Gümü hane University Journal of Science and Technology Institute. Gümü hane Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi

Transkript

1

2 Gümü hane University Journal of Science and Technology Institute Gümü hane Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi Published by Gümü hane University Science and Technology Institute Cilt/Volume: 2 Say /Number: 1 Y l/year: 2012 Alt ayda bir yay nlan r/ Published twice a year ISSN X Sahibi/Owner Doç. Dr. Temel BAYRAK Gümü hane Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Ad na On the behalf of Gümü hane University Science and Technology Institute Editörler/Editorial Board Doç. Dr. Temel BAYRAK Yrd. Doç. Dr. Serhat DA Yrd. Doç. Dr. Cemalettin BALTACI Yrd. Doç. Dr. Hakan BOLAT Dergi Sekreteryas /Secretarial Yrd. Doç. Dr. Enver AKARYALI Ar. Gör. Leyla ÇÖL Ar. Gör. Ça la Melisa KAYA Ar. Gör. Seda Nur TURAN Kapak Tasar m/cover Design Ö r. Gör. Sinan ÇAKMAK Yönetim Yeri/ Place of Management Adres/Address Gümü hane University Science and Technology Institute Ba larba Mahallesi Gümü hane/turkey Tel: (+90) Faks: (+90) URL: gufbed@gumushane.edu.tr Yay n Türü/ Publication Type Yayg n süreli ve hakemli/ Common term and refereed Bas m Yeri / Printing Hause Gümü hane University Science and Technology Institute Ba larba Mahallesi Gümü hane/turkey Yay n Tarihi/ Publication Date Hakemli bir dergi olan Gümü hane Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi y lda iki kez online olarak yay nlanmaktad r. Akademik usullere uygun at f yapmak suretiyle Dergide yap lan çal malardan yararlan labilir. Bu dergide yay nlanan çal malar n bütün sorumlulu u yazarlara aittir. ii

3 Gümü hane University Journal of Science and Technology Institute Gümü hane Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi Published by Gümü hane University Science and Technology Institute Cilt/Volume: 2 Say /Number: 1 Y l/year: 2012 Alt ayda bir yay nlan r/ Published twice a year ISSN X Prof. Dr. Mehmet ARSLAN-Karadeniz Teknik Üniversitesi Prof. Dr. Turan BATAR- Dokuz Eylül Üniversitesi Prof. Dr. Fikri BULUT-Karadeniz Teknik Üniversitesi Prof. Dr. Adem DO ANGÜN-Uluda Üniversitesi Prof. Dr. Candan GÖKÇEO LU-Hacettepe Üniversitesi Prof. Dr. Kamil KAYABALI-Ankara Üniversitesi Prof. Dr. Halim MUTLU-Osmangazi Üniversitesi Prof. Dr. Mualla YALÇINKAYA-Karadeniz Teknik Üni. Prof. Dr. Tahsin YOMRALIO LU- stanbul Teknik Üni. Doç. Dr. Vecihi AKSAKAL-Gümü hane Üniversitesi Doç. Dr. Mustafa ATASOY-Aksaray Üniversitesi Doç. Dr. Temel BAYRAK-Gümü hane Üniversitesi Doç. Dr. Bahri BAYRAM-Gümü hane Üniversitesi Doç. Dr. Günay ÇAKIR-Gümü hane Üniversitesi Doç. Dr. Saffet ERDO AN-Afyon Kocatepe Üniversitesi Doç. Dr. Yener EYÜBO LU-Karadeniz Teknik Üni. Doç. Dr. Zülfü GÜROCAK-F rat Üniversitesi Doç. Dr. Ramazan L VAO LU-Uluda Üniversitesi Doç. Dr. Salim Serkan NAS-Gümü hane Üniversitesi Doç. Dr. Selim EN-Gümü hane Üniversitesi Doç. Dr. Selçuk RE S- Aksaray Üniversitesi Doç. Dr. ükrü YETG N-Gümü hane Üniversitesi Doç. Dr. Özcan Y T-Çanakkale 18Mart Üniversitesi Dan ma Kurulu/Advisory Board Yrd. Doç. Dr. Enver AKARYALI-Gümü hane Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Selahattin ALBAYRAK-Gümü hane Üni. Yrd. Doç. Dr. Selçuk ALEMDA -Gümü hane Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Mehmet ALKAN-Zonguldak Karaelmas Üni. Yrd. Doç. Dr. Zekeriya AYDIN-Nam k Kemal Ünversitesi Yrd. Doç. Dr. Hamit AYDIN-Zonguldak Karaelmas Üni. Yrd. Doç. Dr. brahim ASR -Gümü hane Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Yusuf A IK-Gümü hane Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Bilge BAHAR-Gümü hane Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Cemalettin BALTACI-Gümü hane Üni. Yrd. Doç. Dr. Serkan BEK RO LU-Gümü hane Üni. Yrd. Doç. Dr. Osman B CAN-Gümü hane Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. O uz BURNAZ-Gümü hane Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Hakan BOLAT-Gümü hane Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Hasan Tahsin BOSTANCI-Gümü hane Üni. Yrd. Doç. Dr. Tufan ÇAKIR-Gümü hane Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Zafer ÇAKIR-Gümü hane Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Ahmet ÇAVDAR-Gümü hane Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Özlem ÇAVDAR-Gümü hane Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Kemal ÇEL K-Gümü hane Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Necati ÇEL K-Gümü hane Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Öz en ÇORUMLUO LU-Gümü hane Üni. Yrd. Doç. Dr. Mustafa ÇULLU-Gümü hane Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Serhat DA -Gümü hane Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Abdurrahman DOKUZ-Gümü hane Üni. Yrd. Doç. Dr. Fatih DÖNER-Gümü hane Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Çi dem SAYDAM EKER-Gümü hane Üni. Yrd. Doç. Dr. Ahmet GÖKDO AN-Gümü hane Üni. Yrd. Doç. Dr. Ali GÜNDO DU-Gümü hane Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Musa KARAALP-Gümü hane Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Orhan KARPUZ-Gümü hane Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Af in KAYA-Gümü hane Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Elif Çelenk KAYA-Gümü hane Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Abdullah KAYGUSUZ-Gümü hane Üni. Yrd. Doç. Dr. Kemal KUVVET-Gümü hane Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Nafiz MADEN-Gümü hane Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Melih OKCU-Gümü hane Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Zuhal OKCU-Gümü hane Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Korhan ÖZGAN-Karadeniz Teknik Üni. Yrd. Doç. Dr. Ertekin ÖZTEK N-Gümü hane Üni. Yrd. Doç. Dr. Serkan ÖZTÜRK-Gümü hane Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. S. Beyza Ö. SARIKAYA-Gümü hane Üni. Yrd. Doç. Dr. smet SEZER-Gümü hane Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Bar SEV M-Gümü hane Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Ferkan S PAH -Gümü hane Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Birol AH N-Gümü hane Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Osman ÜÇÜNCÜ-Gümü hane Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Alaaddin VURAL-Gümü hane Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Hilal YILDIZ-Gümü hane Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Mustafa YILDIRIM-Gümü hane Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Halil YOLCU-Gümü hane Üniversitesi iii

