İTALYAN MÜZİĞİNİN İKİ UNUTULMAZ SANATÇISININ ANISINA: ARTURO TOSCANİNİ VE MAGDA OLİVERO

Transkript

1 İTALYAN MÜZİĞİNİN İKİ UNUTULMAZ SANATÇISININ ANISINA: ARTURO TOSCANİNİ VE MAGDA OLİVERO Emilio Spedicato Bergamo Üniversitesi Aralık 2007 Ekim 2007 nin ilk günlerinde Maestro ya yeniden kavuşan, Toscanini nin çok değer verdiği bariton Giuseppe Valdengo ya ithaf edilmiştir. Bu yazılar Liberal dergisi için hazırlanmış olup, küçük değişikliklerle burada yeniden sunulmaktadır. Toscanini nin torunu Kontes Emanuela Castelbarco ya dedesine ilişkin bölümlerin kontrolu ve önerileri için; Opera nın Hanımefendisi Magda Olivero Busch a kendisine ilişkin bölümün kontrolu için teşekkür ederim ilkbaharında çekilen son sayfadaki fotoğrafta Spedicato ile Olivero birlikte görünmektedir. 1

2 İTALYA NIN 1900 LERDEKİ GURURU TOSCANİNİ NİN ANISINA Daha önce Andrea Luchesi ve Mozart (ki burada Taboga nın Mozart ın ölümünü konu alan ve son onyılda ortaya çıkan yeni bilgilerle zenginleştirilmiş kitabının yakında yayınlanacağını haber veriyorum) üzerine bir yazımda da belirttiğim gibi, ben bir müzikolog değilim, yalnızca bir klasik müzik ve son yıllarda da opera ve klasik müzik tutkunuyum. Bazı büyük müzisyenleri şahsen tanımak şansına eriştim ki bunlar arasında piyanist Badura-Skoda, Taddei, Valdengo, Di Stefano (daha doğrusu eşi, çünkü Pippo Kenya da uğradığı saldırıda, Toscanini nin kendisine verdiği madalyayı korumak isterken başına ağır bir darbe aldı ve komadan çıkmasına rağmen üç yıldır felç olmuş durumda), Anita Cerquetti ve de öncelikle de Magda Olivero gibi opera yıldızları da var. Okuduğum kitapların listesi de kabarık, bunların arasında yalnızca Toscanini üzerine yedi kitap var. Dünyada Toscanini nin yaşam öyküsünü yazanlar arasında en önemlisi sayılan Harvey Sachs ile de haberleştim ve Toscanini nin arkadaşı Alberto Erede ile bozuşmasının nedenine açıklık getirdim. Ayrıca, Sachs a kitabında Toscanini nin sevgililerine gönderdiği mektuplara ilişkin yazdığının tersine, yalnızca bir sevgiliden, Rosina Storchio dan gelen bir mektubun elde bulunduğunu belirttim. Bu bilgi, Brescia yakınlarında, Dello daki Storchio Müzesi nde satılan biyografide yer almaktadır. İtalya daki önemli opera müzelerinin ikincisi olan ve dünyadaki en büyük opera librettoları kolleksiyonuna sahip bu müze ne yazık ki pek bilinmiyor! Sachs bu yıl İtalya da görünmediği ve belki de büyük şefin İtalya dakinden çok daha fazla ilgi gördüğü (nemo propheta in patria - kimse kendi vatanında peygamber olmaz) ABD de Toscanini üzerine kazançlı bir dizi konferans vermekle meşgul olduğu için, yukarıdaki bilgiler Renzo Allegri nin Toscanini Dolce Tiranno (Tatlı Despot Toscanini) adlı kitabına girdiler. 2

3 Kanımca, türünün piyasadaki en iyisi olan bu kitap, Toscanini nin kızları Wanda ve Wally tarafından yıllarca önce yazılan ve çok satan bir dergide bölümler halinde yayınlanan anılarına dayanıyor. Benim Toscanini ile aileden gelen bir bağım var. Bizim ailede Toscanini, belki de dedem 1900 lerde Milano da ilk yorumcu olduğu için ve bu nedenle büyük olasılıkla kendisiyle La Scala Operası nda karşılaştığı için, çağdaşları arasında en çok saygı gösterilendi. Yakın zamanlarda doksan yaşındaki teyzemden ve yine yaşlı bir yakınımdan öğrendiğime göre, Toscanini nin en sevdiği tenor olan, olağanüstü yorumuyla dinleyicileri ağlatan Aureliano Pertile, bizim aile dostumuzdu ve dedemlerin evine gelir, piyano çalar ve şarkı söylerdi. Milano ya atılan son İngiliz bombasının yıktığı büyükannemin evinden kurtarılan bazı opera aryaları partisyonlarının (Mi par d udire ancora... e lucevan le stelle) Pertile ye ait olabileceğini düşünüyorum. Oniki yaşında bir çocukken Maestro nun ölüm haberinin geldiğini ve evi yasa boğduğunu da anımsıyorum. Bir kaç yıldır Toscanini nin tartışılır bir şekilde gözden geçirilen müziksel yönünü işleyebilmem olanaksız olduğundan, bu yazımda yalnızca yaşamının ana hatlarına dokunacağım ve bazı anekdotlar ileteceğim. Daha geniş bilgi için piyasadaki yarım düzineden fazla kitaptan yararlanılabilir. Ayrıca, Parma da doğduğu evi ve yine bu kentte, bir odası müzeye dönüştürülmüş olan konservatuvarı ziyareti öneririm. Aşağıda, Toscanini T olarak geçecektir. Toscanini 1867 de Parma da, nehrin ötesindeki işçi mahallesinde, Garibaldi yanlısı ve kilise karşıtı bir baba ile inançlı Katolik bir anneden dünyaya geldi. Erken yaşlarda, daha önce ders almamış olmasına rağmen, duyduğu her melodiyi piyanoda tekrarlayabilmesi, müzik yeteneğini ortaya çıkardı. Bir burs kazanarak girdiği Parma Konservatuvarı nda çok sıkı bir disiplin vardı. Yiyecek kısıtlıydı, ısıtma yoktu, her sabah ayine katılmak zorunluydu, ancak 3

