BERSAD OCAK Cilt 1. Bebek Ruh Sağlığı Derneği Yayınıdır.

Transkript

1 BERSAD OCAK 2009 Cilt 1 Bebek Ruh Sağlığı Derneği Yayınıdır.

2 Bebek Ruh Sağlığı Bülteni Cilt 1, Sayı 1, Ocak 2009 Volume 1, No. 1, January 2009 Bebek Ruh Sağlığı Derneği Yayınıdır. Sahibi Bebek Ruh Sağlığı Yönetim Kurulu adına Prof. Dr. Neşe Erol (Ph.D) Yayın Yönetmenleri Uzm. Psk. Başak Alpas Uzm. Dr. Kağan Gürkan (MD) Teknik Editör Ejder Korkmaz Tasarım EDR Ajans Karikatürler, KARİKATÜR VAKFI tarafından yayınlanan karikatür kitaplarından Sayın Nezih DANYAL ın izniyle alınmıştır. Bebek Ruh Sağlığı Derneği Bu Bülten Bebek Ruh Sağlığı Derneği Yayınıdır. Kaynak gösterilerek yapılacak kısa alıntılar dışında, tamamı ya da bölümleri yazılı izin alınmadan hiçbir yolla çoğaltılamaz. Bültendeki yazıların içeriğinden yazarların kendileri sorumludur. Bebek Ruh Sağlığı Derneği Başkan: Neşe Erol Başkan Yardımcısı: Gülsen Erden Genel Sekreter: Runa Uslu Sayman: Başak Alpas İçindekiler Bebek Ruh Sağlığı Derneği ne Hoşgeldiniz 1 Prof. Dr. Neşe Erol Bebek Ruh Sağlığı Derneği Tarihçesi 3 Prof. Dr. Neşe Erol AİLELERİMİZE 12 İlk Yillarin Önemi 12 Psk. Virna Gülzari, M.A. Çocuklara İkinci Yılda Oyun ve Oyuncaklar 15 Psk. Virna Gülzari, M.A. Yeme Davranışının Gelişimi 17 Psk. Virna Gülzari, M.A. YAYINLARIMIZ ve BROŞÜRLERİMİZ 20 EĞİTİM ve SEMİNERLER 23 KAMUOYU DUYURULARI BASIN BİLDİRİLERİ 27 Üye: Birim Günay Kılıç Yazışma Adresi Portakal Çiçeği Sok.Çim Apt. No: 1/3 A. Ayrancı Çankaya/Ankara E-Posta Neşe Erol: nese.erol@medicine.ankara.edu.tr Runa Uslu: runa.uslu@medicine.ankara.edu.tr Başak Alpas: basakalpas@gmail.com Telefon: Cilt: 1, Sayı: 1, Ocak 2009

