan iki sıra bordür çevrelemektedir. Dışta olan bordür dar olup, önce baklava dilimi

24 24 ile bezenmek istenmiş, biraz devam edildikten sonra kıvrık dala dönülmüştür. İçteki bordür daha geniş olup, kahverengi kontur çizgileriyle kuşatılmıştır. Mihrap nişinin üzerinde S ve C kıvrımlı kaide üzerinde yükselen üç tane alem vardır. Mihrap kavsarasından nişe doğru zincirle sarkıtılmış asma kandil motifi görülür. Mavi ve kahverengi renklerdeki kandile kırmızı boya ile yanıyor görünümü verilmiştir. Kandilin altından mavi püskül sarkar. Kandilin dışında mihrap nişi içerisinde iki tane de ayaklı şamdan bulunur. Mavi ve kahverengi renklerden oluşan şamdanlara da yanıyor görünümü verilmiştir. Mihrap nişi ile kemer gözleri arasında kalan dikdörtgen yüzeyde, üstteki ara bordürden aşağıya sarkıtılan iki saat tasviri vardır. Saatlerin aşağıya sarkan ikişer çanı bulunur. Üçgen alınlıklarının köşelerinde hilal şeklinde birer alem olup, saatler u göstermektedir. Saatlerin altında kandil koymak için küçük birer çıkma yapılmıştır. Elektriğin olmadığı zamanlarda kullanılan kandillerden çıkan isler çevresini karartmıştır. Alt tarafta mihrabın iki yanında uçları mihraba doğru eğilmiş birer selvi tasviri görülür (Resim 17). Mihrabın doğusundaki pencere ile doğu duvarı arasında iki, hemen altında kalan sonradan açılma pencere ile duvar arasında kalan yüzeyde bir kemer gözü vardır. Bu üç kemer gözünün içerisinde üç farklı ağaç tasvir edilmiştir. Mazgal biçimli pencerenin yanındaki kemer gözünde zemin çizgisinden yükselen meyve ağacı yer alır. Meyve rengi turuncudur. Ancak ağacın türü anlaşılamamaktadır. Duvar tarafındaki kemer gözünde hurma ağacı vardır. Ağacın dört altta, dört üstte sekiz meyvesi bulunur. Buranın altında ve kürsünün üstünde kalan kemer gözü içinde ise palmiye ağacını andıran bir başka tasvir görülür. Doğu Beden Duvarı Harimin doğu beden duvarında iki adet pencere vardır. Özgün olan bu pencerelerden biri harime diğeri de mahfilin altına açılmaktadır. Yuvarlak kemer açıklıklı olan bu pencereler düşey dikdörtgen biçimlidir. Doğu beden duvarının üstlerinde diğer cephelerde yer alan mazgal açıklığı bulunmamaktadır. Güney ve batı cephelerde de yapının özgün şeklinde mazgal dışında pencere açıklığı yoktur.

25 25 Harimin doğu yüzü D-D Kesiti (Harimin doğu yüzü)

26 26 Mihrap Caminin güney duvarı ortasında yer alan mihrap, yarım yuvarlak biçimli olup nişinin kavsara bölümü sadedir. Nişin iki tarafında kalan yüzey profil sıraları ile hareketlendirilmiştir. Niş ile kavsara geçişi arasında bölge camilerinde örneklerine sıkça karşılaşılan bir uygulamadır. Mihrap nişinin etrafını kıvrık dallardan oluşan iki sıra bordür çevrelemektedir. Dışta olan bordür dar olup, önce baklava dilimi ile bezenmek istenmiş, biraz devam edildikten sonra kıvrık dala dönülmüştür. İçteki bordür daha geniş olup, kahverengi kontur çizgileriyle kuşatılmıştır. Mihrap nişinin üzerinde S ve C kıvrımlı kaide üzerinde yükselen üç tane alem vardır. Mihrap kavsarasından nişe doğru zincirle sarkıtılmış asma kandil motifi görülür. Mavi ve kahverengi renklerdeki kandile kırmızı boya ile yanıyor görünümü verilmiştir. Kandilin altından mavi püskül sarkar. Kandilin dışında mihrap nişi içerisinde iki tane de ayaklı şamdan bulunur. Mavi ve kahverengi renklerden oluşan şamdanlara da yanıyor görünümü verilmiştir. Mihrap nişi ile kemer gözleri arasında kalan dikdörtgen yüzeyde, üstteki ara bordürden aşağıya sarkıtılan iki saat tasviri vardır. Saatlerin aşağıya sarkan ikişer çanı bulunur. Üçgen alınlıklarının köşelerinde hilal şeklinde birer alem olup, saatler u göstermektedir. Saatlerin altında kandil koymak için küçük birer çıkma yapılmıştır. Elektriğin olmadığı zamanlarda kullanılan kandillerden çıkan isler çevresini karartmıştır. Alt tarafta mihrabın iki yanında uçları mihraba doğru eğilmiş birer selvi tasviri görülür Mihrap