4 öğretmenler çok nitelikliydi. Bir gün, bir hatası nedeniyle T karanlık bir odada, yanında yalnızca viyolonseli ile 24 saat geçirmekle cezalandırıldı. Tuvalete gitmesine de izin verilmediği için viyolenselini kap olarak kullandı. Ertesi gün öğretmeni sordu: Bu viyolonsele ne olmuş, terliyor! Okul arkadaşları olağanüstü belleğinin, her tür müziği ve enstrümanı öğrenme tutkusunun farkına vararak kendisine Dahi adını taktılar. Bir profesör bu adın kendisine neden verildiğini merak eder ve T yi denemek ister. Önce kendisine bir partisyon verir ve ilk bakışta çalmasını ve daha sonra da ezberden çalmasını ister. Sonra Wagner in bir bestesini gösterir ve viyolonsel ile yorumlamasını ister. T nin bütün bunları mükemmel bir biçimde yerine getirmesi üzerine profesör şöyle der: Bu bir gerçek, Toscanini sen bir dahisin. T nin olağanüstü güçlü belleği belgelerle kanıtlanmış bir fenomen olarak tarihe geçmiştir. Partisyonlar üzerindeki en küçük bir lekeyi veya aşınmayı bile anımsayabiliyordu. Yaklaşık 1500 senfoni ve opera müziğini ezbere bildiği sanılmaktadır. Bir gün bir orkestra üyesi kendisine kemanının telinin koptuğunu ve yedeği olmadığı için çalamıyacağını söyler. T. bu telin hangi notayı çaldığını sorar ve biraz düşündükten sonra şöyle der: Bu nota senin çalacağın bölümde yok ki. Yine başka bir kez, T. Neredeyse doksan yaşındayken, pianist Delli Ponti barok müzik (ki bu tür ile fazla ilgilenmemiştir) çalmak üzere kendisini ziyarete gelir. Delli Ponti: Frescobaldi nin pek bilinmeyen bir eserini çalacağım deyince, bu partisyonu konservatuvar öğrencisiyken gördüğünü anımsayan T. Şöyle yanıt verir: Bu partisyonun iki basımı var ancak her ikisinde de dördüncü vuruşta bir yanlış var!. Şunu söylemekte yarar var ki bazı diğer ünlü kişiler, örneğin De Sabata müzikte ve Von Neumann bilimsel alanda, böyle olağanüstü bir belleğe sahiptiler. Ayrıca Oliver Sacks ın anlattığı, yaşamının her gününü tüm ayrıntılarıyla anımsayan Rus ile Manas destanının altı milyon dizesini ezberleyen Kırgız şarkıcılarını da unutmamak gerek. 4

