BİREYSEL EMEKLİLİK SİSTEMİ ve BİREYSEL EMEKLİLİK SİSTEMİNDEKİ SİGORTA ŞİRKETLERİNDE FON YÖNETİMİ. Zeynep KIZILGEÇİT

Transkript

1 BİREYSEL EMEKLİLİK SİSTEMİ ve BİREYSEL EMEKLİLİK SİSTEMİNDEKİ SİGORTA ŞİRKETLERİNDE FON YÖNETİMİ Zeynep KIZILGEÇİT Yüksek Lisans Tezi İşletme Anabilim Dalı Prof. Dr. Turan ÖNDEŞ 2014 Her hakkı saklıdır

2 ATATÜRK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İŞLETME ANABİLİM DALI Zeynep KIZILGEÇİT BİREYSEL EMEKLİLİK SİSTEMİ ve BİREYSEL EMEKLİLİK SİSTEMİNDEKİ SİGORTA ŞİRKETLERİNDE FON YÖNETİMİ YÜKSEK LİSANS TEZİ TEZ YÖNETİCİSİ Prof. Dr. Turan ÖNDEŞ ERZURUM-2014

3

4

5 I İÇİNDEKİLER ÖZET... V ABSTRACT... VI ŞEKİLLER DİZİNİ... VII TABLOLAR DİZİNİ... VIII KISALTMALAR... IX GİRİŞ... 1 BİRİNCİ BÖLÜM SİGORTACILIK 1.1.SİGORTA KAVRAMI Sigortanın Tanımı Sigortanın Konusu ve Önemi SİGORTACILIĞIN DÜNYADAKİ TARİHSEL GELİŞİMİ SİGORTACILIĞIN TÜRKİYE DEKİ TARİHSEL GELİŞİMİ SİGORTA BRANŞLARI Hayat Dışı Sigorta Branşları Hastalık/Sağlık Sigortası Kaza Sigortası Kara Araçları Sigortası Raylı Araçlar Sigortası Hava Araçları Sigortası Su Araçları Sigortası Nakliyat Sigortası Yangın ve Doğal Afetler Sigortası Genel Zararlar Sigortası Kara Araçları Sorumluluk Sigortası Hava Araçları Sorumluluk Sigortası Su Araçları Sorumluluk Sigortası Genel Sorumluluk Sigortası Kredi Sigortası... 14

6 II Emniyeti Suistimal Finansal Kayıplar Hukuksal Koruma Sigortası Destek Sigortası Hayat Sigortası Branşları Hayat Sigortası Evlilik ve Doğum Sigortası Yatırım Fonlu Sigortalar Sermaye İtfa Sigortası Fonların Yönetimi İşlemi Kaza Sigortası Hastalık/Sağlık Sigortası Tontin Bireysel Emeklilik Sistemi SİGORTA SEKTÖRÜNÜN TÜRKİYE DEKİ MEVCUT DURUMU İKİNCİ BÖLÜM BİREYSEL EMEKLİLİK SİSTEMİ 2.1.TÜRKİYE DE BİREYSEL EMEKLİLİK SİSTEMİNİN TANIMI BİREYSEL EMEKLİLİK SİSTEMİNİN AMACI VE KAPSAMI Bireysel Emeklilik Sisteminin Amacı Bireysel Emeklilik Sisteminin Kapsamı BİREYSEL EMEKLİLİK SİSTEMİNİN TARİHÇESİ BİREYSEL EMEKLİLİK SİSTEMİNİN AVANTAJLARI BİREYSEL EMEKLİLİK SİSTEMİNDE DEVLET KATKISI BİREYSEL EMEKLİLİK SİSTEMİNİN İŞLEYİŞİ VE TARAFLARI Bireysel Emeklilik Sisteminin İşleyişi Sözleşmenin Kurulması ve Katkıların Toplanması Katkıların Yatırıma Yönlendirilmesi Emeklilik Süreci Bireysel Emeklilik Sisteminin Tarafları Katılımcı... 38

7 III Emeklilik Şirketi Portföy Yöneticisi Takasbank Hazine Müsteşarlığı Emeklilik Gözetim Merkezi Sermaye Piyasası Kurulu Bireysel Emeklilik Danışma Kurulu Bireysel Emeklilik Aracıları BİREYSEL EMEKLİLİK SİSTEMİNİN FİNANSMAN KAYNAKLARI Katkı Payı Ödemeleri Gider Ödemeleri ve Gider Kesintileri Giriş Aidatı Yönetim Gideri Kesintisi Fon İşletim Gideri Kesintisi Özel Hizmet Kesintisi EMEKLİLİK YATIRIM FONLARI Emeklilik Yatırım Fonlarının Kuruluşu Emeklilik Yatırım Fon Türleri Gelir Amaçlı Fonlar Büyüme Amaçlı Fonlar Para Piyasası Fonları İhtisaslaşmış Fonlar Kıymetli Madenler Fonu Diğer Fonlar ÜÇÜNCÜ BÖLÜM BİREYSEL EMEKLİLİK SİSTEMİNDEKİ SİGORTA ŞİRKETLERİNİN ETKİNLİĞİ: VZA YÖNTEMİ İLE BİR UYGULAMA 3.1. VERİ ZARFLAMA ANALİZİ VERİ ZARFLAMA ANALİZİNİN AVANTAJLARI ve DEZAVANTAJLARI VERİ ZARFLAMA ANALİZİNİN MODELLERİ... 59