27 27 Minber Minber, mihrap ile batı duvarının ortasında kalacak şekilde yerleştirilmiştir. Ahşap olan minber özgündür. Giriş açıklığı yuvarlak kemerli olup, kapısı iki kanatlıdır. Kanatlarda beşerden toplamda 10 adet tabla vardır. Tablalar kare ve çokgen biçimlidir. Kemer karnı geçme yarım dairelerden oluşan püskül sırası vardır. Kemer köşelerindeki üçgen boşluklardan birine ay, diğerine yıldız motifi karşılıklı olarak işlenmiştir. Kemerin çevresindeki dikdörtgen panonun kenarları diş motifi ile çevrilidir. Panonun üzerinde iki adet topuz yer alır. Minberin korkuluk ajur tekniğinde yapılmıştır. Aynalık kısmının yüzeyi ahşap kıvrımları ile oluşturulmuş ağ motifi gibi düzenlenmiştir. Minberin köşk kısmı baldaken tarzda olup, üzerinde çokgen bir kasnak ve onun üzerinde konik bir külah yer alır. Köşk kısmı yuvarlak kemerlidir. Kasnağın cephelerinde ajur tekniği ilie oluşturulmuş ay-yıldız vb. değişik motifler vardır. Kasnak ile külah arasında diş sırasından oluşan bir bilezik görülür. Külah, ay yıldız motifli alemle son bulur. Minber plan ve görünüşü Kürsü Gövde kısmı kare biçimli olan kürsünün kaidesi alttan üste doğru genişleyen formdadır. Ahşaptan yapılan kürsü yakın dönem imalatıdır.

28 28 Tavan Harimin ve mahfilin tavanı çıtalı tavan şeklindedir. Mahfil altı tavan planı - Harim tavan planı 2.8. Örtü Cami, içten ahşap tavan, dıştan çinko sac kaplı, dört omuzlu kırma çatı ile örtülüdür. Kırma çatının önceki yıllarda alaturka kiremitle kaplı olduğu, sonraki yıllarda saca dönüştürüldüğü cami cemaati tarafından ifade edilmektedir. Çatı plan ve kesiti

29 Çevre Birimleri Camideki çevre birimleri olarak minare, şadırvan ve hela sayılabilir. Şadırvan minareye bitişik olarak inşa edilmiştir. Cami çevresinde herhangi bir bahçe ve duvar yer almaz. Yapının kuzeybatı köşesinde yer alan minaresi, kare kaideli, yuvarlak planlı ve tek şerefeli olup, konik bir külaha sahiptir. Minare 1980 li yıllarda dökme beton olarak inşa edilmiştir.