5 Konservatuvarda T. viyolonsel eğitimi alır ancak bu aleti ne kadar usatlıkla çaldığı konusunda fazla bir bilgimiz yok. Daha sonraki yıllarda operacılara eşlik etmek için sürekli piyano çaldığını, son yıllarında günlerini piyano başında operaların tamamını çalarak geçirdiğini ve bazı parçaları oldukça uyumlu ve duygulu bir sesle söylediğini biliyoruz. Bir Traviata provası sırasında yapılan ve halen yaklaşık yüz yaşında olup New York ta yaşayan Licia Albanese nin Violetta nın aryalarını söylediği kayıtta, T nin sesini dinlemek mümkün. 19 yaşında T viyolonsel sanatçısı olarak Güney Amerika da bir turneye çıkar. Daha o yaşta yaklaşık yirmi kadar operayı ezbere bilen T, bu yolculuk sırasında yalnızca arkadaşlarının çalıp söylediği operaları yönetmekle kalmaz, bazı şarkıcıları da baştan çıkarır. Torunu Emanuela Castelbarco nun bana anlattığına göre, T nin kadınlar üzerinde büyük bir çekim gücü vardı ve kendilerini düşünmeden onun kollarına bırakıyorlardı. Brezilya da İmparator Dom Pedro nun da hazır bulunduğu bir temsil sırasında, orkestra şefinin başarısız performansı ıslıklarla protesto edilmişti. Turne, orkestra üyelerini ve şarkıcıları dönüş için parasız bırakarak sona erme tehlikesiyle karşı karşıyaydı. Bunun üzerine, koristlerden biri T ye Parma diyalekti ile seslenerek podyuma çıkması için ısrar etti. Biraz tereddüt ettikten sonra, T orkestrayı yönetmeyi kabul etti, hiç prova yapmadan ve fraksız olarak podyuma çıktı. Daha sonra kendisinin de söylediği gibi, neredeyse trans halinde ve gözleri kapalı olarak orkestrayı yönetti. Böylece T büyük bir zafer kazanmış, karşılarında yalnızca çok genç bir şef değil aynı zamanda olağanüstü yetenekli bir müzisyen bulduklarını anlayan izleyiciler T yi coşkuyla alkışlamışlar ve İmparator da kendisine değerli bir kutu hediye etmişti. Bu zafer turnenin geri kalan günlerinde de tekrarlandı. T yi parlak bir gelecek beklediği yolunda gazetelerde çıkan yazılar daha ileride aynen gerçekleşecekti. 5

6 T. İtalya ya döndükten sonra viyolonselist kariyerine devam etmeyi düşünüyordu. Ayrıca bir kaç yıl boyunca beste de yapmış, ancak Wagner i dinledikten sonra onu geçemiyeceğine karar vererek bestelerini imha etmişti. Bununla birlikte, Amerika daki başarısı duyulmuş ve çok geçmeden değişik orkestraları yönetmesi için öneriler almaya başlamıştı. Bir süre sonra La Scala da görev alarak, yıllarca bu kurumun yöneticiliğini ve organizatörlüğünü yaptı ve opera tiyatrosu ve konser kavramlarına yepyeni bir anlam kazandırdı. T nin bir yandan izleyicilerle ve orkestra üyeleriyle, diğer yandan bestecilerin eserlerini işlerine geldiği gibi değiştirmeye alışmış opera şarkıcılarıyla savaşarak getirdiği yeniliklere ise burada değinmeyeceğim. Ylnızca şunu söylemeliyim ki, T orijinal metne ve bestecinin ortaya koyduğu esere olağanüstü bir saygı gösteriyor ve dinleyicilerden tüm dikkatlerini (temsil sırasında yiyip içmeye ve kağıt oynamaya elveda!), orkestradan ise müzikal metnin çalınmasında mükemmel bir tempo ve anlatım talep ediyordu. Yalnızca sahnede olduğu zaman gösterdiği sert ve neredeyse şiddete varan davranışları biliniyor ancak ekonomik yardıma ihtiyacı olan orkestra üyelerine karşı gösterdiği cömertlik ile bu sertliğini dengeliyordu. T nin aralarında Verdi, Puccini, Catalani, Boito, Mascagni gibi isimlerin de bulunduğu bir çok kompozitör tanıdığı vardı. Tamagno ile arasında bir bestenin yorumuna ilişkin doğan anlaşmazlığın çözümü için Cenova ya Verdi yi ziyarete gitmişti. Verdi T nin haklı olduğunu söylüyordu. Faşizme yakın olan Puccini ile ise oldukça sert politik tartışmalar yapıyordu. Birinci Dünya Savaşı sırasında T çoğu kez tehlikeyi göze alarak, cephede savaşan askerlere verilen konserleri yönetiyordu. Bu konserler için ve Wagner ín tapınağı olan Bayreuth a gittiğinde veya Filistin de o zamanlar yeni oluşmaya başlayan Yahudi devletini ziyaret ettiğinde, ücret almayı reddediyordu. T somut bir görev almamakta birlikte politika ile de ilgileniyordu. Sosyalist olduğu dönemde Mussolini ye yakınlık duyan T, daha sonra ondan uzaklaşıyor 6