8 IV CCR Modeli BCC Modeli VERİ ZARFLAMA ANALİZİNİN AŞAMALARI Karar Birimlerinin Seçilmesi Girdi ve Çıktıların Belirlenmesi Değişkenlerin Analiz Edilmesi ve Sonuçların Yorumlanması SONUÇ KAYNAKÇA EKLER EK EK EK ÖZGEÇMİŞ... 80

9 V ÖZET YÜKSEK LİSANS TEZİ BİREYSEL EMEKLİLİK SİSTEMİ VE BİREYSEL EMEKLİLİK SİSTEMİNDEKİ SİGORTA ŞİRKETLERİNDE FON YÖNETİMİ Zeynep KIZILGEÇİT Tez Danışmanı: Prof. Dr. Turan ÖNDEŞ 2014, 80 sayfa Jüri: Prof. Dr. Reşat KARCIOĞLU Prof. Dr. Turan ÖNDEŞ Doç. Dr. M. Suphi ÖZÇOMAK Bireysel Emeklilik Sistemi ve Bireysel Emeklilik Sistemindeki Sigorta Şirketlerinde Fon Yönetimi adlı bu çalışmanın amacı, Bireysel Emeklilik Sistemi (BES) hakkında bilgi sunmak ve bunun yanında bireysel emeklilik hizmeti sunan sigorta şirketlerinin ne derece etkin olduğunu veri zarflama analizi yoluyla ölçmektir. Bu çalışmanın birinci bölümünde, sigortacılık sisteminden genel olarak bahsedilmiştir. İkinci bölümünde bireysel emeklilik sisteminden, bireysel emeklilik sisteminin tarihçesinden ve işleyişinden, bu sistemin getirilerinden ve zaman içinde bu sistemde meydana gelen değişikliklerden bahsedilmiştir. Üçüncü bölümde ise, bireysel emeklilik sistemindeki sigorta şirketlerinin fon yönetiminin etkin olup olmadığı tespit edilmeye çalışılmış ve bu etkinliğin tespiti için veri zarflama analizi yöntemi kullanılmıştır.

10 VI ABSTRACT MASTER S THESIS INDIVIDUAL PENSION SYSTEM AND FUND MANAGEMENT AT THE INSURANCE COMPANIES ON THE PRIVATE PENSION SYSTEM Zeynep KIZILGEÇİT Advisor: Prof. Dr. Turan ÖNDEŞ 2014, Page: 80 Jury: Prof. Dr. Reşat KARCIOĞLU Prof. Dr. Turan ÖNDEŞ Assoc. Prof. Dr. M. Suphi ÖZÇOMAK The aim of this study is to present information about Individual Annuity Insurance. In addition of this aim, this study also measures the effectiveness or productivity of insurance companies which provide service of individual annuity insurance via data envelopment analysis. In the first part of this study, there is general information about what insurance system is. The following part is about individual pension system, its historical development, the style of its working, the advantages of this system, and the changes occurring on it through the time. In the thirdpart, it is examined that, whether the Insurance Companies in Individual Annuity Insurance areeffective in terms of fund management or not byusing data envelopment analysis.

11 VII ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil 2.1. Bireysel Emeklilik Sisteminin İşleyişi... 38

12 VIII TABLOLAR DİZİNİ Tablo 2.1. Devlet Katkısının Hak Edilmesine İlişkin Esas Süre Tablo 2.2. Devlet Katkısının Hak Ediş Oranları Tablo 2.3. Hak Kazanılan Devlet Katkı Getirisi Üzerinden Alınacak Stopaj Oranları Tablo 3.1. VZA Uygulamalarında Girdi ve Çıktılar Tablo 3.2. Girdi- Çıktı Kalemleri Tablo Yılının Etkinlik Değerleri Tablo Yılının Etkinlik Değerleri Tablo Yılının Etkinlik Değerleri Tablo Yılında Etkin Olmayan Şirketlerin Referans Kümeleri Tablo Yılında Etkin Olmayan Şirketlerin Referans Kümeleri Tablo Yılında Etkin Olmayan Şirketlerin Referans Kümeleri... 70

13 IX AŞ BEDK BES BCC Modeli CCR Modeli CRS DASK DEA EGM GSYİH HM KB KVB M.S. ÖARG ÖAZG ÖSG SPK TBMM T.C. TTK VRS VZA Y.Y. KISALTMALAR : Anonim Şirketi :Bireysel Emeklilik Danışma Kurulu :Bireysel Emeklilik Sistemi :Banker-Charnes-Cooper Modeli :Charnes-Cooper-Rhodes Modeli : Ölçeğe Göre Sabit Getiri :Doğal Afetler Sigortası Kurulu :Data Envelopment Analysis :Emeklilik Gözetim Merkezi :Gayri Safi Yurtiçi Hasıla :Hazine Müsteşarlığı :Karar Birimi :Karar Verme Birimi :Milattan sonra :Ölçeğe Göre Artan Getiri :Ölçeğe Göre Azalan Getiri :Ölçeğe Göre Sabit Getiri :Sermaye Piyasası Kurulu :Türkiye Büyük Millet Meclisi :Türkiye Cumhuriyeti :Türk Ticaret Kanunu :Ölçeğe Göre Değişken Getiri :Veri Zarflama Analizi :Yüzyıl