30 minare 30

31 31 Değerlendirme Sanatımızda batılılaşma dönemi olarak tanımlanan ve 18. yüzyılın ikinci yarısından itibaren ülkemize ulaşan barok ve rokoko üslupları öncelikle saray ve çevresinde, daha sonra da Anadolu daki çeşitli yapılarda uygulama alanı bulmuştur. Daha çok iç mekan dekorasyonunu etkileyen bu üslupların Osmanlı mimarisine girmesiyle duvar resmi olarak tanımlanan bir resim türü gelişmiş; manzara, natürmort, gül demeti, vazodan yükselen çiçekler ve değişik mimari tasvirlerden oluşan süsleme kompozisyonları, kalemişi tekniği ile duvarlara uygulanmıştır. Giresun un Yağlıdere İlçesi ne bağlı Tekke Köyü nde yer alan Hacı Abdullah Halife Camisi, Giresun da bu dönem gelenekleriyle kuru sıva üzerine kalem işi ile süslenen tek cami örneğidir. Bir şehzade kenti olan komşu il Trabzon da bu tarzda süslenen ve isimleri ileride zikredilen çok sayıda cami bulunmaktadır. Hacı Abdullah Halife Camisi nin Trabzon daki Gülbahar Hatun Vakfı na bağlı olarak inşa edildiği düşünülürse buradaki süsleme kompozisyonunun Trabzon camilerinden etkilenerek oluşturulduğu ifade edilebilir. Harimde batı duvarındaki alt sıra kemerlerinden kuzeyden güneye birincisi içerisinde li Eş-şeyh Hamza yazısı okunmaktadır (Resim 23). Bu yazının hemen altında bir de tarih ibaresi yer almaktadır. Ancak tahrip olduğundan tarihi tam olarak okunamamıştır. Bu yazıdan ve bölgedeki örneklerden hareketle Hacı Abdullah Halife Camisi duvar resimlerinin 19. yüzyılın ikinci yarısında Darendeli Hacı Hamza isimli bir usta tarafından yapıldığı ifade edilebilir. Resim 23.

32 32 Hacı Abdullah Halife Camisi nin duvar kalınlığı yaklaşık 70 cm. civarındadır. Duvarlar içten önce kalın sonra da ince perdah sıva ile sıvanmıştır. Sıvanın kum, kireç, yumurta akı, saman, koyunyünü vb. malzemelerin karıştırılmasıyla elde edildiği dökülen yerlerinden anlaşılmaktadır. Kaba sıvanın kalınlığı bir ile beş cm. arasında değişmektedir. Perdah sıvası ise iki-üç mm. arasındadır. Camideki duvar resimleri kalem işi tekniği ile uygulanmıştır. Bu teknik kuru sıva üzerine tutkal veya su ile karıştırılmış toprak boyalarla yapılmış resimler olarak tanımlanır (Renda vd. 1980: 50). Duvar yüzeylerine sıva uygulandıktan sonra kurşun kalemle işlenecek motiflerin konturları çizilmiştir. Daha sonra da serbest fırça darbeleriyle boyama işi gerçekleştirilmiştir. Ancak burada dikkati çeken bir husus vardır. Birçok yerde kurşun kalemle çizilen kontur çizgileri ile üzerine yapılan motifler aynı değildir. Doğu duvarının mahfil altında kalan kısmında üç dilimli yaprak motifinden daire biçiminde bordür içerisinde tamamlanmamış dört adet gül motifi doldurulmuştur. Yine aynı duvarın güneyinde pencere ile güney duvarı arasında kalan kısımdaki iki adet kemer gözü ve içinde kalan motifler kurşun kalemle çizilmiş ancak boyanmadan bırakılmıştır. Buradan hareketle duvarların kalem işi ile süslenmesi işleminin bitirilemediğini ve kontur çizgilerine uyulmadan resmedilen yerlerde serbest çalışıldığını ifade edebiliriz (Resim 24). Duvar resimlerinde kök boya kullanılmıştır. Renk olarak kırmızı ve mavinin çeşitli tonları seçilmiştir. Bunun dışında yeşil, siyah, turuncu, sarı renklere de yer verilmiştir. Resim 24.

33 33 Süsleme Kompozisyonları Duvarlarda kalemişi tekniği ile uygulanan bitkisel, geometrik, yazılı ve nesnel süsleme örnekleri yer almaktadır. Süslemeler mahfilin güneyinde kalan duvarlarda yoğunlaşmıştır. Buradaki duvarlar iki katlı revak şeklinde bölümlendikten sonra revak gözleri vazodan çıkan çiçekler, gül ve gonca demetleri, çeşitli ağaçlarla doldurulmuştur. Mahfilin altındaki duvarlara yapılan resimler ise doğrudan zemine oturan ağaçlardan ibarettir. Süsleme bakımından yoğunlukta olan grup bitkisel olanıdır. Geometrik ve yazılı süsleme kısıtlıdır. Nesnel süsleme ise bu iki guruba nazaran daha fazladır. Batı duvarındaki kalemişi süslemeler