7 ve hiç korkmadan kendisini eleştiriyor ve karşı çıkıyordu. Yönettiği opera ve konserlerden önce Giovinezza gibi faşist marşları çaldırmayı reddediyor ve bu nedenle Bolonya da Nasyonal Sosyalist Parti nin Sekreteri olan Farinacci ye bağlı bir grup gencin saldırısına uğruyor, tokatlanıyor ve ölümle tehdit ediliyordu. Mussolini, T nin 100 kişilik bir orkestrayı, kendisinin ise tüm İtalya yı yönettiğini söyleyerek konuyu kapatıyordu. Bu olaydan sonra T İtalya dan ayrılarak Amerika Birleşik Devletleri ne gidiyordu. Burada birbirinden önemli başarılara imza atıyor ve NBC onun emrine bir orkestra veriyordu. Riverdale deki evi müzik alanında önemli bir merkez haline geliyor ve Mussolini karşıtlarının da buluşma yeri oluyordu. Genelde emekli olunan ileri yaşlara gelince, Amerika daki opera yönetimi faaliyetlerini azaltıyor ve senfonik müziğe yöneliyordu. Yönettiği konserlerde Heifetz ve Busch gibi kemancılar, Serkin, Rubinstein, Horszowski, Horowitz gibi piyanistler çalıyor ve bu sonuncusu 1933 te kızı Wanda ile evlenerek damadı oluyordu. T nin bu yıldız solistlerle her zaman tam olarak anlaştığı söylenemez. Bu konuda O Connel, Heifetz in Beethoven in keman konçertosunu çaldığı konser için şöyle bir gözlemde bulunuyor: Her ikisi de birer mükemmeliyetçi olarak birbirlerine çok benzeyen, ancak yaş, karakter ve müziksel yorum olarak çok farklı bu iki kişinin birlikte çalışmasını izlemek çok ilginç. Dışarıdan göründüğü kadarıyla, birbirlerine büyük bir resmiyetle davranmalarına rağmen, gerçekte iki kedi gibi birbirlerine kuşkuyla yaklaşıyorlar ve ikisi de mükemmele ulaşmak için gereken her şeyi yapmaya kararlı görünüyor.... Savaşın bitiminde T yeniden inşa edilen La Scala nın açılış konserini yönetmek için İtalya ya dönüyordu. Soprano seçimi için yapılan provalarda Renata Tebaldi yi seçiyor ve bu sanatçıyı melek sesli soprano olarak uluslararası alanda lanse ediyordu. T aslında 1941 de sahnelerden çekilmiş olan Magda Oliviero yu istiyor ancak kendisiyle temasa geçilmesi için La Scala yetkililerine yaptığı talep yerine getirilmiyordu. Bunun sonucunda, bundan kısa bir süre 7

8 sonra Cilea nın ısrarı üzerine sahneye dönüş yapan ve kendisini Adriana Lecouvreur operasına hazırlayan Tullio Serafin in deyimiyle her zaman bir numara Magda Oliviero, T ile hiç bir zaman birlikte çalışamıyordu. Ancak, Oliviero T ile Sirmione de buluşuyor ve iki saat boyunca T nin opera şarkıcıları ve müzisyenlerle ilgili görüşlerini dinliyordu. Büyük ilgi çekecek olan bu görüşleri Oliviero yayınlamaktan kaçınıyordu. Açılış konseri, büyük bir kalabalığın doldurduğu La Scala da yapılıyor ve T göründüğünde tam 37 dakika süreyle alkışlanıyordu. T nin Amerika da yönettiği son operalar arasında Aida, Traviata, Otello ve soprano Licia Albanese ile Ekim 2007 de 93 yaşında ölen bariton Valdengo nun rol aldığı Falstaff da bulunmaktaydı. T bu sonuncu eserin İtalyan opera sanatının bir şaheseri olduğunu düşünüyor, Pucciní nin en iyi eseri olarak ise Manon Lescaut yu gösteriyordu. T nin eşlik ettiği operacılar arasında o günlerin yükselen yıldızı Di Stefano da bulunmaktaydı. T harika sesini ve duygusal anlatımını çok beğendiği bu tenora, üzerinde portresi bulunan bir madalyon hediye ediyor ve ünlü tenorun Kenya da uğradığı saldırıya bu madalyon neden oluyordu. T. 54 yıl evli kaldığı eşi Carla nın ölümünden sonra ancak bir kaç yıl daha yaşadı. Kadınlara düşkün olan T nin sık ihanetleri nedeniyle, bu evlilik fırtınalı günler yaşıyor ve zamanla Carla nın duruma uyum sağlamasıyla sürüp gidiyordu. T nin sevgilileri arasında La Scala Müzesi nde bir portresi bulunan, güzeller güzeli ünlü soprano Rosina Storchio da vardı. Bu ilişkiden doğan ve spastik olan erkek çocuğu küçük yaşta ölmüştü. Rosino Storchio yaşamının son yıllarınında rahibe olmuş ve kendini engelli çocuklara adamıştı. Ölümünden az önce, T ye olağanüstü bir dinginlik içinde yazdığı mektupta, müzik yaşamı boyunca yardımları için teşekkür ediyor ve onu gökyüzünde bekleyeceğini söylüyordu. 8