14 1 GİRİŞ Sigortacılık fikri, insanların birtakım zararlardan korunmak veya bu zararların kendilerine olumsuz getirilerini en aza indirmek için girişimlerde bulunmalarıyla başlamıştır. Sigortacılık, yasalarla konulmuş bir düzen değildir, aksine insanların ihtiyaçları gereği ortaya çıkarılmış ve sonradan yasa haline gelmiş bir sistemdir. Bu sistem ilk çıktığı zamanlardan itibaren ihtiyaçlar doğrultusunda insanlar tarafından geliştirilmiş ve çeşitli sigorta türleri ortaya çıkmıştır. Yangın sigortası, kaza sigortası, doğal afet sigortaları bu sigorta türlerinden bazılarıdır. Bireysel Emeklilik Sistemi ve Bireysel Emeklilik Sistemindeki Sigorta Şirketlerinde Fon Yönetimi adlı bu çalışmanın amacı, BES hakkında bilgi sunmak ve bunun yanında bireysel emeklilik hizmeti sunan sigorta şirketlerinin ne derece etkin olduğunu veri zarflama analizi yoluyla ölçmektir. Son yıllarda hızla gelişen sigorta türlerinden bir diğeri de BES tir. Çalışmamızın birinci bölümünde, sigortacılıktan, sigortacılık fikrinin doğuşundan, sigortacılığın tarihçesinden ve sigortacılığın ülkemizdeki mevcut durumundan; ikinci bölümünde ise BES ten, bu sistemin işleyişinden, katılımcılara ödenecek olan devlet katkısından, bu sistemin avantajlarından bahsedilmiştir. BES, sosyal güvenlik sisteminin tamamlayıcısı (bazı ülkelerde de alternatifi) niteliğindedir. Bu sistem, bireylerin gelir elde ettikleri dönemlerde düzenli tasarrufta bulunmalarını sağlayarak sahip olunan refah seviyesinin emeklilik döneminde de devam etmesi için kurulmuş bir sistemdir. BES aynı zamanda ekonomiye uzun vadeli kaynak sağlayarak istihdamın artırılması temeli üzerine kurulmuştur. BES e dahil olan katılımcının emekli olma haklarından yararlanması için 10 yıl süreyle bu sistemde kalmak zorunda olması, ekonomiye uzun vadeli kaynak sağlamaktadır. Ayrıca emeklilik haklarından yararlanabilmek için ikinci kriter de 56 yaşını doldurmuş olmaktır. 1 Ocak 2013 tarihinde yapılan düzenlemeye göre katılımcı tarafından ödenen katkı paylarının % 25 i oranındaki miktar, devlet tarafından katılımcının emeklilik hesabına yatırılmaktadır. Bu devlet katkısı sistemi, bireyleri tasarruf yapmaya yönlendirmek için cazip bir düzenlemedir. Ayrıca, BES şeffaf bir yapıya sahip olduğu için katılımcılar, istedikleri zamanda hesaplarındaki katkıları, bunların getirilerini ve

15 2 ilgili diğer bilgileri öğrenebilmektedirler. Bu bilgilere hemen ulaşılabilirlik katılımcıların bu sisteme olan güvenlerini artırmaktadır. Ayrıca, katılımcıların güvenini artıran bir diğer husus da sistemin, emeklilik şirketlerinin denetimi için detaylı olarak inceleme yapacak denetim ve gözetim mekanizmalarını kurmasıdır. Bu sistemde fonların ve portföy yöneticilerinin faaliyetleri yılda en az bir defa SPK tarafından, fonların hesap ve işlemleri de üçer aylık dönemlerle bağımsız dış denetçiler tarafından denetlenmektedir. Çalışmamızın üçüncü bölümünde ise, bireysel emeklilik hizmeti sunan sigorta şirketlerinde fon yönetiminin ne derece etkin olduğu araştırılmış ve bu etkinliği incelerken veri zarflama analizi yönteminden yararlanılmıştır. Veri zarflama analizi yönteminden yararlandığımız için öncelikle bu yöntemle ilgili bilgi vermeyi uygun gördük. Bundan dolayı bu bölümde, veri zarflama analizinden, veri zarflama analizinin modellerinden, tarihçesinden ve bu analizin aşamalarından bahsedilmiştir. 2010, 2011 ve 2012 yılları itibariyle sistemde kesintisiz emeklilik hizmeti veren 11 tane emeklilik şirketi karar birimi olarak seçilmiş ve bu karar birimlerinin etkinliğini belirlerken üç tanesi girdi, 2 tanesi çıktı olmak üzere beş tane kriter kullanılmıştır. Bu kriterlerden öz sermaye, bireysel emeklilik sistemi aracıları, emeklilik faaliyetlerinden borçlar girdi iken, yatırım gelirleri ve emeklilik teknik gelirleri çıktı olarak ele alınmıştır. Bu kriterlerden yola çıkarak amaç çıktıyı maksimize etmek olduğu için veri zarflama analizinin çıktı odaklı modeli kullanılmıştır. Ayrıca, bu verilerin ölçeğe göre sabit getiri ve ölçeğe göre değişken getirileri de hesaplanmış, aynı zamanda ölçek etkinliği ve referans kümeleri belirlenerek etkin olmayan karar birimlerinin etkin olabilmesi için baz alınması gereken karar birimleri de belirlenmiştir.