3 Bebek Ruh Sağlığı Derneği ne Hoşgeldiniz... Prof. Dr. Neşe Erol Bebek Ruh Sağlığı Derneği Başkanı Bebeklik ve erken çocukluk döneminde ruh sağlığı ve gelişimin farklı boyutları yaklaşık 30 yıldan bu yana ruh sağlığı klinisyenlerinin, sağlık çalışanlarının, bebeklik ve erken çocukluk dönemiyle ilgili çalışmalar yapan araştırmacıların ilgi odağı ve merak konusu olmuştur. Gelişimin, yaşamın ilk aylarında ve yıllarında son derece hızlı olması, erken deneyimlerin ve çevresel zorlayıcıların bebek ve küçük çocukların gelişimini etkilemesi ve daha sonraki sosyal, bilişsel ve duygusal işlevlerinin kaynağını oluşturması konunun güncelliğini artırmıştır. Umudun ve başlangıcın bir sembolü olan bebeklik döneminin çok iyi tanınması daha sonraki sorunlarla başedebilmede anahtar olarak kabul edilmiştir. Bebek Ruh Sağlığı Nedir? Bebek Ruh Sağlığı, gebelik dönemi ve yaşamın ilk üç yılında (0-5 yaş olarak da ele alınmaktadır) bebeğin ailesi ve toplum içinde gelişimini incelemeyi, değerlendirmeyi ve gerektiğinde tedavisini amaçlayan bir bilim dalıdır. Bebeğin sağlıklı gelişimini korumayı ve bunu engelleyebilecek sorunları gidermeyi hedefler. Ailelerin toplumda varolan sosyal destek sistemlerini tanıması ve kullanabilmesini sağlayarak ailenin-toplumun yaşam kalitesini yükseltebilmeyi amaçlar. Bu bilim dalının dünyaya adını duyurması ve çalışanların bir çatı altında toplanması son 30 yılın ürünüdür. Günümüzde ne yazık ki, bebek ve küçük çocuklar çoğu zaman risk altındadır. Yoksulluk, işsizlik, doğal afetler, savaş, terör, aile parçalanması, ihmal, istismar, ana babalardaki ruh sağlığı sorunları, toplumsal ve aile içi şiddet, ergen anne babalar ve aile tarafından kuruluşlara terkedilme gibi nedenlerle, bebeklik ve erken çocukluk döneminde çocuklar pek çok sorunla karşılaşmaktadır. Bu zorlayıcı yaşam koşullarında anne- baba ve bebeğe destek olmak, onların psikolojik yaralarını sarmak, aralarındaki özel duygusal bağı güçlendirmek ve korumak bebeklik ve erken çocukluk dönemi ruh sağlığı uygulamalarında günümüz önceliklerindendir. Ancak, Bebeklik ve Erken Çocukluk Döneminde Ruh Sağlığı ülkemizde ve dünyada yeni gelişen bir alan olduğu için risk altındaki bebek ve küçük çocuklar ile ailelerinin ihtiyaçlarını karşılayacak çok az sayıda yetişmiş eleman vardır. O nedenle acilen meslek elemanlarının yetişmesine gereksinim duyulmaktadır. Ayrıca konuya ilişkin alanda kullanılan değerlendirme araçları, tanı ölçütleri ve tedavi yaklaşımları de sınırlıdır. Bu gibi sınırlılıkları ortadan kaldırabilmek, koruyucu ve tedavi edici ruh sağlığı açısından büyük önem taşıyan bebeklik ve erken çocukluk döneminde ruh sağlığını ülkemizde yaygınlaştırabilmek, örgütlü ve sistematik biçimde geliştirebilmek ve eğitim verebilmek amacıyla 18 Nisan 2005 tarihinde Bebek Ruh Sağlığı Derneği (BERSAD) Neşe Erol un başkanlığında kurulmuştur. Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Çocuk Ruh Sağlığı ve Hastalıkları Ana Bilim Dalı öncülüğünde psikolog ve çocuk psikiyatristleri tarafından kurulan dernek, bebeklere gönül veren ve onlarla çalışan farklı meslek elemanları ile kısa zamanda güçlenmiştir. Şu anda derneğimiz; çocuk gelişim uzmanları, hemşireler, sosyal hizmet uzmanları, çocuk hekimleri, odyolog ve konuşma bozuklukları uzmanları, psikolojik danışma ve rehberlik uzmanlarının da katılımıyla zenginleşmiş ve büyümüştür. Farklı meslek elemanları ile çalışırken, ekip çalışması bilincinin kazandırılarak rol karmaşası içine girilmemesine, sınırlara ve mesleki kazanımlara saygı duyulmasına, etik kurallara uygun olarak çalışılmasına özen gösterilmiştir. Üyelerimizin, Ankara dışından Bebek Ruh Sağlığı Bülteni 1

4 da aramıza katılmaları sesimizi daha da güçlendirmiştir. Derneğimizin şu anda Ankara ağırlıklı olmak üzere İstanbul, Elazığ, Kayseri, Samsun ve Şanlıurfa olmak üzere 55 üyesi vardır. Derneğimiz, 2009 yılının Ocak ayında Dünya Bebek Ruh Sağlığı Derneği ne (World Association for Infant Mental Health) üyelik girişimlerini başlatarak amaçlarından birini daha gerçekleştirme yolundadır. 2 Cilt: 1, Sayı: 1, Ocak 2009