9 T kilise karşıtıydı ve konservatuvardaki olumsuz deneyimlerinden sonra bir daha kiliseye gitmedi. Buna karşın inançlıydı, ancak dinsel konularda konuşmaktan kaçınırdı. Ceketinin cebinde sürekli taşıdığı haç, gömülürken elleri arasına konulmuştu. T, en sevdiği öğrencisi Cantelli nin bir uçak kazasında ölmesinden bir kaç gün sonra, bir iktus geçiriyor ve 10 gün kadar direndikten sonra, 90 yaşına girmesine az kalmışken, bu dünyadan ayrılıyordu. T nin görüştüğü ve saygı duyduğu tek din adamı Don Gnocchi ydi. Ölüm yatağında iken kızları bu rahibe telefon edip, gelmesini ve babalarının günah çıkartmasını sağlamasını isteyince, rahip şöyle cevap veriyordu: Babanızın günah çıkarmaya ihtiyacı yok, yaşamı boyunca o kadar çok iyilik yaptı ki... Benim din dersi hocam Don Giovanni Barbareschi nin asistanlığını yaptığı Don Gnocchi, İkinci Dünya Savaşı sırasında çok sayıda Yahudi yi gizlice İsviçre ye kaçırarak kurtarıyor ve sonunda kendisi de bir toplama kampına gönderiliyordu. Bu kahramanlığından ötürü İsrail kendisine özel bir madalya veriyordu. Don Gnocchi ve T, 1900 lerin İtalya sının az sayıdaki unutulmaz kişiliklerinden ikisiydi. Bugüne dek değerlerinin tam olarak bilinmemesi hayret verici. 27 Mart 1910 da, T ile aynı günde, ancak ondan 43 yıl sonra, Saluzzo da İtalyan müzik tarihinin diğer bir unutulmaz yıldızı Maria Magdalena (Magda) Olivero doğuyordu. Bundan sonraki bölüm, bugün 97 yaşında ve hala aktif olan, neredeyse dört kuşağın dinlediği bu sopranoya adanmıştır. 9

10 OPERA DÜNYASININ HANIMEFENDİSİ, DOĞUM GÜNÜNÜZ KUTLU OLSUN! 1967 yılında De Agostini tarafından yayınlanan İlham Perileri adlı Ansiklopedi de 1900 lerin üç ünlü İtalyan sopranosuna yer verilmişti. ROSİNA STORCHİO (Verona 1876-Milano 1945) 1892 de ilk kez Milano da Carmen rolüyle sahneye çıktı. Kısa süre içinde en büyük tiyatrolarda söylemeye başladı ve yoğun bir uluslararası kariyeri olmakla birlikte İtalya da da sıklıkla sahneye çıktı. Tipik hafif-lirik olan sesinin gümüş tınılı duyarlı bir cilası ve son derece saf bir rengi vardı. Çok geniş repertuvarı kapsamında, ruhsal dalgalanmaları yansıtan ve kişiliğine en uygun olan rollerdeki (Mimi, Butterfly...) başarıları coşkuyla izleniyordu. Yaşam ve tutku dolu bir yorumcu ve yetenekli bir aktristi. CLAUDIA MUZIO (Pavia Roma 1936) İlk kez Arezzo da, Massenet in Manon operasında sahneye çıktı. Kısa sürede Scala da, daha sonra da dünyanın en önemli tiyatrolarında söylemeye başladı ve büyük başarılar kazandı. Her türlü role uyum gösterebilmek gibi olağanüstü bir özellik ile öne çıktı. Son derece geniş olan repertuvarında, lirik- spinto, lirik ve dramatik türlerdeki tüm önemli operalar yer almaktaydı. Vokalitesi, ses gücü olarak olağanüstü olmasa da benzersiz bir çekiciliğe sahipti ve dramatik soprano ile lirik-spinto arasındaydı. En etkileyici dramatik yorumlardan, en keskin ve yürek yakıcı acılara kadar her türlü duyguyu yansıtmayı biliyordu. Yalnızca olağanüstü bir yorumcu değil aynı zamanda yetenekli bir aktristi. MAGDA OLIVERO (Saluzzo 1910) Kariyerinin daha ilk yıllarından başlayarak en önemli lirik sopranolar arasında sayılmakta olup, daha çok gerçekçi bir repertuvara yoğunlaşmıştır. Melodinin sözlere uyumu, içe işleyen bir 10

11 artikolasyon, yumuşak ve inandırıcı tonlar ve bütün bunlara ek olarak tam bir sahne hakimiyeti Olivero yu çağımızın en büyük gerçekçi şarkıcı-aktrisi yapmıştır. Bir zamanlar son derece geniş olan sesi, pürüzsüz bir parlaklık taşımakta ve harika dönüşler ve altın tınılı yarım notalarla bezenmiş olup, özellikle yavaş tempolarda kendini gösteren bir titreşimle daha da çekicilik kazanmaktadır. 25 Mart 1867 yılında Parma da, 1900 lerin İtalyan müziğinin unutulmaz isimlerinden Arturo Toscanini doğmuştu. Bu tarihten tam 43 yıl sonra, 25 Mart 1910 da Saluzzo da Maria Maddalena (kısaca Magda) Olivero doğdu. 98. Yaş gününün yaklaştığı şu sıralarda, bu yazı okuyuculara bu İtalyan, hatta dünya operasının, en unutulmaz kişilerinden birini hatırlatmak amacıyla yazılmıştır. Olivero dan bir önceki kuşaktan iki çok büyük sopranonun, Storchio ve Muzio nun kısa biyografilerini vermiştik. Olivero her ne kadar bu iki sopranoyu şahsen tanımamışsa da, aralarında pek sıkı olmasa da şu nedenlerle bir bağlantı yapılmıştır: - Uzun yıllar Toscanini nin sevgilisi olan Rosina Storchio, ondan ergenlik çağında ölen sakat bir çocuk doğurmuştur. Sahnelere veda ettikten sonra, Storchio kendisini Milano daki Cottolengo Yoksullar Evi ndeki çocukların bakımına adamıştır. O zamanlar Corso Magenta 68 numarada, şimdi Olivero nun yaşadığı evin karşısında yaşamaktaydı... - Eşi az bulunan bir soprano olan Claudia Muzio, tiyatroya beyaz güllerle süslü ve beyaz atların çektiği bir arabayla giderdi. Nobel ödülü sahibi, aynı zamanda rafine bir müzik eleştirmeni olan büyük şair Eugenio Montale, bu sopranoyu tanrısal olarak nitelendirmekteydi. Öte yandan, radyodaki La Barcaccia programının sunucusu Stinchelli nin yazdığı ve önce ABD de daha sonra İtalya da yayınlanan Operanın Yıldızları 11