16 3 BİRİNCİ BÖLÜM SİGORTACILIK 1.1. SİGORTA KAVRAMI İnsanlar sigorta fikrinin gündemde olmadığı ilk zamanlarda sahip oldukları varlıkları korumak için tek başlarına hareket etmenin yeterli olabileceğini düşünmüşlerdir. Ancak zaman ilerledikçe doğal afetlerden, sosyal ve ekonomik gelişmeler ile teknolojik değişikliklerden kaynaklanan zararları en aza indirebilmek için birlikte hareket etmenin daha iyi olacağı kanısına varmışlardır. Çeşitli sebeplerle ortaya çıkan bu zararların fiziksel olarak kaldırılmaları imkânsız olduğundan kişiler, en azından bunların ekonomik sonuçlarını ortadan kaldırabilmek veya hafifletebilmek için girişimlerde bulunmuşlar ve herhangi bir tehlikenin gerçekleşmesi durumunda meydana gelebilecek zararı aralarında bölüştürmek suretiyle sigorta kavramının temelini atmışlardır. 1 Buradan da anlaşılabileceği gibi sigorta yasalarla getirilen bir düzen olmamakla birlikte ekonomik ve toplumsal yaşamın gelişmesinin doğal bir neticesi olarak karşımıza çıkmıştır Sigortanın Tanımı Sigorta, yasa ve sözleşme ile tespit edilen belirli bir riskin aynı derecede tehdidi altında bulunan çok sayıda ve benzer ünitelerin, tesadüfî olarak meydana gelen, para birimi ile ölçülmesi ve istatistikî olarak kavranması mümkün hasar olayını birlikte karşılamak üzere bir araya getirilmesiyle oluşturulan bir organizasyondur. 3 En basit anlamıyla sigorta, ileride meydana gelme olasılığı bulunan tehlikeden doğacak zararın giderilmesinin, önceden yapılan ödemeler (prim) karşılığında güvence altına alınmasıdır. 4 TTK nın maddesinde sigorta şöyle tanımlanmıştır; Sigorta bir akittir ki bununla sigortacı bir prim karşılığında diğer bir kimsenin parayla ölçülebilir bir 1 Ömür Genç, Sigortacılık Sektörü ve Sigortacılık Sektöründe Fon Yaratma Kapasitesi, Türkiye Kalkınma Bankası A.Ş., Ankara 2002, s.3. 2 Gülden Ünder, Sigortacılıkta Pazarlama ve Satış Yönetimi, (Yayımlanmış Yüksek Lisans Tezi), Marmara Üniversitesi Sigortacılık ve Bankacılık Enstitüsü, İstanbul Ali Utku Atalay, AB Perspektifiyle Hizmetlerin Serbest Dolaşımı Kapsamında Türk Sigortacılık Sektörünün Değerlendirilmesi, Avrupa Birliği Genel Sekreterliği, Ankara 2004, s Enver Alper Güvel, AfitapÖndaşGüvel, Sigortacılık, Seçkin Yayıncılık, Ankara 2010, s.22.