34 34 Güney duvarındaki kalemişi süslemeler Kuzey ve Doğu Duvarlarındaki kalemişi süslemeler

35 35 Bitkisel Süsleme: Çeşitli formlarda vazodan çıkan gül ve gonca demetleri ile ağaç resimlerinden oluşan süsleme kompozisyonu duvar resimlerinde en çok uygulanan süsleme kompozisyonu olmuştur. Divriği Ulu Camisinin kuzey portalindeki bir vazo içinden çıkan çiçekler, yapraklar daha sonra natüralistleşerek Osmanlı süsleme sanatının ana motiflerini oluşturmuş, batı etkisinin yoğunlaştığı 18. yüzyılın ikinci yarısından itibaren bunlara bazı meyve motifleri de eklenerek zengin süsleme kompozisyonları meydana getirilmiştir (Arık, 1988: 132). Hacı Abdullah Halife Camisi ndeki duvar resimlerinde revak gözlerine yerleştirilen bu demetler, yüzeyi doldurmak amacı ile bazen vazolardan yanlara sarkıtılmıştır. Demetler iki, üç ya da dört yerde kümelenmişlerdir. Gül ve goncalar genellikle hatayi üslubunda olduğu gibi tepeden, cepheden ve yanlardan bakılarak tasarlanmışlardır. Gül ve goncalar vazodan çıktıktan sonra bazen hemen vazonun üzerinde, bazen de yüzeyi doldurmak için yanlara sarkıtıldıktan sonra kümelenmiştir. Aralara kıvrık dallar yerleştirilerek biraz yükseldikten sonra ikinci ve üçüncü noktalarda kümelenmeler görülür. Kümeler iki, üç, dört ya da beşerli gül ve goncalardan oluşur. Süsleme kompozisyonu, en üstte yukarı doğru yükselen karanfil, gelincik vb. çiçeklerle son bulmuştur. Camide mahfilin güneyinde kalan duvar yüzeylerinde irili ufaklı yirmi altı gözlü revak görünümünde bir kompozisyon yer alır. Bunlardan on tanesinde vazodan çıkan kıvrık dal, gül ve goncalardan oluşan demetler, on üç tanesinde de çeşitli ağaç resimleri vardır. Bir tanesinde sehpa üzerinde, yaprakları duran bıçak saplanmış karpuz resmi vardır. Bu motifin bir benzeri Beşiktaş taki Başmabeyinci Konağı duvar süslemelerinde görülür (Renda vd. 1980: 57). İki kemer gözünde ise motiflerin konturları çizilmiş ancak tamamlanamamıştır. Kemer içindeki ağaç ve demetler uzunlamasına gelişmişlerdir. Duvarlarda gül ve gonca demetlerinden başka zeminden ya da saksıdan çıkan ağaç resimleri de vardır. Örneğin batı duvarında alt sıra kemer gözlerinden üç ve dördüncüsünde stilize edilmiş meyve ağaçları vardır. Güney duvarında minber ile batı duvarı arasında kalan bölümdeki kemer gözlerinden alttakilerde iki adet selvi, üsttekilerde bir top çam ve bir de türü belli olmayan bir ağaç vardır. Mihrabın iki yanında birer selvi, batısında üzerine asma sarılmış bir ağaç, doğusunda da tuba ağacı vardır. Yine güney duvarının doğusundaki pencereler ile doğu duvarı arasındaki yüzeye üst sıradaki iki kemer gözünde bir meyve ağacı ve bir hurma ağacı, alttaki kemer gözünde de bir palmiye ağacı vardır. Doğu duvarında cami tasviri üzerindeki kemer gözüne bir top çam, yanında bir meyve ağacı resmedilmiştir. Kuzey duvarında girişin doğusunda stilize edilmiş bir meyve ağacı ve palmiye ağacı, girişin batısında da sırası ile selvi, top çam ve meyve ağacı vardır. Camide toplam on dokuz ağaç tasvir edilmiştir. Bu ağaçlardan altısı meyve, beşi selvi, üçü top çam, ikisi palmiye, biri hurma, biri tuba biri de meyvesiz bir ağaçtır. Meyve ağaçlarının ikisi vazodan yükselmektedir. Meyveler limon, armut ve portakalı andırmaktadır. Selvi