4 çindekiler/contents KARIK F., AYDIN M.; Newton-raphson Algoritmas Kullan larak Elektrik letim Hatlar ndaki Gerilme ve Sehim Tablolar n n Bilgisayar Yaz l m le Haz rlanmas YILAR M., BAYAN Y., ÖZCAN S., AK T H., KADIO LU.; Artemisia scoparia Waldst. Et Kit. Uçucu Ya n n Biyohipersidial Etkisi VURAL A., AH N E.; Gümü hane ehir Merkezinden Geçen Karayolunda A r Metal Kirlili ine Ait lk Bulgular VURAL A., ÇORUMLUO LU Ö., ASRI.; Eski Gümü hane (Süleymaniye) ve Yak n Çevresindeki Alterasyon Alanlar n n Landsat Uydu Görüntüsü Kullan larak Crosta Tekni i le Ara t r lmas YILDIRIM M., BOLAT N., ÇAKMAK M., BELEN S.; Baz Beyaz Daneli Bu daylarda Çe it Kar mlar n n Diallel (5x5) Analizi iv

5 GÜFBED/GUSTIJ (2011) 1 (2): Research/Ara t rma Newton-Raphson Algoritmas Kullan larak Elektrik letim Hatlar ndaki Gerilme Ve Sehim Tablolar n n Bilgisayar Yaz l m le Haz rlanmas Fatih KARIK 1,*, Musa AYDIN 2 1 TSE Elektrik Laboratuvar, Çankaya, Ankara. 2 Selçuk Üniversitesi Müh. Mimarl k Fak., Elk. Elektro. Müh. Böl., Selçuklu, Konya. Geli tarihi/received Düzeltilerek geli tarihi/received in revised form Kabul tarihi/accepted Özet Elektrik enerjisinin üretildi i santraller ço u zaman tüketim bölgelerinden uzakta kurulur. Bu bak mdan elektrik enerjisinin üretildi i yerlerden tüketim bölgelerine iletilmesi gerekmektedir. Bu çal mada, elektrik iletim hatt iletkenlerinin çekim i lemleri s ras nda büyük önem arzedip ortam s cakl klar na göre de i en gerilme kuvvetlerini ve sehim de erlerini gösteren tablolar elde edilmi tir. Bu i lemler, ilgili algoritma yard m yla Delphi 7.0 bilgisayar yaz l m kullan larak gerçekle tirilmi tir. Yaz l mdan al nan örnek tablolar sunulmu tur. Anahtar Kelimeler: Elektrik iletim hatt, newton-raphson algoritmas, sehim Preparing of the tension and deflection tables on transmission lines using newton-raphson algorithm by computer software Abstract The power plants are commonly established far from consumption areas. In this respect, electrical energy has to be transmitted from production areas to consumption areas. In this study, the tables of the tension forces and the deflection lengths, which are very important and change according to the ambient temperatures for wiring of the electrical transmissions lines, are obtained. These processes are realized by relevant algorithm using Delphi 7.0 computer software. Sample tables that are taken from the software are presented. Keywords: Electrical transmission line, newton-raphson algorithm, sag *Fatih KARIK, fatih_karik@hotmail.com, Tel:(0312) , Faks: (0312)

6 F. KARIK M. AYDIN /GÜFBED/GUSTIJ/ 2(1) (2012) Giri Elektrik santrallar nda üretilen elektrik enerjisinin elde edilmesinden tüketicilere sunulmas na kadar yap lmas gereken tesisler: letim ve da tm tesisleridir. letim tesisleri, elektrik enerjisini, elektrik santrallar ndan tüketim bölgelerine ( ehir, kasaba, sanayi tesisi, fabrika, vs.) ileten tesislerdir. Da t m tesisleri ise bir tüketim bölgesi içinde elektrik enerjisini tüketicilere kadar ula t rmak için kurulan tesislerdir [1]. ekil 1 de bir iletim ve da t m ebekesinin genel gösterimi verilmi tir. ekil 1. letim ve da t m ebekesi genel gösterimi Aç k arazide bulunan hava hatt iletkenleri, her zaman iklim ko ullar n n etkisi alt ndad r. Örne in, ortam s cakl k derecesinin de i mesiyle iletkendeki gerilmeler de de i ir. Kar ya l havalarda, iletken üzerinde az veya çok miktarda buz birikir. letkenlere gelen ek buz ve ek rüzgar yüklerinin hat tasar m nda göz önüne al nmas, uzun süreli meteorolojik gözlemlere ve bu gözlemlerin uygun ekilde de erlendirilmesine ba l d r. Bunun için ülkemizde 1960 y l ndan itibaren Elektrik leri Etüd daresi taraf ndan çe itli yerlerde buz ve rüzgar yükü ara t rma istasyonlar kurulmaya ba lanm t r. Bu istasyonlarda yap lan ara t rma ve gözlemler de erlendirilerek 1978 Kas m' nda yürürlü e giren yeni yönetmelikte, yeni bir Buz Yükü Haritas verilmi, çe itli bölgelerde buz yükünün ne ekilde göz önüne al naca belirlenmi tir. Deney ve gözlemlerde, buzlanman n en çok -8 C ile 2 C aras nda olu tu u saptanm t r C'den itibaren havadaki nem miktar çok dü tü ünden buz olu mamaktad r. Yönetmeli imiz buz olu umunun -5 C'de olu tu unu varsaymaktad r. Ülkemiz buz yükü ve ortam s cakl k dereceleri bak m ndan 5 farkl bölgeye ayr lm ve her bölgede buz yükünün hesab için ampirik bir formül saptanm t r. Bu formül; g b = k. d (1) eklindedir. 2