12 kitabında yer alan 300 opera sanatçısı arasında, yalnızca Olivero tanrısal olarak nitelendirilmiştir. Olivero nun sanat yaşamına başlamasından önce, Tullio Serafin, opera sanatçıları arasında üç mucizenin bulunduğunu ve bunların da Caruso, Titta Ruffo ve Ponselle olduğunu, diğerlerinin ise yalnızca başarılı olduklarını söylemişti. Belki daha sonraları, Serafin bu isimlere Scialapin ve Olivero yu da eklerdi. Nitekim, Olivero yeniden sahneye döndüğünde, onu Adriana Lecouvreur operasına hazırlayan Serafin kendisine Siz her zaman bir numarasınız demişti. Olivero elli yaşını geçip de son derece başarılı olacak ABD turnesine başlayınca, artık sahnelerden çekilmiş olan Ponselle, Olivero yu radyodan dinlemiş ve telefon ederek kendisini kutlamıştı. Bu yazı herşeyden önce İtalyan opera sanatının, Callas ın yaşamına ve onunla Tebaldi arasındaki rekabete çok daha fazla ilgi gösteren medya tarafından, büyüklüğü yeterince değerlendirilmemiş, unutulmaz isimlerinden birini anmak amacıyla yazıldı. Öte yandan kişisel bir anıya da dayanıyor. On yaşlarında bir çocukken ve piyano öğrenimimin ikinci yılındayken, dedemin evini yıkan bombadan arta kalan kitapların arasında bulduğum opera partisyonlarını merakla karıştırırken, anneme en büyük operacıların kim olduğunu sormuştum. Yanıtı Tenorlar Tito Schipa ve Beniamino Gigli, sopranolar Renata Tebaldi ve Magda Olivero olmuştu. Benim opera ile ilgilenmem ise son yıllara rastlıyor. Schipa ve Gigli bu dünyadan uzun süre önce, Tebaldi ise bu yakınlarda ayrıldı. Tebaldi ile son hastalığı sırasında kısa bir telefon konuşması yapabildim. Ünlü hukukçu, piyanist ve dinsel tablo kolleksiyoncusu Prof. Crespi nin (ki Milano Piskoposluğu na yüz milyon Euro luk sanat eserleri bağışında bulunmuştur) sayesinde, beklenmedik bir şekilde, Olivero yu tanımak şansına ulaştım. Böylece, 2003 yılından bu yana, yalnızca opera sanatının doruklarına ulaşmakla kalmayıp, aynı zamanda harika bir insan olan Olivero ile tanışıklığımı derinleştirme olanağını buldum. 12

13 Bir müzikolog olmadığım için Olivero nun opera tekniğinin özelliklerini bir yana bırakarak, onun yaşam öyküsünü anlatacağım. Kendisinden, dostları tarafından çağrılmayı istediği şekilde, Magda olarak söz edeceğim. Magda dan bir kaç ay daha genç olan mezzosoprano Giulietta Simionata, bana onu Operanın Hanımefendisi olarak tanımlamıştı. Magda, Saluzzo da sosyal ve kültürel düzeyi yüksek olan, dinsel geleneklerine bağlı bir ailede dünyaya geldi ve bu geleneği sürdürdü. Böyle bir ortamda yetişmesi, büyük çoğunluğu, şarkı söylemenin günlük yaşamda önemli olduğu işçi (Caruso) ve köylü kökenli ailelerden gelen şarkıcılar arasında Magda yı farklı kılıyordu. Goethe İtalya da Yolculuk kitabında İtalya nın her yanında insanların şarkı söylediğini yazar...ne yazık ki bu alışkanlık günümüzde neredeyse tamamen kaybolmuş durumda. Korkarım artık anneler bile çocuklarına ninni veya çocuk şarkıları söylemeyi bırakacaklar. Magda, müzikal kariyere giriş yaparak, şarkı söylemeyi seçti ise de, hayranı olduğu Sarah Ferrati gibi bir tiyatro sanatçısı da olmak isterdi. Torino daki EIAR da (Radyo Sanatçıları Seçim Kurumu) iki seçme sınavına katıldı, ancak şarkıcı olarak kapasitesi yetersiz bulundu. Yine de ikinci sınavda, geleneksel opera söyleme tekniğinde Cotogni nin mirasçısı olan Maestro Gerussi, hakkında olumlu görüş bildirerek Magda nın ses eğitimini üstlendi. Başlangıçta bu kişinin, daha sonra da Maestro Luigi Ricci nin, yönlendirmesi ve gösterdiği büyük çabalar sonucu, Magda daha önceki hocalarından kaynaklanan nefes alma hatalarını düzeltmeyi ve olağanüstü bir teknik geliştirmeyi başardı. Akut üstü (sopracuto) sol a kadar çıkabiliyordu ki, Stinchelli ye göre Callas ancak fa ya kadar çıkabiliyordu. Ancak pigmelerin daha yüksek oktava çıkabildiğini de söyleyelim. Magda tek bir nefeste iki veya daha fazla vokalleme yapabiliyor, bütün bir operayı ses tellerini yormadan söyleyebiliyordu. Yorgunluğu yalnızca fiziksel ve zihinsel oluyordu ki, bu da canlandırdığı karakterler ile tümüyle 13