17 4 menfaatini halele uğratan bir tehlikenin meydana gelmesi halinde tazminat vermeyi yahut bir veya birkaç kimsenin hayat müddetleri sebebi ile veya hayatlarında meydana gelen birtakım hadiseler dolayısıyla bir para ödemeyi veya sair edalarda bulunmayı üzerine alır. 5 Tanımdan da anlaşılabileceği gibi sigorta, aynı rizikonun tehdidi altında bulunan kişilerin, kurumların, prim adı verilen belirli bir miktar para ödemesi yoluyla toplanan fonların, sadece o tehlikenin gerçekleşmesi sonucu zarara uğrayanların zararını karşılamak için hasar öncesi duruma getirmek amacıyla kullanılan bir ekonomik düzenlemedir. Bir diğer ifadeyle; sigortacılık, ekonomik kayba neden olacak muhtemel risklerle baş edebilme planıdır Sigortanın Konusu ve Önemi Sigortanın konusunu; kaybedilmesi veya hasara uğraması halinde, üzerinde menfaat sahibi kişi / kişiler için mali kayıplara neden olan taşınır veya taşınmaz bir mal oluşturabileceği gibi yasal bir hakkın kaybedilmesine veya yasal bir sorumluluk oluşmasına neden olan herhangi bir olay, ölüm veya yaralanma halinde kişinin kendisi veya menfaat bağı ile bağlı olduğu kişiler için parasal kayıplara neden olabilecek bir hayat da oluşturabilmektedir. Yangın poliçesi için bina veya içindeki eşyalar, nakliyat poliçesi için gemi veya taşınmakta olan yük, sorumluluk poliçesi için ilgili kişinin başkalarına verebileceği zararlar bakımından söz konusu olan yasal sorumluluğu, hayat poliçesi için sigortalı kişinin yaşamı sigortanın konusu için birer örnektir. 7 Sigorta; sosyal, ekonomik ve siyasi alanlarla birlikte alt yapısı sağlam, istikrarı sağlamış olan gelişmiş ülkelerde özellikle ekonomik faaliyetlerin yürütülmesinde büyük bir öneme sahiptir. Sigorta sistemi ile birimlerin karşılaştıkları rizikoların, birden fazla birim tarafından paylaşılması ve bu sayede sistemdeki birimlerin tek başına altından kalkamayacakları yüklerin hafifletilmiş olması sistemi önemli kılmaktadır. 8 5 Türk Ticaret Kanunu, (1956), T. C. Resmi Gazete, 9353, 09 Temmuz Feridun Kaya, Sigortacılık, Beta Yayınları, İstanbul 2010, s.6. 7 Nilgün Kayalı, Avrupa Birliği ne Uyum Sürecinde Türk Sigorta İşletmelerinin Etkinliği, (Yayımlanmış Doktora Tezi), Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Manisa Kaya, s.7.

18 SİGORTACILIĞIN DÜNYA DAKİ TARİHSEL GELİŞİMİ Tarihte ilk sigorta benzeri faaliyetlere, M.Ö yıllarında Mısır da rastlanmaktadır. Burada yaşayan taş yontucuların aralarında bir yardımlaşma sandığı kurduğu ve birinin ölümü halinde bu sandıktan ölenin yakınlarına yardım yaptıkları bir papürüsten anlaşılmaktadır 9 Dünyada sigortacılığa benzer diğer uygulamalara ise günümüzden yaklaşık 4000 yıl önce Babiller de rastlamak mümkündür. Zamanın ticaret merkezi durumundaki Babil de, kervan tüccarlarına borç veren sermayedarlar, kervanların soyulması veya fidye ödeme durumuyla karşılaşmaları halinde tüccarların borçlarını silmekte, buna karşılık borcu tüccarlardan geri aldıkları zaman, taşıdıkları riskin karşılığı olarak ana borç miktarı üzerinden bir miktar para almaktaydılar. Bu olay daha sonra Kral Hammurabi tarafından yasallaştırıldı. Hammurabi Kanunlarının en büyük özelliği haydutların saldırısına uğrayan kervanların zararlarının bütün diğer kervanlar arasında paylaşılmasını öngörmeseydi. Bu zarar paylaşımı, kara taşımacılığının ilk örneği olmaktadır. 10 M.Ö. 600 yıllarında Hindu lar sigorta özelliği taşıyan kredi anlaşmaları yapmaya başlamışlardır. Basit içerikli bu anlaşmalar, toplumlardaki sigorta düşüncesini geliştirmiş ve sigortacılıkta ilk adımların atılması bakımından önem taşımıştır. Bu tür kredi anlaşmaları ortaçağda da gelişerek deniz ödüncü ve nakliyat sigortalarının temelini oluşturmuştur. Sonraları sigortaya daha yakın uygulamalar özellikle deniz ticaretinin geliştiği yerlerde görülmüştür. İlk denizci uluslardan Kartacalılar, Romalılar, Yunanlılar arasında, geminin taşıdığı yük üzerine borç verip geminin limana varamaması riskini taşıyan ve gemi salimen limana döndüğünde, hem verdiği borç miktarını, hem de taşıdığı riziko karşılığı faiz niteliğinde önemli pay alanlar bulunmaktaydı. Alınan bu faizlerin yüksekliği kilise tarafından hoş görülmeyip, bir süre sonra da yasaklanmıştır. Bu durum büyük olasılıkla, olabilecek tehlikelere karşı 9 Sinan Kuşçu, Galip EfşanRevanoğlu, Türkiye Sigorta Sektörü ve Analizi, International Conference on EurasıanEconomies, Türkiye Sigorta Birliği, Erişim Tarihi: 27 Aralık 2013,