7 F. KARIK M. AYDIN /GÜFBED/GUSTIJ/ 2(1) (2012)1-10 Bu formülde g b metre ba na olu an kg cinsinden buz a rl, k bölgeye ili kin bir katsay, d ise mm cinsinden iletkenin tam çap d r. Metre ba na olu an kg cinsinden buzlu haldeki iletken a rl (g ib ); g = g + g (2) ib b i olacakt r. Bu formülde g i iletkenin metre ba na olu an kg cinsinden a rl d r. Tablo 1 de buz yükü bölgeleri ve katsay de erleri gösterilmektedir [1]. Tablo 1. Buz yükü bölgelerinin k katsay lar ile maksimum ve minimum s cakl klar Bölge Buz yükü Buz yükü Ortam s cakl ( 0 C) no katsay s (k) kg/m En dü ük En yüksek d d d d Elektrik iletim hatlar nda gerilme ve sehim hesaplar Elektrik iletim hatlar çekilirken, direkler aras ndaki sehimlerin çok dikkatli olarak verilmesi gerekir. letkenlerdeki gerilmeler s cakl kla de i ti inden ve sehim de gerilmenin bir fonksiyonu oldu undan, direklere ve iletkenlere gelen yüklerin proje yüklerini geçmemesi di er taraftan iletkenlerin maksimum sehim halinde minimum tolerans n alt nda toprak ve di er hatlara yakla mamas, sal n m ve kamç lanma neticesinde belirlenen de erlerin bozulmamas gibi nedenlerle tel çekimi hangi s cakl kta yap l yorsa o s cakl k derecesine ili kin sehim de erlerinin çok s hhatli verilmesi ve engebeli arazilerde gereken sehim tahsisinin yap lmas gerekir [2]. Direkler aras na gerilmi iletkenlerin boyu, ortam n s cakl k derecesine ba l olarak uzar ya da k sal r. Di er taraftan iletkenin üzerinde te ekkül eden buz yükünün tesiri ile gerilme de i ece i için mekanik yönden iletkende uzama olaca ndan boyunda de i me olacakt r. Ayr ca iletkenin üzerine rüzgar esmesi halinde iletkenin gerilmesi, buz toplanmas durumunda oldu u gibi de i ir ve boyunda da rüzgar iddetine ba l olarak de i meler meydana gelir. Gerek ortam s s n n de i mesi ve gerekse ek yük diye adland r lan rüzgar ya da buz yükünün ayr ayr tesir etmesi halinde iletkende termik ve mekanik uzamalar olmaktad r. Bu nedenle, hem iletken hesaplar ve hem de direk hesaplar bak m ndan iletkenin muhtelif kritik durumlardaki cer kuvvetlerinin bilinmesine ihtiyaç duyulmaktad r [1]. Bunun için yukar da anlat lan tüm parametreleri içeren De i ik Haller Denklemi tan mlanm t r. Bu denklemin analizi için önemli iki menzilin tan mlar a a daki gibidir. Kritik Menzil (a kr ) : Enerji ta ma hatlar nda maksimum gerilme ya ek yüklü durumda ya da minimum ortam s cakl nda olu ur. Maksimum gerilmenin olu tu u bu iki durumu ay ran öyle bir menzil vard r ki, bu menzile kritik menzil denir. 3

8 F. KARIK M. AYDIN /GÜFBED/GUSTIJ/ 2(1) (2012)1-10 a =2.T kr mak. 6..(t -t ) n g -g min 2 2 n 1 (3) Bu denklemdeki parametrelerin ne anlama geldi i de i ik haller denklemi içinde tan mlanm t r. Ruling Menzil (a r ) : ki durdurucu direk aras nda, ta y c direklerden olu an bir hat bölümü için hesaplan r. Projede direk tevziat sonras ortaya ç kan ve hesapla bulunan gerçek bir de erdir. E er iki durdurucu direk aras nda hiçbir ta y c direk yoksa, ruling menzil do rudan o iki durdurucu direk aras ndaki menzile e it olur. Ta y c direklerdeki ask izolatörler, iletkenlerin s de i mesi nedeniyle farkl gerilmelere maruz kalaca ndan dü ey durumlar ndan ayr l rlar. Bu sak ncay ortadan kald rmak için iletkenlerin sehimleri verilirken e de er (ruling) bir menzil hesaplan r. ki durdurucu direk aras na gerilmi iletkenin toplam boyunda de i iklik olmayacak ekilde hesaplanan menzile ruling menzil denir. a r = a 3 1 a 1 + a + a a a 3 n n (4) a r (m), hatt n ruling menzilini, a 1,...,a n (m): hattaki herbir direk aras ndaki mesafelerini, ifade eder. De i ik Haller Denklemi : (a r ).E.(g n ).q (a r ).E.(g1 ).q Tn = T1 + (t n t1). β.e.q (5) (T ) 24.(T ) n 1 e itli i ile verilir. Bu denklemdeki de erler üç grupta incelenebilir; a) ( 1/ 0 C), q( 2 mm ) ve E( 2 kg / mm ) gibi iletkenin yap sal özelli ine ba l olan de erler ile r a (m) rulling menzilidir. Bu de erler, iletkenin tipi ve hatt n rulling menzili de saptanm oldu undan denklemin bütün çözümlerinde sabit de er olarak kal r. (1/ºC), iletkenin s uzama katsay s n ; E (kg/mm 2 ), iletkenin elastisiyet modülünü; q (mm 2 ) iletkenin tüm kesitini; a (m) hatt n ruling menzilini, ifade eder. r b) T 1 (kg), t 1 ( C), g 1 (kg/m) ile gösterilen de erler ba lang ç artlar na ait de erlerdir. Ba lang ç art de erleri olarak genellikle maksimum gerilmenin meydana geldi i de erler al n r. letkende maksimum gerilme iki durumda meydana gelir : i) a kr >a r ise maksimum gerilme t min 'de olur. ii) a kr < a r ise maksimum gerilme ek yüklü durumda olur. 4