14 özdeşleşmesinden kaynaklanıyordu. Bir keresinde, bir haftada 4 kez opera söylediği için, La Scala Operası nın sanatçılarını tedavi eden uzman doktor, ses tellerinin ne kadar yorulduğunu belirlemek için kendisini muayene etmek istedi. Ses tellerinde en ufak bir yorulma olmadığını gören doktor çok şaşırdı! İşte bu olağanüstü teknik sayesinde, Magda sahnelerde elli yıl süreyle opera söyleyebildi. Eğer eşini kaybetmeseydi, söylemeye devam edecekti. Arşivlerde onun 93 ve 99 (tam 89 yaşındayken!) yıllarında yapılan kayıtları bulunmakta yılında, daha önce 30 yıl süreyle yaptığı gibi, Solda Kilisesi nde şarkı söyledi. Böylece, Quattrocchi tarafından yazılan biyografisinde belirtildiği gibi yalnızca üç kuşaktır değil, tam dört kuşak boyunca şarkı söylemiş oluyor. Nitekim, Callas sahnelerden uzak kaldığı ve Onassis ile geçirdiği yıllardan sonra Di Stefano ile birlikte operaya dönünce, sesinin bir zamanlarki gibi olmadığının farkına vardı. Bunun üzerine Callas şöyle dedi: Bana yalnızca Olivero yardım edebilirdi...ama artık çok geç. Magda ilk kez sahneye 1932 de, Achille Starace tarafından organize edilen Carro di Tespi halk tiyatrosunda sahneye çıktı. Bunu bir çok büyük tiyatrolardaki performansları izledi. Önceleri 19. yüzyıl başlarının bestecilerinin eserlerini söylerken, daha sonra gerçekçi eserlere yöneldi. La Traviata ve Cilea nın Adriana Lecouvreur operaları ile büyük başarı kazandı. Adriana rolünde söylediği bir temsilden sonra soyunma odasının bir köşesinde ağlayan bir kadın gördü. Magda nın yanına gelerek ona sarılan kadın şöyle dedi: Şimdiye kadar Adriana bendim ama bundan sonra sen olacaksın. Bu kişi, 1920 lerin ünlü sopranosu Giuseppine Cobelli ydi ve kulağı duymaz olunca sahnelerden uzaklaşmıştı yılında evlenen Magda, kendisini ailesine adayabilmek amacıyla ve daha sonra da savaşın getirdiği sorunlar nedeniyle, kariyerine ara verdi. Kendisini radyodadan dinleyerek çok beğenmiş olan Toscanini, 1946 yılında La Scala nın yeniden açılışında Magda ya yer vermek istediyse de kimse onunla temasa 14