36 36 ağaçlarının uçları eğik yapılmıştır. Top çam olarak nitelendirdiğimiz ağaç salkım söğüde de benzemektedir. Ağacın yaprakları irili ufaklı üç-dört yerde kümelenmiştir. Palmiye olarak adlandırdığımız ağaçların sadece yaprakları palmiyeyi andırmaktadır. Hurma ağacının dördü altta dördü üstte toplam sekiz adet meyvesi vardır. Cennet ağacı olarak bilinen tuba ağacının kökü havada olup, yukarıdan aşağıya doğru uzamaktadır. Cennet tasvirinin üzerine resmedilen ağacın çiçekleri açmış vaziyettedir. Benzer tarzdaki bitkisel süslemeli duvar resimlerine sahip 19. yüzyıl Trabzon camilerinde 1 motifler doğrudan duvar yüzeyine uygulanmıştır. Hacı Abdullah Halife Camisi nde ise duvar yüzeyleri revak şeklinde bölümlere ayrılmış ve her bölümün içi değişik süsleme kompozisyonuyla doldurulmuştur (Resim 25). Bu şekli ile Hacı Abdullah Halife Camisi ndeki süsleme kompozisyonu, bölgedeki tek örnek olarak karşımıza çıkmaktadır. Resim 25. Geometrik Süsleme: Duvar resimlerinde geometrik süsleme uygulamalarına fazla yer verilmemiştir. Bitkisel süslemenin ağırlıkta olduğu camide ancak belirli noktalarda geometrik süsleme ile karşılaşmak mümkündür. Pencere kemerlerindeki köşeleri noktalı zikzak bordürler, yine buralardaki çokgen ve daire şeklindeki uygulamalar dikkati çeken en önemli geometrik bezeme örnekleridir. Batı duvarı ile güney duvarının birleştiği köşedeki kemer yüzeyinde baklava dilimi şeklindeki uygulama bir başka geometrik süsleme örneğidir. Mihrap nişi çevresindeki dış 1 Araklı Kalecik Mahallesi Camisi, Araklı Turnalı Köyü Camisi, Arsin Çatak Beldesi Büyük Cami, Arsin Güneyce Köyü Büyük Cami, Çaykara Kabataş Köyü Camisi, Şalpazarı Doğancı Köyü Camisi, Çaykara Şahinkaya Köyü Gülveren Mahallesi Camisi, Sürmene Gültepe Köyü Kefeli Mahallesi Camisi, Sürmene Karacaköyü Camisi, Sürmene Petekli Köyü Orta Mahalle Camisi.