9 F. KARIK M. AYDIN /GÜFBED/GUSTIJ/ 2(1) (2012)1-10 Ek yüklü durum -5 0 C+%100 buzlu ya da +5 0 C+%100 rüzgarl durumu belirtmektedir. Tesis edilecek hat 1. bölgede ise maksimum gerilme +5 0 C +%100 rüzgarl durumda, 2., 3., 4., 5. bölgelerde ise -5 0 C +%100 buzlu durumda meydana gelir. 1.bölgede t 1 =+5 0 C, 2., 3., 4., 5. bölgede t 1 =-5 0 C al n r bölgede g 1; g = g + w 'den, 2., 3., 4., 5. bölgede g 1 =g i +g b 'den bulunur. 1 mak mak 1 i i T = T = σ.q (6) σ mak (kg/mm 2 ) : letkenin mm 2 kesit ba na kg cinsinden a rl n göstermektedir. c) t n ( 0 C), g n (kg/m) ve T n (kg) ise ara t r lan hallerdeki durumlar gösterir. t n ( 0 C), ara t r lan haldeki s cakl ; T n (kg), ara t r lan haldeki gerilmeyi; g n (kg/m), ara t r lan haldeki iletkenin metre ba na kg a rl n ifade eder. Sehim denklemi: f n = gn. a 8. T n 2 (7) a(m), sehimin hesaplanaca iki direk aras mesafeyi f n (m) ise ara t r lan haldeki sehimi ifade eder. Sehim tablosunun ç kar labilmesi için öncelikle 3. derece lineer olmayan bu (5) denklemin çözülmesi gerekir. Sonuç olarak (5)'den bulunan T de eri (ilgili bölgenin t min ve t mak de erleri aras nda her 5 0 C de bir) (7)'de yerine konarak her direk aras için sehim (f) de erleri tek tek bulunur. Buradan ç kacak tablo tel çekim tablosu oldu una göre tel çekimi yapacak ki iler hangi s cakl k derecesinde çal acaksa o derecedeki sehimi vermeye çal rlar [1]. A a daki ekilde simetrik ve asimetrik arazi yap lar gösterilmi tir. ekil 2. Simetrik ve asimetrik arazinin gösterimi 5

10 F. KARIK M. AYDIN /GÜFBED/GUSTIJ/ 2(1) (2012) Newton-Raphson algoritmas Bu yöntem özellikle fonksiyonun türevinin analitik olarak elde edilebildi i durumlarda kullan l d r ve elektrik sistemlerinde yayg n olarak kullan lmaktad r [3-12]. Fonksiyonel ili kinin ifade edilmesinde daha uygun bir yol f(x) = 0 d r. Bu ili kiyi sa layan x de eri denklemin köküdür. Bu yöntem ile a a daki ifadeden anla laca gibi, f(x ) 1 x 2 =x1- f (x 1 ) (8) dir. Genel olarak, f(x ) n x n+1=x n - f (x n ) (9) dir. Bir sonraki deneme de erinin tayin edilmesi için fonksiyonun x'e göre türevi kullan l r. A a daki ekil x'e kar f(x)' i göstermektedir. ekil 3. Newton-Raphson yönteminin prensibi x 1 kullan larak yap lan ilk iterasyonda f(x)'in x 1 için de eri f(x 1 ) ve f (x 1 ) bulunur. Bu yeni iterasyondaki de er olan x R, esas kök de erine daha yak nd r. Bu i leme x'in de erini önceden belirlenen tolerans n alt na dü ürecek say daki döngü kadar x R 'ye yakla ncaya kadar devam edilir. Bu tölerans tasarlanan yaz l mda olarak belirlenmi tir. De i ik haller denklemini çözmek için bu metod kullan lm t r. A a daki ekilde gerekli i lemi yapan kod parçac görülmektedir. 6

11 F. KARIK M. AYDIN /GÜFBED/GUSTIJ/ 2(1) (2012)1-10 ekil 4. Newton-Raphson yönteminin delphi kod parçac 4. Yaz l m kullan larak gerilme ve sehim tablolar n n olu turulmas Hesaplamalarda ve görsel arayüz ekranlar nda kodlama için Delphi program eçilmi tir. Delphi çok uzaklara dayanmayan geçmi iyle programc lardan hak etti i ilgiyi fazlas yla görmü bir programlama dilidir. Bunda hem pascal dilinden ald komut dilinin konu ma diline benzerli i sebebiyle programlama ortam na getirdi i daha anla l r bir yakla m hem de sürekli güncel versiyonlarla teknolojiye ayak uydurmas n n etkisi büyüktür [13]. lgili bilgisayar yaz l m kullan larak 2. bölge için swallow iletkeni kullan larak 5 durdurucu dire i olan 1013 m. uzunlu undaki bir hat için gerilme ve sehim hesaplar yap lm t r. ekil 5, 6 yaz l m n girdilerini; ekil 7, 8, 9 yaz l m n ç kt lar n göstermektedir. ekil 5. letken tipi ve buz yükü bölgesi seçim ekran 7

12 F. KARIK M. AYDIN /GÜFBED/GUSTIJ/ 2(1) (2012)1-10 ekil 6. Direk bilgisi ve menzil giri ekran ekil 7. Hat bilgileri ekran ekil 8. Gerilme hesaplar ç kt s 8

13 F. KARIK M. AYDIN /GÜFBED/GUSTIJ/ 2(1) (2012)1-10 ekil 9. Sehim hesaplar ç kt s 5. Sonuçlar ve öneriler Bu çal ma için tasarlanan yaz l m, kv'luk orta gerilim enerji nakil hatlar için 5 buz yükü bölgesi ve swallow, raven, pigeon, partridge, hawk havai hat iletken tiplerine göre gerilme ve sehim hesaplamalar yapmaktad r. Gerilme de eri uygulanan algoritma yard m yla tam olarak hesaplanm t r. Bu hesaplar proje haz rlanmas a amas nda zamandan tasarruf sa lamaktad r. Bulunan gerilme ve sehim de erleri sahada uygulamac ya büyük kolayl klar getirmektedir. Uygulamac hangi s cakl k derecesinde çal yorsa o derecedeki sehimi vermeye çal r. Yaz l m geli tirilerek daha yüksek kesitli iletkenler için hesap yap lmas mümkün olabilir. Yaz l m proje çizim dosyas ile kombine hale getirilerek direk ve menzil bilgileri otomatik al nabilir. 9