15 geçmedi. Açılışa katılacak sanatçıları seçmek için yapılan sınavı, Otello nun 2. Perdesindeki iki ünlü aryayı söyleyerek Toscanini yi duygulandıran Renata Tebaldi kazandı. Çocuk sahibi olamayacağını anlayan Magda, 1951 yılında onu yeniden tam kendisinin istediği gibi söylediği Adriana rolünde görmek isteyen bu operanın bestecisi Cilea nın da ısrarları ile, yeniden sahnelere döndü. Opera tarihinde belki ilk kez bir sanatçı 10 yıllık bir aradan sonra sahneye dönüyordu. İşte Serafin Siz her zaman bir numarasınız sözünü o sıralarda etmişti. Ondan sonra tam 30 yıl süreyle Magda İtalya ve başka ülkelerde, üzerinde çalıştığı yüz kadar operadan seksenini söylemek üzere sahneye çıktı. Amerika da, Dallas ve New York Metropolitan operalarında olağanüstü bir başarı kazandı ve söylediği Tosca operasından sonra tam 40 dakika alkışlanarak bir rekor kırdı. Seyirciler tarafından hem sesi hem de fiziği ile büyüleyici olarak nitelendirilen bu opera şarkıcısı/aktris için Operanın Alida Valli si benzetmesi yapılıyordu. Eğer iptal edilmeseydi Adriana Lecouvreur e ne olacaktı sorabiliriz. Magda, Pertile, Gigli, Schipa, Tagliavini, Corelli, Di Stefano, Pavarotti, Domingo, Protti, Bastianini, Simionato, Stignani gibi operacılarla çalıştı. Ne yazık ki piyasada konserlerlerinin çok azının kayıtları bulunuyor. Bunların çoğu da stüdyoda değil, canlı olarak yapılmış kayıtlar. Plak yapımcılarının kayıtsızlığına işaret eden bu durumun büyük olasılıkla nedeni, Magda nın bir diva gibi davranmamış olması. Ancak, radyo arşivlerinde yapılacak araştırmalar sonucu, ileride başka kayıtlara da rastlanabilir. Bu konuda müzikologlara çok iş düşüyor. Maria Callas, 2007 de, ölümünden otuz yıl sonra anıldı. Maria çok büyük bir sopranoydu, ancak yalnızca 12 yıl kadar aktif olarak sahnelerde kalmıştı. Sahneye yeniden döndüğünde ise sesi bir zamanlarki kalitesini kaybetmişti. Callas operacılar arasında en ünlü olanıydı, ancak ünü daha çok fırtınalı özel yaşantısından ve Tebaldi ile arasında olduğu söylenen, ama gerçekte olmayan 15

16 savaştan kaynaklanıyordu. Günümüzde medya tarafından 1900 lerin en büyük sopranosu olarak gösteriliyor. Bu alanda kimin en büyük olduğu, kişisel zevkler söz konusu olduğu için, nesnel olarak belirlenemeyecek bir olgu. Şimdi de Olivero hakkında kitaplarda yapılan bazı değerlendirmelere bakalım. Stinchelli nin Operanın Yıldızları kitabında şöyle yazıyor: - Tito Gobbi, Mirto Picchi, Magda Olivero, Gino Bechi gibi güzel olarak nitelendirilemeyecek seslere baktığımızda, yorum kalitesinin ağır bastığı görülüyor. Harika Magda nın ise ayrıca olağanüstü bir tekniği var. - Sanatın yaşı yoktur. Magda Olivero nun... giderek yükselen duygular ile değişimli olarak duyulan keskin, yakıcı cümleler ve çıkışlar, eşi bulunmaz anlatım yoğunluğundaki coşkulu veya melankolik anlarla dolu yorumları unutulamaz, ki bunlar nefesin mükemmel kontrolunun ve yönetiminin ürünleridir. Operanın yıldız şarkıcıları ile yapılan röportajların yer aldığı bir belgesel hazırlayan müzik eleştirmeni Stefan Zucker, Opera Fanatiği kitabında şöyle diyor: Callas ve Olivero arasında bir seçim yapmam gerekirse, Olivero yu tercih ederim. Daha sıcak, daha derin bir sesi var ve daha dokunaklı.. Toscanini, yönettiği ve Verdi ye ait olan son operalar için ünlü bariton Giuseppe Valdengo yu seçmişti. Valdengo, 1930 yıllarında Parma da, Magda Olivero yu Traviata operasında izlemiş. Bana söylediğine göre, bir daha böyle harika bir Violetta rolünü kimseden dinlememiş. Bir kaç ay önce, kendisini St Vincent de ziyaret ettiğim zaman, o güne kadar hiç konuşmamış olduğu Magda ya telefon etmesini teklif ettim. Önce tereddüt etti, göz yaşlarını tutamamaktan korkuyordu. Sonra telefonu aldı ve söze şöyle başladı: Meslekdaşım

17 Valdengo 2007 Ekim ayında vefat etti. Böylece 1900 lere onur veren İtalyan şarkıcılardan biri daha aramızdan ayrılmış oldu. Tenor Ettore Parmeggiani nin öğrencisi ve Wagner uzmanı olan, daha sonra da La Scala da alkışlayıcıları yönlendiren bir kişiyle tanıştım. Adı Luigi Cestari olan bu kişi, yüzlerce opera şarkıcısını dinlemişti. Bana söylediğine göre Olivero insanda ürpertiler yaratan yegane şarkıcıydı. En sonunda 2007 de Magda Olivero adını taşıyan uluslararası bir opera yarışması düzenlendi. Bu yarışmayı bir bariton kazandı. Sevgili Magda, iki yaşında minik bir kız iken, başında şapkanla, Saluzzo daki bir pencerenin demirlerine tutunarak, Torna a Surriento şarkısını söylediğin günlerden bu yana yıllar geçti. Kendisiyle birlikte Turandot operasında Liù rolünde oynadığın Gina Cigna nın 101 yıllık uzun yaşamını da geçmeni, daha yıllarca böyle dinç, yaşam dolu, iyi gören gözlerinle aramızda olmanı istiyoruz. 17