5 Bebek Ruh Sağlığı Derneği Tarihçesi Prof. Dr. Neşe Erol Bebek Ruh Sağlığı Derneği Başkanı Ülkemizde Bebek Ruh Sağlığının Tarihçesi Bebek, çocuk ve ailenin psikososyal sorunları günümüzde önemli bir halk sağlığı ve ruh sağlığı sorunudur. Bebeklik ve erken çocukluk döneminde yaşanan pek çok deneyimin ileri yaşlardaki ruhsal, bedensel, sosyal ve bilişsel gelişimi etkilediği bilinmektedir. Bu nedenle, bebeklik ve erken çocukluk döneminde ruh sağlığının ve gelişimin korunması yaşam boyu ruhsal bozuklukların önlenmesinde anahtar olarak kabul edilmektedir. Bebeklik ve erken çocukluk döneminde gelişim ve ruh sağlığı, üniversite yılları boyunca eğitimimiz içinde ağırlıklı olarak yer alan konular olmuştur. Meslek yaşantımız süresince de gelişim ve gelişim psikopatolojisi sıklıkla kuramsal ve klinik uygulamalar içersinde ele alınmıştır. Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Çocuk Ruh Sağlığı ve Hastalıkları AD nın 1974 yılında kurucusu olan Prof Dr. Mualla Öztürk, bebeklik ve erken çocukluk dönemine her zaman çok önem vermiştir. Bu alanda ilk kez 1969 yılında Parmak Emmenin Etyolojisi Üzerine Bir Araştırma konulu çalışma yapmış ve araştırma Nöro-Psikiyatri Arşivi Dergisi nde yayınlanmıştır. Daha sonra araştırma genişletilerek Thumsucking and Falling Asleep başlığıyla British Journal of Medical Psychology Dergisi nde yayınlanmıştır (Öztürk ve Öztürk, 1977). M. Öztürk, Erken Bebeklik Otizminin Anne Yoluyla Tedavisi (1976) gibi konulara 1960 lı yılların sonunda yer vermiştir. Anne- bebek etkileşiminde dokunma ve dokunmanın sihirli iyileştirici gücüne çok önem vermiş ve annelerin bebeklerine dokunmasını, öpüp koklamasını, kucağa alınmasını desteklemiştir. Ankara da, Prof Dr. Atalay Yörükoğlu, Prof. Dr. Kemal Aydınalp, Prof. Dr. Işık Savaşır, Prof. Dr. Rüveyde Bayraktar, Güney Le Compte, İstanbul, İzmir, Bursa ve diğer illerden pek çok hocamız bebeklik ve erken çocukluk döneminde gelişim ve ruh sağlığına önem vermişlerdir. Çocuk Ruh Sağlığı ve Hastalıkları ülkemizde 1950 lerin sonu 1960 ların başlarında yeşermeye başlayan genç bir uzmanlık alanıdır. Bebek Ruh Sağlığı da doğal olarak ülkemizde bebeklik dönemini yaşamaktadır Yılları Arasında Bebeklik ve Erken Çocukluk Döneminde Ruh Sağlığı ve Gelişim ile İlgili Araştırma ve Projeler: I. Bebeklik ve Erken Çocukluk Döneminde Ruh Sağlığı ve Gelişimin Genel Sağlık Hizmetlerine Entegre Edilmesi için Atılan Adımlar; 1991 yılında, Dünya Sağlık Örgütü nden (DSÖ) Dr. Sampoi Faria tarafından Doç. Dr. Neşe Erol a Gebe Ruh Sağlığı ile Bebek ve Erken Çocukluk Döneminde Çocuk ve Ailelerin Psikososyal Gelişimine yönelik olarak Ankara da bir proje başlatılması önerisi yapılmıştır. Proje nin amacı, o güne kadar TC Sağlık Bakanlığı Temel Sağlık Hizmetleri nde geçerli olan ve insan olgusunu salt Bebek Ruh Sağlığı Bülteni 3