14 F. KARIK M. AYDIN /GÜFBED/GUSTIJ/ 2(1) (2012)1-10 Kaynaklar [1] Yunuso lu, A., 1995, Orta gerilim enerji nakil hatlar proje-cilt 1, Genç büro bask, 1-70, Ankara, (1995). [2] Kar k, F., Seydi ehir ilçesi ketenli kasabas ta oluk yaylas o.g.-e.n.h. projesi ve delphi ile hesap program, Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi, Mühendislik-Mimarl k Fakültesi, Konya, (2007). [3] Maciel R.S, Padilha-Feltrin A, Righeto E Substitution-Newton-Raphson method for the solution of electric network equations, Transmission & Distribution Conference and Exposition: Latin America, TDC '06. IEEE/PES, August, Latin America, 1-6 p. [4] El-Hawary, M.E., Landrigan, J.K., 1982, Optimum operation of fixed-head hydro-thermal electric power systems: powell's hybrid method versus Newton-Raphson method, IEEE Transactions on Power Apparatus and Systems, PA-101(3) [5] Naidu, S.R., Souza, B.A., 1997, Analysis of ferroresonant circuits using a newton-raphson scheme, IEEE Transactions on Power Delivery, 12(4) [6] Mamandur, K. R. C., Berg, G. J.,1982, Automatic adjustment of generator voltages in Newton- Raphson method of power flow solutions, IEEE Power Engineering Review, PER-2(6) [7] Herbig, A., Andersson, G., Fuerte-Esquirel, C.R., Acha, E., Ambriz-Perez, H., 2001, Discussion of "A comprehensive Newton-Raphson upfc model for the quadratic power flow solution of practical power networks", IEEE Transactions on Power Systems, 16(4) [8] Fuerte-Esquivel, C.R., Acha, E., 1996, Newton-Raphson algorithm for the reliable solution of large power networks with embedded FACTS devices, IEEE Proceedings-Generation, Transmission and Distribution, 143(5) [9] Le Nguyen, H., 1997, Newton-Raphson method in complex form [power system load flow analysis], IEEE Transactions on Power Systems, 12(3) [10] Varricchio, S.L., Martins, N., Lima, L.T.G., 2003, A Newton-Raphson method based on eigenvalue sensitivities to improve harmonic voltage performance, IEEE Transactions on Power Delivery, 18(1) [11] Angeles-Camacho, C., Tortelli, O.L., Acha, E., Fuerte-Esquivel, C.R., 2003, Inclusion of a high voltage DC-voltage source converter model in a Newton-Raphson power flow algorithm, IEEE Proceedings-Generation, Transmission and Distribution, 150(6) [12] Pizano-Martinez, A., Fuerte-Esquivel, C.R., Ambriz-Perez, H., Acha, E., 2007, Modeling of VSC-Based HVDC systems for a Newton-Raphson OPF algorithm, IEEE Transactions on Power Systems, 22(4) [13]Karagülle,., Borland Delphi 7, 1, Türkmen Kitabevi, stanbul, (2006). 10

15 GÜFBED/GUSTIJ (2012) 2 (1):11-20 Research/Ara t rma 2 Artemisia scoparia Waldst. et Kit. Uçucu Ya n n Biyoherbisidal Etkisi Melih YILAR 1,*, Yusuf BAYAN 2, Selçuk ÖZCAN 3, Hüseyin AK T 4, zzet KADIO LU 3 1 Gaziosmanpa a Üniv., Artova MYO., Organik Tar m Bölümü,Artova-TOKAT 2 Kahramanmara Sütçü mam Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Bitki Koruma Bölümü, KAHRAMANMARA 3 Gaziosmanpa a Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Bitki Koruma Bölümü, Ta l çiftlik TOKAT 4 Gaziosmanpa a Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Kimya Bölümü, Ta l çiftlik TOKAT Geli tarihi/received Düzeltilerek geli tarihi/received in revised form Kabul tarihi/accepted Özet Bu çal mada, Artemisia scoparia Waldst. et Kit bitkisinin toprak üstü (sürgün+yaprak+çiçek) aksam ndan elde edilen uçucu ya n farkl bitkilerin çimlenme ve fide geli imine olan herbisidal etkisinin ara t r lmas amac yla Samsun yöresinden 2010 y lnda toplanan A. scoparia bitkisinden uçucu ya ekstre edilmi tir. Elde edilen uçucu ya n GC-MS ile analizi sonucunda, Artemisia ketone (%32.76), Camphor (%19.45), -vatirenene (%7.84), Caryophyllene (%4.45), Guaiene (%4.35), - pinene (%2.52) ve Carveol (%2.22) temel bile enleri olarak bulunmu tur. Herbisidal etkiyi belirlemek amac yla yürütülen çal malarda 6 cm çapl petri kaplar na 2 kat halinde kurutma ka d yerle tirilmi ve Abutilon theoprasti Medik, Agrostemma githago L.,, Rumex crispus L., Sinapis arvensis L., Amaranthus retroflexus L., Chenopodium album L., Lactuca sativa L. ve Lepidium sativum L. tohumlar homojen olarak da t lm ve kurutma ka tlar distile su kullan larak iyice nemlendirilmi tir. Her bir petri kab n n kapa na zamkla bir parça kurutma ka d kö esinden yap t r lm, daha sonra bir mikropipet kullan larak 4 ayr konsantrasyonda (0, 3, 5 ve 7 µl/petri) uçucu ya lar bu ka t parças üzerine damlat l p, petri kapaklar hemen örtülerek parafilm ile s k ca sar lm t r. Petri kaplar 12 saat ayd nl k-12 saat karanl k ve ortalama 24 o C ko ullarda 7 gün süre ile inkübasyona b rak lm t r. nkübasyon süresi sonunda çimlenme oran, kök ve sürgün boylar belirlenmi tir. A. scoparia uçucu ya n n uygulanan tüm konsantrasyonlar nda A. githago, A. retroflexus, S. arvensis, C. album ve L. sativa bitkilerinin tohum çimlenmesi ile kök ve sürgün geli imini tamamen engellemi tir. Anahtar Kelimeler: Uçucu ya, Biyoherbisit, Artemisia scoparia Waldst. et Kit. * Melih YILAR, melih.yilar@gop.edu.tr, Tel:

16 M. YILAR, Y. BAYAN, S.ÖZCAN, H.AK T,. KADIO LU /GÜFBED/GUSTIJ/ 2(1) (2012) Bioherbicidal Effect of Artemisia scoparia Waldst. et Kit Essential oil Abstract In this study bioherbicidal effects of essential oil obtained from ground parts (shoots + leaves + flowers) of Artemisia scopaia plant on seed germination and seedling growth of different plant species were investigated. Essential oil were extracted from A. scoparia plant collected in 2010 from Samsun. The chemical composition of essential oil were Artemisia ketone (32.76%), Camphor (19.45%), -vatirenene (7.84%), Caryophyllene (4.45%), Guaiene (4.35%), -pinene (2.52%), Carveol (2.22%) based on GC-MS analysis. To determine herbicidal activities of the essential oil, two layers of filter paper were placed bottom of 6cm diameter disposable petri dishes then seeds of Abutilon theoprasti L., Agrostemma githago L., Rumex crispus L., Amaranthus retroflexus L., Sinapis arvensis L., Chenopodium album L., Lactuca sativa L., and Lepidium sativum L..were homogeneously distributed on filter paper. Filter papers were thoroughly moistened using distilled water. Piece of fitler paper was glued inner parts of each petridish s lid. Four different concentrations(0, 3, 5 ve 7 µl/petri) of the essential oil were applied to the filterpaper pieces. Then lid of each petridish was closed immediatelly and sealed with parafilm. Petri dishes were incubation at 12 hours dark -12 hours light periods with an average temperature of 24 o C for 3 weeks. At the end of incubation period, germination rates, root and shoot lengths of the test plants were determined. All concentrations of A. scoparia essential oil were completely inhibited seed germination, root and shoot growth of A. githago., A. retroflexus, S. arvensis, C. album and L. sativa plants. The 3-7µl/petri dose of essential oil was inhibited 68%- 87.9% seed germination of Rumex crispus. Keywords: Essential oil, Bioherbicide, Artemisia scoparia Waldst. et Kit 1. Giri Tar m alanlar nda ürünleri istila eden hastal k, zararl ve yabanc otlar önemli derecede kay plara neden olmaktad r. Bu sebeple etmenlerin neden oldu u kay plar azaltmak için yo un ekilde pestisit kullan lmaktad r. Ancak bugüne kadar yürütülen çal malar artan pestisit kullan m n n beraberinde bir çok problemi de birlikte getirdi ini ortaya ç karm t r. Bu amaçla sentetik pestisitlere göre insan sa l na ve çevreye daha az zararl olan bitki metabolitlerinin ve bitki esasl ilaçlar n iyi bir alternatif oldu u dü ünülerek bu yönde yo un çal malar yürütülmü ve halende yürütülmektedir [27, 11, 29, 6, 15, 14, 33]. Dolay s yla farkl bitki ekstraktlar ve bitkilerin bünyelerinde bulundurduklar uçucu ya lar bu çal malarda ön plana ç kmaktad r. Uçucu ya lar aromatik bitkiler taraf ndan ortama sal verilen ve bitkilere ekolojiksel olarak ya am ortamlar nda bir üstünlük sa layan bile iklerdir. Örne in; tozla mada cezbedici özelli i yan nda hastal k ve zararl lara kar savunma ve allelopati gibi bir avantaj sa lamaktad r [4, 24]. Uçucu ya lar n bitki geli imini yava lat c ve tohum çimlenmesini engelleyici etkisi bulundu unu daha önce yürütülen çal malar göstermektedir [10, 32, 5, 23, 3, 1, 16]. Asteraceae familyas nda yer alan Artemisia 200'ün üzerinde ot ve çal formunu içermektedir. htiva ettikleri uçucu ya lar n n t bbi yönleri ve biyolojik aktiviteleri dünyan n her taraf nda iyi bilinen, özellikle Güney Bat Asya ve Orta Avrupa' da yayg n olarak bulunan bir cinstir [17, 24, 12]. Türkiye floras nda ise Artemisia cinsinin 22 türü bulunmaktad r. Bunlardan A. scoparia türü de Artemisia cinsinin bir üyesidir[8, 31]. 12