37 37 bordür baklava dilimi şeklinde düzenlenmeye başlamış ancak fazla devam etmeden kıvrık dal motifine dönülmüştür. Yazı: İlk bakışta süsleme kompozisyonunda hat uygulamasına yer verilmediği görülse de dikkatle incelendiğinde doğu duvarının batısında dış konturları çizilmiş ancak içi boyanmamış iki kemer gözü vardır. Bunlardan güneyde olanın içinde kurşun kalemle yazılmış, boyanmamış Arapça sülüs hatlı Muhammed yazısı görülür. Camideki tek yazı örneği olarak karşımıza çıkan bu uygulama, çevresindeki süsleme unsurları ile birlikte bitirilmeden bırakılmıştır. Nesnel Süsleme Tasvirleri: Bitkisel süslemeden sonra hâkim olan grup nesne tasvirleridir. Vazolar, asma saatler, kandiller, şamdanlar, alemler, bıçak, bayrak ve perde gibi motifler bu gruptaki nesneleri teşkil eder. Çoğunlukta olan nesneler ise çeşitli form ve renklerde tasvir edilmiş vazolardır. Batı duvarında altı, güney duvarında dört, doğu duvarında üç adet olmak üzere toplam on üç vazo vardır. Vazolardan dokuz tanesi kaideli, geniş gövdeli ve geniş ağızlıdır. Dört tanesi kaideli, geniş gövdeli ve dar ağızlıdır. Yine vazolardan üç tanesi kulpludur. Ancak batı duvarında sonradan açılan pencerenin yerinde de kulplu bir vazo olduğu pencere kenarında kalan resimlerden anlaşılıyor. Bazı vazoların kaideleri kademeli olarak, bazılarının da kartuş şeklinde yapılmıştır. Güney duvarında mihrabın sağ ve sol üstüne birer asma saat resmedilmiştir. Saatin üçgen alınlığının üç köşesine birer alem yerleştirilmiştir. Batı duvarı pencere kemerlerinde ve mihrap nişinde zincirlerle asılmış toplam beş adet yağ kandili görülür. Kandillerin hepsi yanar vaziyette resmedilmiştir. Mihrap nişinin kenarlarına yanar vaziyette birer ayaklı şamdan bulunur. Şamdanların ayakları mavi, üst kısımları kahverengidir. Mihrap nişinin tepesinde, saatlerin alınlıklarında ve cennet tasviri yanındaki bayrak direğinde irili ufaklı yedi adet alem yer alır. Mihrap nişi üzerindeki alemler S ve C kıvrımlı bir kartuşa oturmaktadır. Doğu duvarında üst sıra kemer gözlerinden ikincisinde (güneyden kuzeye) sehpa şeklindeki vazo üzerinde karpuza saplı vaziyette bir bıçak resmi tasvir edilmiştir. Güney duvarında mihrabın doğusundaki cennet tasvirinin yanında bir bayrak resmi dikkati çeker. Bu bayrak, cennetin simgesi olan liva-i hamd sancağıdır. Mahfilin güneyinde kalan duvarlardaki süslemeler en üstte perde motifi ile tamamlanmıştır. Kıvrımları siyahla belirginleştirilen perdeler, köşelerden aşağıya sarkıtılmıştır. Bu tanımlamalardan hareketle süsleme kompozisyonunda çeşitli formlarda vazolar, saatler, alemler, kandiller, şamdanlar, bıçak, sancak ve perde gibi nesnel motifler tespit edilmiştir. Kozmik Tasvirler: Batı duvarının üst sıra kemer gözlerinden (kuzeyden güneye) ikinci ve üçüncüsünde ve pencere kemerlerinde kozmik tasvirler olarak yorumlanan ay, yıldız ve güneş motifleri vardır. Batı duvarının üst sıra kemer gözlerinden ikincisinde gül demetinin sağında ışık