19 6 önceden bir prim alma biçimine, dolayısıyla da sigorta fikrinin doğmasına yol açmıştır. 11 Prim esaslı sigorta yaklaşık M.S yıllarında Venedik, Floransa ve Cenova şehirlerinde görülmüş olsa da bugünkü anlamda sigortadan söz edilebilmesi için 14. yüzyılı beklemek gerekmiştir. Ekonomik koşulların değişmesi ile ticaret, 14. yüzyıldan başlayarak çok önemli gelişmeler göstermiş, o devirde deniz ticaretinde en ileride bulunan İtalya da sigortaya gereksinim duyulması ile birlikte deniz sigortası kavramı da ilk defa burada ortaya çıkmıştır. İlk sigorta poliçesi olarak kabul edilen mukavele 23 Ekim 1347 tarihini taşımakta ve İtalya nın Cenova Limanı ndan Mayorka ya SantaClara adlı geminin yükünü temin etmek amacıyla düzenlenmiştir. İlk sigorta şirketi de 1424 yılında, yine Cenova şehrinde kurulmuştur. Sigorta konusunda ilk kanuni mevzuat ise 1435 yılında yayınlanan Barcelona Fermanı olarak bilinmektedir. 12 İtalya daki başlangıçtan sonra, deniz sigortalarının özellikle 18. yüzyılda İngiltere de geliştiği gözlemlenmiştir. 13 Denizde başlayıp gelişen sigortacılık, daha sonraları hayat sigortası fikrinin doğmasına neden olmuştur. Gemi ve yükünün sigorta edilebilmesi, kaptan, yolcular ve tayfaların da sigorta edilebilmesi fikrini gündeme getirmiştir. 17. yüzyılda bir İtalyan bankeri olan Tonti nin getirdiği Tontines denilen sistemde, belirli kişiler bir araya gelerek, belirlenen bir süre için ortaya belirli bir para koymakta, süre sonunda hayatta kalanlar parayı aralarında paylaşmaktaydı. İnsanların çoğu, kendilerinin başkalarından daha çok yaşayacaklarına inandıklarından epey rağbet gören bu sistemde ölenlerin maddi kayba uğradıkları düşünülerek, öngörülen süreden önce ölenler için de, ölüm rizikosu karşılığı prim ödenmesi öngörülmüştür ve hayat sigortalarına geçiş de bu şekilde başlamıştır. 14 Romalılar ise farklı bir sigorta sistemi kullanmışlar daha sonra bu sistemi başka devletler de uygulamışlardır. Bu sistemde; kollezyum üyeleri gruba katılırken ödeme 11 Türkiye Sigorta Biriği, Erişim Tarihi: 27 Aralık 2013, 12 Türkiye Sigorta Biriği, Erişim Tarihi: 27 Aralık 2013, 13 Türk Sigorta Enstitüsü Vakfı, +tarih&ordering=&searchphrase=all 14 Türkiye Sigorta Biriği, Erişim Tarihi: 27 Aralık 2013,

20 7 yapmışlar, ailelerinden biri öldüğünde cenaze masrafları için ödeme almışlardır. Aynı durum ortaçağ Almanya sında da vardır. Tüccar ve zanaatçılar birlik oluşturarak hırsızlık ve saldırılara uğramış kişilere yardım etmişlerdir. Zaman içinde de bu sigortacılık sistemi gelişerek dallara ayrılmıştır yy. ın ikinci yarısı sigortacılığın gelişmesine yol açan iki önemli olaya sahne olmuştur. Bunlardan ilki sigortacılıkta istatistik metod ve tekniğinin uygulanmaya başlaması (İhtimal Hesapları), ikincisi ise 2 Eylül 1666 tarihinde Londra da meydana gelen ve dört gün sürerek evle 100 kilisenin kül olmasına yol açan büyük yangındır. Kara sigortalarının doğmasına neden olan bu olay, halk üzerinde büyük etki yaratıp böyle felaketlerin sonuçlarına karşı önlem alınması fikrini doğurmuştur. Gelişen bu fikirden hareketle 1667 yılında Fire Office (Yangın Bürosu) kurulmasından sonra 1684 yılında buna rakip bir ortaklık şeklinde ortaya çıkan ilk yangın sigorta şirketi FriendlySociety faaliyete geçmiştir. Buna karşın 1688 yılında İngiltere de Lloyd s un temellerinin atılmasıyla sigortacılıkta yeni bir dönem başlamıştır. Londra da bulunan ve Edward Lloyd adında bir kişinin işlettiği kahvehane; gemi sahipleri, iş adamları ve tüccarların deniz ticaretine ilişkin bilgi alışverişinde bulundukları bir mekan olmuştur. Burada sefere çıkan bir gemi veya geminin yükü üzerine teminat veren kişiler, Underwriter sıfatıyla belgeler düzenleyerek faaliyette bulunmaya başlamışlar ve yine bu kişiler Edward Lloyd un ölümünden sonra, kendi aralarında Lloyd s adında bir topluluk kurmuşlardır. Lloyd s 1871 yılında İngiltere Parlamentosunun çıkardığı bir kanunla birlik haline getirilmiştir. Lloyd s ilk yıllarında sadece deniz sigortaları sahasında faaliyet gösterirken sonraları kara sigortaları sahasına da geçmiş olup, günümüzde her türlü sigortanın yapılabildiği bir kuruluş haline gelmiştir. 16 Lloyd s, dünyada başka benzeri olmayan, tamamen kendine mahsus bir sigorta kuruluşudur. Lloyd s bir sigorta şirketi olmayıp, sigorta teminatı veren şahısların oluşturduğu bir topluluk, bir birlik ve aynı zamanda dünya gemicilik istihbaratı konusunda bir merkezdir. Lloyd s un en belirgin özelliği Lloyd s üyelerinin bütün varlıklarıyla sorumluluk taşımaları ve hiç bir zaman sigortalı ile doğrudan temas 15 Kıvanç Bayar, Sigorta Hasar Eksperlik Faaliyetlerinin Sigorta İşletmelerine Hasar Maliyetleri Açısından Etkileri, (Yayımlanmış Yüksek Lisans Tezi), Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Edirne Türkiye Sigorta Birliği, Erişim Tarihi: 27 Aralık 2013,