17 M. YILAR, Y. BAYAN, S.ÖZCAN, H.AK T,. KADIO LU /GÜFBED/GUSTIJ/ 2(1) (2012) A. scoparia üzerine yürütülen çal malar n büyük ço unlu u içerdi i uçucu ya bile enlerinin belirlenmesi yönündedir [21, 17, 13, 26, 25]. Bunun yan nda bitkinin insektisidal [18], antimikrobial [7] ve fitotoksik [24] etkiye sahip oldu unu gösteren çal malarda mevcuttur. Yürütülen bu çal mada da A. scoparia bitkisinin uçucu ya bile enlerinin belirlenmesi ve Abutilon theoprasti L., Agrostemma githago L., Rumex crispus L., Amaranthus retroflexus L., Sinapis arvensis L., Chenopodium album L., Lactuca sativa L., ve Lepidium sativum L. test bitkilerine kar herbisidal etkisi ara t r lm t r. 2. Materyal ve metot 2.1. Bitki materyali ve uçucu ya n izolasyonu Samsun li'nden 2010 y l A ustos ay nda tohum ba lama döneminde toplanarak laboratuara getirilen bitkilerin toprak üstü aksam kurutulmu tur. Kurutulan bitkiler el ile ufalanm t r. Ufalanan bitkinin uçucu ya, Schilcher cihaz kullan larak hydro-distilasyon yöntemiyle (Tart lan bitki örneklerine saf su ilave edilerek 1:10 w/v oran nda) 2 saat süre ile kaynat larak elde edilmi tir. Elde edilen uçucu ya denemede kullan lm t r Deneme de kullan lan test bitkileri Denemede kullan lan farkl familyalara ait test bitkileri Çizelge 1'de verilmi tir. Tablo 1. Çal mada kullan lan test bitkilerine ait bilgiler Latincesi Türkçesi Familyas Abutilon theoprasti L mam pamu u Malvaceae Agrostemma githago L Karamuk Caryophyllaceae Amaranthus retroflexus L. K rm z köklü tilkikuyru u Amaranthaceae Chenopodium album L Sirken Chenopodiaceae Lactuca sativa L. Marul Asteraceae Lepidium sativum L. Tere Brassicaceae Rumex crispus L. K v rc k labada Polygonaceae Sinapis arvensis L Yabani hardal Brassicaceae 2.3. Uçucu ya bile enlerinin belirlenmesi 20 mg uçucu ya 1.2 ml aseton içinde çözülerek analize haz r hale getirilmi tir. Analiz, BPX5 (0.25mm ID, film kal nl 0.25 µm) 30 m kapiler kolon ile Perkin Elmer Clarus 500 GC-MS ile yürütülmü tür. njeksiyon hacmi 1 µl, injeksiyon port s cakl 250 ºC olarak belirlenmi tir. Ta y c gaz olarak 50:1 split oran ve 1 ml dk -1 ak h z ile helyum kullan lm t r. F r n program ; 50 ºC den ba lanarak 3 ºC dk -1 s tma h z ile 210 ºC ye ç kar lm, toplam program süresi 30 dakika olarak belirlenmi tir. MS parametreleri; iyonla t r c : EI (elektron impact), iyonla t r c enerjisi: 70 ev, iyon kayna s cakl ; 250 ºC eklinde ayarlanm t r. 13

18 M. YILAR, Y. BAYAN, S.ÖZCAN, H.AK T,. KADIO LU /GÜFBED/GUSTIJ/ 2(1) (2012) Bile enlerin ayd nlat lmas nda; mevcut standart bile enlerin kolonda al konma süreleri (retention time) ile numune bile enlerinin al konma sürelerinin kar la t r lmas (co-injection), litereatürde verilen kovats index ya da retention index (RI) de erlerinin kar la t r lmas ve bile enlerin spesifik kütle spektrumlar n n dijital ortamda mevcut MS kütüphanelerindeki (NIST, Willey ve Pfleger) veriler ile kar la t r lmas yap lm t r. Bile enlerin uçucu ya içindeki göreceli yüzdeleri ise; Turbomass ver yaz l m ile her bir bile enin pik alanlar n n toplam pik alan na oran n n yüzle çarp lmas ile hesaplanm t r Uçucu ya lar n test bitkilerine ait tohumlar n çimlenmesine ve fide geli imine etkisi Çal malar 6 cm çapl petri kaplar nda yürütülmü tür. 2 kat halinde kurutma ka d yerle tirilmi petri kaplar na, Çizelge 1'de verilen tohumlar (bitki tohumunun büyüklü üne göre say lar de i iklik göstermektedir) homojen olarak da t l p, kurutma ka tlar distile su kullan larak iyice nemlendirilmi tir. Uçucu ya lar n suda çözünürlü ü az oldu undan denemede gaz formunda kullan lm t r. Bu amaçla petri kaplar n n kapaklar na zamkla bir parça kurutma ka d kö esinden yap t r lm, daha sonra bir mikropipet kullan larak uçucu ya lar bu ka t parças üzerine damlat l p, petri kapaklar hemen örtülüp ve parafilm ile s k ca sar lm t r [29]. Denemede, uçucu ya lar 0(Kontol), 3, 5 ve 7 µl/petri dozlarda uygulanm t r. Petri kaplar 12 saat ayd nl k-12 saat karanl k ve 23 ± 2 o C [14, 20] ko ullarda 1 hafta süre ile inkübasyona b rak lm t r. Sürenin sonunda çimlenme oran, kökçük ve sürgün boylar belirlenmi tir. Denemeler 3 tekerrürlü ve 2 tekrarlamal olarak yürütülmü tür Verilerin de erlendirilmesi Denemelerde muameleler aras ndaki farkl l klar n önem dereceleri varyans analizi (ANOVA) ile belirlenmi, DUNCAN testi kullan larak ortalamalar kar la t r lm t r. statistiksel analizler SPSS bilgisayar program kullan larak yap lm t r. 3. Sonuçlar ve tart ma 3.1. Uçucu ya lar n kimyasal bile imi Bu çal mada incelenen A. scoparia L. türüne ait uçucu ya analiz sonuçlar Tablo 2 de verilmi tir. A. scoparia toprak üstü organlar ndan elde edilen uçucu ya n analizinde 20 bile en tan mlanm t r. Bu bile enler toplam ya n %91,87'lik k sm n olu turmu tur. Çizelge- 2 incelendi inde artemisia ketone en yüksek oranda (%35.76) bulundu u ve bunu s ras yla camphor (%23.45), isoledene (%5.06), caryophyllene (%4.45), guaiene (%4.35) takip etti i ve bu majör bile enlerin toplam ya n %73.07'sini olu turdu u tespit edilmi tir. [24] yapt klar ara t rmada; A. scoparia bitkisinin taze yapraklar n n GC-MS analizleri sonucu uçucu ya bile iminde -myrcene (%29.27), (+)-limonene (%13.3), (Z)- - ocimene (%13.37), -terpinene (%9.51), ve acenaphthene (%17.8) uçucu ya bile enlerini en yüksek seviyede tespit etmi lerdir. A. scoparia bitkisinin vejetatif aksam n n GC-MS analizleri sonucunda ise, a-thujone (%55.4), b-thujone (%20.3), camphor (%9.4), ve 1,8-cineole (%5.9) ya bile enlerini en yüksek seviyede bulmu lard r[17] Uçucu ya lar n test bitkilerine ait tohumlar n çimlenmesine ve fide geli imine etkisi Test bitkilerin tohum çimlenmesi ve fide geli imine etkisi Tablo 3, Tablo 4 ve Tablo 5 de verilmi tir. 14