38 38 saçar vaziyette ay ve yıldız resmi, solunda içi insan siluetini andıran ışık saçar vaziyette güneş resmi görülür. Üçüncü kemer gözünün sağında daha stilize bir ay yıldız resmi, solunda da yine ışık saçar vaziyette güneş motifi yer alır. Doğu duvarı pencereleri ile kuzey duvarının batısındaki pencerelerde ise birer yıldız resmi bulunur. Mimari Tasvirler: Duvar resimlerindeki başlıca mimari süsleme örnekleri revak sıraları, doğu duvarındaki cami ve güney duvarındaki cennet tasvirleridir. Mahfilin güneyinde kalan duvar yüzeyleri iki katlı revak sırası şeklinde düzenlenmiştir. Revaklar, kaide üzerinden yükselen sütunların yuvarlak kemerlerle birbirlerine bağlanmasıyla oluşturulmuştur. Revakların içi bitkisel karakterli süsleme kompozisyonuyla doldurulmuştur. Doğu duvarındaki pencereler arasında kubbeli bir cami tasviri vardır (Resim 25). Merkezi kubbesi yüksek kasnaklı olan caminin son cemaat yerinde üç küçük kubbe tasviri daha görülür. Dört minareli olan cami tasvirinde minareler silindirik formlu ve ikişer şerefeli olup caminin köşelerine yerleştirilmiştir. Duvar resimlerinde cami tasvirlerine Karadeniz Bölgesi nde özellikle Trabzon daki 19. yüzyıl camilerinde yoğun bir şekilde yer verilmiştir. Gerek yayın taramalarında (Yavuz, 2009: 287; Sümerkan ve Okman, 1999: 1-78) gerekse kendi araştırmalarımızda tespit ettiğimiz bu yapılardaki duvar resimlerinde üç farklı cami tasviri tespit edilmiştir. Bunlardan ilki Allah, Muhammed, Ali üçlemesi ile (Çaykara Şahinkaya Köyü Gülveren Mahallesi Camisi, Sürmene Gültepe Köyü Kefeli Mahallesi Camisi); ikincisi La ilahe İllallah Muhammed Resul Allah yazısı ile (Araklı Turnalı Köyü Camisi, Sürmene Karacaköyü Camisi, Sürmene Petekli Köyü Orta Mahalle Camisi, Araklı Kalecik Mahallesi Camisi) üçüncüsü de kalem işi süslemelerle (Araklı Kalecik Mahallesi Camisi, Arsin Çatak Beldesi Büyük Cami, Arsin Güneyce Köyü Büyük Cami, Çaykara Kabataş Köyü Camisi, Şalpazarı Doğancı Köyü Camisi) oluşturulmuştur. Cami tasvirli duvar resimlerine Anadolu daki kalem işi süslemelere sahip pek çok camide rastlamak mümkündür. Yozgat Çapanoğlu Camisi, Sandıklı Ulu Camisi, Acıpayam Yazır Köyü Camisi, Tavşanlı Kurşunlu Camisi, Merzifon Paşa Camisi, Amasya Gümüşlü Camisi, Beyşehir Çavuş Köyü Camisi bunlardan bazılarıdır. Bunlar genellikle Selimiye, Süleymaniye ve Sultanahmet gibi ünlü camilerin modelleridir (Arık, 1988: 126). Orta Anadolu daki 19. yüzyıl camilerindeki mimari tasvirlerde özellikle cami resimleri revaçta olup, bunların çoğu İstanbul camilerini yansıtır (Renda, 1977: 152). Güney duvarında mihrabın doğusunda kalan kemer gözünde yedi katlı, sekiz kapılı cennet tasviri vardır (Resim 26). Katlar alttan üste doğru daralarak yükselmektedir. Tasvirin alt kısmında içleri kahverengi ile boyanmış sekiz adet yuvarlak kemerli kapı yer alır. Kemerler, kaideli ve başlıklı sütunlara oturtulmuştur. Tasvirin en üstünde kökleri havada, çiçekli dalları cennetin bütün

39 39 katlarını gölgeleyecek şekilde aşağıya doğru sarkıtılmış bir tuba ağacı motifi görülür. Ağacın kökü yuvarlak bir çerçeve içine alınmıştır. Cennet Sembolü olan Liva-yı Hamd sancağı, birinci katın zemininden yükselerek üstte hilal motifi ile son bulur. Buradaki cennet tasviri, aynı döneme tarihlenen bölge camilerindeki tek uygulama olarak dikkati çeker. Bu tasvirin bir benzeri Muğla İli Fethiye İlçesi Seki Beldesi Tekke Camisi nin doğu cephesinde, güneyden kuzeye birinci-ikinci pencere arasına uygulanmıştır (Duran, 1992: 327). Resim 25. Resim 26.