21 8 etmemeleri, ilişkinin Broker denilen aracı kişi veya firmalarla temin edilmesidir. Broker larlloyd s ile çalışabilmek için buraya kaydolmakta ve müşterinin gerek sigorta gerekse tazminat alma işlerini takip etmektedirler. 17 Modern sigortacılığın doğuşuna deniz, kara sigortacılığına yangın, kaza sigortacılığına tren kazaları ile ilişkin bireysel kazalar öncülük ederken, sanayinin gelişmesiyle yaşanan büyük teknik hasarlar, mühendislik sigortalarının gelişimine yol açmıştır. Yangın sigortaları 19. yüzyılda İngiltere den Avrupa ya ve Birleşik Amerika ya yayılmıştır. Amerika Birleşik Devletleri nde 1752 tarihinde, Londra sisteminden hareketle sigortacılık etkinliği başlamıştır. Bu yüzyıldan itibaren reasürans şirketleri de ortaya çıkmaya başlamıştır. 20. yüzyılın başlarında ise sigorta şirketleri her türlü sigorta ihtiyacına cevap verebilecek şekilde örgütlenmelerini tamamlamış kuruluşlar olarak etkin hizmet verebilecek düzeye ulaşmışlardır. 18 Sonuç olarak, deniz ticaretindeki güvenlik sorunlarıyla baş edebilmek için gündeme gelen sigortacılık fikri, zaman içinde teknolojinin gelişmesi ve toplumsal ihtiyaçların değişmesiyle birlikte önem kazanmıştır SİGORTACILIĞIN TÜRKİYE DEKİ TARİHSEL GELİŞİMİ Türk sigortacılığının tarihsel gelişimini incelerken sektörün üç dönemden geçtiği görülmektedir. Birinci dönem, Tanzimat devri ile Cumhuriyetin kurulmasına kadar geçen süreyi kapsar. İkinci dönem, Cumhuriyetin kuruluşundan 1987 yılına kadar geçen aralıktır. Üçüncü dönem ise, 1987 yılından günümüze kadar süregelen, sigortacılığın liberalleştiği dönem, başka bir ifadeyle serbest rekabet dönemidir. 19 Birinci dönemde, İngiliz sigorta şirketleri, açtıkları temsilciliklerle Türkiye de ilk sigortacılık faaliyetlerini başlatmışlardır. İngilizler den sonra Fransızlar da Türkiye ye ilgi göstermişler ve 1878 yılında ilk Fransız şirketi faaliyetlerine başlamıştır. Bundan sonra Almanya, İtalya, İsviçre gibi yabancı ülkelerin sigorta şirketlerinin çalışmaları ile sigortacılık genişlemeye başlamış ve bu şirketler, bu dönemde Türkiye nin sigorta ihtiyacını karşılamışlardır. Ancak zaman içinde bu şirketler, denetimsiz çalışmaya ve 17 Türkiye Sigorta Birliği, Erişim Tarihi: 27 Aralık 2013, 18 Beyhan Yaslıdağ, Sigortacılık, Seçkin Yayıncılık, İstanbul 2012, s Ömer Tekşen, Çok Amaçlı Sigorta Şirketlerinde Muhasebe Düzeni, (Yayımlanmış Yüksek Lisans Tezi), Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Isparta 2003.