19 M. YILAR, Y. BAYAN, S.ÖZCAN, H.AK T,. KADIO LU /GÜFBED/GUSTIJ/ 2(1) (2012) A. scoparia uçucu ya tohumlar n çimlenme oran, kök ve sürgün geli imi üzerinde yüksek oranda engelleyici etki göstermi tir. Ancak, kullan lan uçucu ya n kullan lma dozuna ve uyguland klar test bitkilerine göre engelleyici etkide büyük farkl l klar saptanm t r. Test bitkilerinden karamuk, yabani hardal, sirken, k rm z köklü tilki kuyru u ve marul bitkilerinin tohum çimlenmesi en dü ük dozda bile tamamen engellenirken, k v rc k labada, imam pamu u ve tere bitkilerinde ise artan doza ba l olarak tohum çimlenmesinde önemli bir engelleme meydana gelmi tir. Yine tohum çimlenmesine paralel olarak benzer sonuçlar kök ve sürgün geli iminde de görülmü tür. Tablo 2. Artemisia scoparia bitkisinin uçucu ya bile enleri RI* Uçucu Ya Yüzde Tan mlama Bile enleri miktar Tekni i 953 -Thujene 0.34 MS, RI 965 Camphene 2.00 MS, RI 988 -Pinene 2.52 MS, RI 990 -Thujene 0.35 MS, RI 999 -Pinene 0.60 MS, RI 1008 Santolina triene 1.16 MS, RI carene 0.28 MS, RI phellandrane 0.11 MS, RI 1084 Artemisia ketone MS, RI 1093 Artemisia triene 3.42 MS, RI 1118 Bicyclo[4,2,0]oct MS, RI ene-7-endo-ethenyl 1161 Carveol 2.22 MS, RI 1169 Camphor MS, RI 1183 Pinocarvone 1.47 Co-injection 1494 Isoledene 5.06 MS 1503 Guaiene 4.35 MS, RI 1521 Caryophyllene 4.45 Co-injection bisabolane tr MS, RI cubebene 2.45 MS, RI 1548 Germacrene 0.43 MS Total RI: Retention index, tr:<0,05%, nd: not dedected; MS: Mass spectrofotometre 15

20 M. YILAR, Y. BAYAN, S.ÖZCAN, H.AK T,. KADIO LU /GÜFBED/GUSTIJ/ 2(1) (2012) Daha önceki çal malarda da uçucu ya lar n nispeten selektif etkiye sahip oldu u, dolay s yla da test bitkilerine göre engelleyici etkide büyük farkl l klar oldu u belirlenmi tir [9, 10, 29, 28]. Yürütülen bu çal mada da test bitkilerine göre etkide farkl l klar saptanm t r. Örne in test bitkilerinden yabani hardal, tilkikuyru u, marul, karamuk ve sirken uçucu ya n tüm dozlar nda tohum çimlenmeleri %100 engellenirken, k v rc k labada ve imam pamu u bitkilerinin tohum çimlenmesi kontrole k yasla % 87,9, %90 engellenmi tir(tablo 3). Ayn benzer etkiler test bitkilerin sürgün ve kök geli imlerinde de gözlemlenmi tir(tablo 4 ve 5). Yürütülen çal ma A. scoparia bitkisinin herbisidal etkiye sahip oldu unu göstermi tir. Daha önceki çal malarda A. scoparia bitkisinin uçucu ya n n biyolojik aktivite sergiledi ini belirlemi lerdir[18, 7, 24, 26, 12]. Uygulama Dozu Tablo 3. A. scoparia uçucu ya n n test bitkilerinin tohum çimlenmesine etkisi (%) K v rc k Labada mam Pamu u Karamuk Yabani Hardal Sirken K rm z Köklü Tilki Kuyru u Kontrol 83.3 a * 100 a 65 a 73.2 a 60.2 a 95.5 a 100 a 80 a 3 ml/petri 26.6 b 60 b 0.0 b 0.0 b 0.0 b 0.0 b 40 ab 0.0 b 5 ml/petri 26.6 b 40 bc 0.0 b 0.0 b 0.0 b 0.0 b 0.0 b 0.0 b 7 ml/petri 10.0 b 10 c 0.0 b 0.0 b 0.0 b 0.0 b 0.0 b 0.0 b * Ayn sütunda farkl harflere sahip ortalamalar DUNCAN a göre p<0.05 önem seviyesinde farkl d r. Tere Marul Uygulama Dozu Tablo 4. A. scoparia uçucu ya n n test bitkilerinin kök geli imine etkisi(mm) K v rc k Labada mam pamu u Karamuk Yabani Hardal Sirken K rm z Köklü Tilki kuyru u Kontrol 18.4 a * 34.2 a 28.4 a 15.1 a 4.7 a 10.3 a 48.5 a 40.5 a 3 ml/petri 2.6 b 11.1 b 0.0 b 0.0 b 0.0 b 0.0 b 8.9 b 0.0 b 5 ml/petri 2.1 b 10.1 b 0.0 b 0.0 b 0.0 b 0.0 b 0.0 b 0.0 b 7 ml/petri 0.0 b 0.0 b 0.0 b 0.0 b 0.0 b 0.0 b 0.0 b 0.0 b * Ayn sütunda farkl harflere sahip ortalamalar DUNCAN a göre p<0.05 önem seviyesinde farkl d r. Tere Marul Uygulama Dozu Tablo 5. A. scoparia uçucu ya n n test bitkilerinin sürgün geli imine etkisi(mm) K v rc k Labada mam pamu u Karamuk Yabani Hardal Sirken K rm z Köklü Tilki kuyru u Kontrol 8.9 a * 19.2 a 5.3 a 14.8 a 4.2 a 18.5 a 23.4 a 30.9 a 3 ml/petri 4.5 b 9.0 b 0.0 b 0.0 b 0.0 b 0.0 b 6.3 b 0.0 b 5 ml/petri 2.6 c 6.1 b 0.0 b 0.0 b 0.0 b 0.0 b 0.0 c 0.0 b 7 ml/petri 0.0 d 2.8 b 0.0 b 0.0 b 0.0 b 0.0 b 0.0 c 0.0 b * Ayn sütunda farkl harflere sahip ortalamalar DUNCAN a göre p<0.05 önem seviyesinde farkl d r. Tere Marul 16