40 40 (RESTİTÜSYON RAPORU) Tekke Köyü Hacı Abdullah Halife Camisi, dikdörtgen planlı, son cemaat yeri ve harimden ibaret olan, ahşap tavanlı camiler gurubunda yer alır. Kâgir sistemli beden duvarlarında moloz ve düzgün yonu bazalt taş malzeme kullanılmıştır. Tavan ve taban kaplamaları ahşaptır. Minber, kürsü, mahfil, gibi birimleri ahşaptır. Minaresi dökme betondur. Bu nitelikleri ile cami, yöredeki 19. yüzyıl ahşap tavanlı camilerinin genel özellikleri paralelinde inşa edilmiştir. Bölgede yer alan bu dönem tipolojisi akademik çalışmalarla tespit edilmiştir. Dolayısıyla karşılaştırma yöntemi çerçevesinde yapı ile ilgili restitüsyon çalışmaları bakımından herhangi bir sorun yaşanmamıştır. 3.1 Karşılaştırmalı Çalışma Metodolojisi Yapıda restitüsyon bakımından çözülemeyen bir bölüm genel anlamı ile bulunmamaktadır. Ancak beden duvarlarındaki sonraki dönem müdahaleleri, minare eklemesi, eklemeler ve birleştirmeler aşamasında pencerelerin kapatılması ya da genişletilmesi, beden duvarlarının sonraki dönem malzemeleri ile kaplanması gibi uygulamalardan öncesine ait elimizde belge ya da fotoğraf bulunmaması nedeni ile karşılaştırmalı çalışmaya ihtiyaç duyulmuştur. Yapılan akademik çalışmalarda, bölgede yer alan camilerin tipolojisi çıkarılmıştır. Buradaki camiler bir geleneğin devamı olarak inşa edilmiştir. Bu nedenle camideki birim ve elemanlardan bazıları, diğer yapılarda da aynen uygulanmıştır. Dolayısı ile sonraki dönem müdahaleleri karşılaştırma yöntemi ile belirlenebilmektedir. Bu bağlamda bölgede yer alan, aynı plan ve cephe düzenlemesi ile inşa edilmiş camilerden bazı örneklere aşağıda yer verilmiştir.

41 Karşılaştırmalı Çalışma Giresun Camileri 1- Bulancak Ahmetli Camisi Caminin, giriş kapısı üzerinde yer alan kitabesine göre 1914 (1330) yılında yaptırılmıştır. Kâgir sistemde inşa edilen yapı, uzunlamasına dikdörtgen planlıdır. Malzeme bakımından beden duvarlarında düzgün yonu, silme ve sövelerde ise kesme andezit taş kullanılmıştır. Son cemaat yeri sundurma şeklinde düzenlenmiş olup önde iki adet yuvarlak formlu ahşap sütun ile taşınmaktadır. Cami, içten ahşap tavan, dıştan dört omuzlu kırma çatı ile örtülü olup, çatı çinko ile kaplanmıştır. Yapının minaresi yoktur. Caminin cephe düzenlemesi oldukça sadedir. Her cephede iki adet alt, iki adet üst sıra penceresi yer alır. Alt sıra pencereleri dikdörtgen formlu, yuvarlak kemer açıklıklı ve demir şebekelidir. S kıvrımı şeklindeki şebekeler döneminin ürünüdür. Üst sıra pencereler ise daha küçük boyutlu olup, yuvarlak formludur. Cephe köşelerinde yer alan plastırların saçakla birleştiği noktalar başlık şeklinde düzenlenmiştir. Cepheler üstte profil sıraları ile hareketlendirilmiş taş bir saçakla son bulur. Harime giriş, kuzey cephesindeki dikdörtgen formlu ve yuvarlak kemer açıklıklı bir kapıdan sağlanır. Giriş, iki sıra plastır ile çevrelenmiş olup, plastırlar stilize edilmiş iyon başlıkları ile son bulmuştur. Kapı üzerinde sülüs hat ile yazılmış 3 satırlık bir kitabesi vardır. İç mekânda girişin batısında mahfile ulaşılan L şeklinde bir merdiven yer alır. Mahfil, önde iki adet kare kesitli ahşap ayakla taşınmakta olup, ayakların köşeleri pahlanmıştır. Harimin beden duvarları alttan bir metre yüksekliğinde ahşap malzeme ile sonradan kaplanmış olup, üzeri sıvalı ve boyalıdır. Mihrabı, kesme taş olup, yüzeyi sadedir. Yuvarlak kemer açıklıklı olan mihrap nişinin iki kenarında plastırlar vardır. Mihrap nişi üzerindeki tavan seviyesine kadar yükselen üçgen alınlığın içerisindeki yuvarlak kemer açıklıklı kitabelik boştur. Mihrabın batısında yer alan minber ahşap olup, korkulukları stilize S kıvrımları ile yapılmıştır. Yapının ahşap tavanının ortasında, yüzeyden içe girintili ve kademeli bir göbek vardır. La ilahe İllallah Muhammeden Resul Allah Ahmedli Cami-i Şerifi Sene 330