22 9 sigortalıların hak ve hukukunu hiçe sayan bir biçimde davranmaya başlamışlardır. Bu ortam içinde 1893 yılında Osmanlı Umum Sigorta Şirketi ilk yerli sigorta şirketi olarak çalışmaya başlamıştır. Buna karşılık bunu izleyen yıllarda sigortacılığın düzene sokulabilmesi için yabancı şirketler arasında birlikte hareket etme eğilimi belirmiştir. 12 Temmuz 1900 tarihinde 43 tanesi yabancı olmak üzere 44 sigorta şirketi bir araya gelerek sabit bir yangın tarifesi belirlemişlerdir. Belirlenen bu yangın tarifesi, Türkiye deki ilk sigorta tarifesidir. Görüldüğü gibi Cumhuriyetin ilanına kadar tümü yerli sermaye ve teknisyenlerle işletilen bir sigorta kuruluşu bulunmamıştır. 20 İkinci dönemde, Türkiye Cumhuriyeti nin kurulmasıyla birlikte, milli iktisat anlayışı gereği, sigortacılık alanında yerel sermayenin varlık göstermesi için yeni sigorta şirketleri kurulmuştur yılında ise Sigortacılar Cemiyeti Daire-i Merkeziyesi sigortacıların meslek kuruluşu olarak kurulmuştur. Bu kuruluş, günümüzde varlığını Türkiye Sigorta Birliği adıyla sürdürmektedir yılında düzenlenen Türk Ticaret Kanunu nun beşinci kitabında, sigortacılıkla ilgili düzenleme yapılmıştır li yıllarda ise uygulanan liberal siyaset sayesinde yabancı şirketler Türk sigorta sektörüne dönmeye başlamıştır. 21 Üçüncü dönemde ise, 1987 yılında yasal alandaki boşlukları doldurmak, sigorta şirketlerini mali yönden geliştirmek ve sigorta aracılarının durumunu düzeltmek için önemli değişiklikleri içeren bir yasa çıkarılmıştır. Yapılan bu değişiklikle yeni kurulan sigorta şirketi sayısı artarken, sigorta taleplerinin aynı oranda artmaması ve ayrıca prim tahsilatında yaşanan sorunlar nedeniyle de 1993 yılında yeni düzenlemeler getirilmiştir yılında meskenler için zorunlu hale getirilen deprem sigortalarını yürütmek için Doğal Afet Sigortaları Kurumu (DASK) kurulmuş ve yönetimi beş yıllık bir süre ile bu konuda deneyimli Millî Reasürans T.A.Ş. ne verilmiştir yılında Bireysel Emeklilik Tasarruf ve Yatırım Sistemi Kanunu çıkarılarak 2003 yılında bireysel emeklilik sistemi ile ilgili işlemler başlatılmıştır. Daha sonra sigorta şirketleri Hazine ve Dış Ticaret Müsteşarlığı na bağlanarak mali yapının bir parçası olarak kabul edilmişlerdir. Bununla birlikte, 2004 yılında ülkemizde toplam 47 sigorta şirketi faaliyette bulunmaktaydı. Bunların 40 ı özel şirket, 2 si kamu şirketi, 5 i Türkiye de kurulmuş yabancı şirketti. Bu şirketlerin 9 u hayat, 10 u hayat/emeklilik, 1 i emeklilik, 20 Türkiye Sigorta Birliği, Erişim Tarihi: 29 Aralık 2013, 21 Vikipedi özgür ansiklopedi, Erişim Tarihi: ,

23 10 15 i hayat-dışı, 12 si ise bu branşları içinde barındıran karma şirketlerdi. Hâlihazırda 15 şirketin faaliyeti de durdurulmuş ve bu şirketlerden 5 i de iflas etmişti. Aynı yılda Türkiye de kurulu reasürans şirketi sayısı ise 3 tü. Ancak bunlardan ikisi prim üretimini durdurmuş olduğundan faal reasürans şirket sayısı 1 olmuştu yıl sonu itibariyle Hazine Müsteşarlığı nın hazırlamış olduğu rapora göre Türkiye de 35 i hayat dışı, 17 si hayat ve emeklilik, 6 sı hayat ve biri reasürans olmak üzere toplam 59 tane sigorta, reasürans ve emeklilik şirketi faaliyet göstermekteydi. Aktif şirketlere ilaveten, ruhsat sahibi olmakla birlikte poliçe tanzim etmeyen ya da faaliyeti kamu otoritesi tarafından durdurulmuş olan dört hayat dışı ve iki hayat sigorta şirketi ile bir reasürans şirketi bulunmaktaydı yılında faal olmayan şirketlerle birlikte sektörde ruhsat sahibi toplam şirket sayısı 66 ya ulaşmıştı SİGORTA BRANŞLARI Dünya sigortacılığına paralel olarak ülkemiz mevzuatında da sigortacılık faaliyetleri hayat ve hayat dışı olmak üzere iki ana gruba ayrılmaktadır sayılı Sigortacılık Kanunu kapsamında hayat dışı sigortalar 18 branş olarak belirlenmiştir yılından itibaren uygulanan ve hayat dışı sigortalar için 18, hayat sigortaları için 8 ana branş söz konusudur. Mevcut düzenlemelere göre hayat sigorta şirketleri, hayat sigorta branşlarının tamamında; emeklilik şirketleri ise hayat sigorta branşlarından hastalık / sağlık hariç diğer branşlarda ruhsat alabilmektedir. 24 Hastalık/sağlık branşı ile kaza branşı ise hem hayat dışı sigortada hem de hayat sigortasında bulunmaktadır Hayat Dışı Sigorta Branşları 5684 sayılı Sigortacılık Kanununun yürürlüğe girmesinden sonra yeniden düzenlenen 18 hayat dışı ana branşın tamamında şirketler 2012 yılında prim üretiminde bulunmuşlardır Türk Sigorta Enstitüsü Vakfı, Türkiye de Sigorta, Erişim Tarihi: , 23 Hazine Müsteşarlığı, Sigortacılık ve Bireysel Emeklilik Faaliyetleri Hakkında Rapor 2012, 24 Hazine Müsteşarlığı, Sigortacılık ve Bireysel Emeklilik Faaliyetleri Hakkında Rapor 2012, s Hazine Müsteşarlığı, Sigorta Denetleme Kurulu, Sigortacılık ve Bireysel Emeklilik Faaliyetleri Hakkında Rapor, 2012, s.35.