6 bedensel gelişim zihniyeti ile ele alan geleneksel yaklaşımı aşarak gebelik döneminden başlayarak ruh sağlığına ağırlık vermekti. Diğer bir amaç ise; bebeklik ve erken çocukluk döneminde çocuğu, sağlığın zihinsel, motor, sosyal ve ruhsal gelişim evreleri içinde ele almaktı. Projenin genel amacı, Gebe Ruh Sağlığı ile Bebek ve Erken Çocukluk Döneminde Çocuk ve Ailelerin Psikososyal Gelişimini yaşanılan toplum ve var olan kuruluşların işbirliği ile bütünleyici bir sistem içinde ele alarak ülkemizde yaygınlaştırmaktı. Çalışma, Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Çocuk Ruh Sağlığı ve Hastalıkları Ana Bilim Dalı öğretim üyesi olan Neşe Erol un proje başkanlığında ve Sağlık Bakanlığı Müsteşar Yardımcısı Uzm. Dr. Muzaffer Keçeci, Psikiyatr Dr. Nevzat Satmış ve Sosyal Hizmet Uzmanı Zeynep Türütgen Şimşek ile işbirliği içinde yürütülmüştür. Projenin pilot çalışması için bir yıl hazırlık yapılmış, 1992 yılında proje Ankara da başlamış ve 1994 yılında tamamlanmıştır (Erol, 1996b; Erol, Uslu 1996; Erol, 1996c; Erol, 1996d). Projenin hazırlık aşamasında yapılan görüşmelerde gebe ruh sağlığının ülkemiz için lüks olduğu, kadınlarımızın sokaklarda doğum yaptığı, anne ölüm hızının yüksek olduğu dolayısıyla ruh sağlığının öncelikli olmadığı belirtilmiştir. Ruh sağlığının bedensel sağlıktan ayrılamayacağı, ruhsal ve bedensel açıdan sağlıklı olmanın birbiriyle sıkı sıkıya bağlı olduğu ve ruh sağlığının, beden sağlığını etkileyen kavramlar olduğunu çalışanlara kabul ettirmek çok zor olmuştur. Projede yer almayı kabul eden Kadın Doğum hastaneleri bir ya da iki personeli konuyla ilgili olarak eğitime yollamış, eğitime katılanlar ise konuyu ek bir yük gibi algılamışlardır. Konunun önemine inanan bir avuç personel ile proje sürmüştür. Uygulama sonunda başhekimler ve çalışmaya katılan ebe ve hemşireler ile aileler projenin yararlı olduğu ve yaygınlaştırılmasının önemini vurgulamışlardır. Standart ölçeklerden elde edilen sonuçlar da projenin önemini ve katkısını ortaya koymuştur. Çalışma; ülkemiz dışında aynı zamanda İngiltere, Yugoslavya, Portekiz, Yunanistan, Slovenya ve Güney Kıbrıs da Dünya Sağlık Örgütü nün (DSÖ) desteği ile yürütülmüş ve o ülkelerde de konunun önemi ortaya konmuştur. Proje nin pilot çalışmasından sonra Dünya Sağlık Örgütü nün yeterli maddi desteği sağlayamaması üzerine bu ülkeler Avrupa Komisyonu tarafından desteklenmiştir. Türkiye, Avrupa Birliği ne üye olmadığı için maddi açıdan destek verilememiş ve ülkemiz bu gruptan ayrılmak zorunda kalmıştır. Buna karşılık, DSÖ ülkemize maddi desteği sürdürmüş ve Sağlık Bakanlığı Sağlık Projesi Genel Koordinatörlüğü nün eğitim toplantılarına sağladığı maddi katkılar ile pilot çalışmadan elde edilen bilgiler ve deneyimler doğrultusunda, proje 1995 yılında 9 ilde yaygınlaştırılmıştır (Tsiantis, Skoulika, Papadopoulou, Cox, Smith, Caldeira P, Beriao, Kyriakides, Ispanovic, Radojkovic, Hribar, Plankar, Erol, Türütgen-Şimşek ve Faria, 1996). Yaşanan Güçlükler Proje kapsamında gerek eğitim sürecinde gerekse uygulamanın farklı aşamalarında büyük güçlükler yaşanmış ve direnç ile karşılaşılmıştır. Sağlık çalışanları tarafından Bakanlıklar proje mezarlığıdır, projeler başlar ve yarıda kalır, ailelerle başbaşa bırakılırız, sıkıntıyı sadece biz yaşarız, projeler bazı kişilere kişisel kazançtan başka bir şey sağlamaz gibi inanç ve deneyimleri silebilmek, direnci kırabilmek çok zor olmuştur. Ayrıca sağlık çalışanlarının iş yükü, kuruluşların alt yapı ve personel yetersizlikleri, birinci basamak sağlık kuruluşlarında son derece az sayı- 4 Cilt: 1, Sayı: 1, Ocak 2009

7 zaman alıyorsa, yeni bilgilerin kazanılması ve özümlenmesi de zaman almıştır. Eğitim alan bir ebemiz deneyimini şöyle özetlemiştir: Çocukların fizik gelişimi ile ilgili çalışırken sorunlarım işimi engellemiyordu, eğitime bu kadar ihtiyaç yoktu ama ruh sağlığı konusunda çalışırken eğitimin çok önemli olduğunu düşünüyorum. Öncelikle kendi sorunlarımı halletmeyi öğrendim, çocuklarıma davranışlarım çok değişti. Okullarda bu konularda eğitim yok. Toplumun tümüne bu hizmet gidecekse eğitimin içine sokulmalı. da psikolog, sosyal çalışmacı gibi ruh sağlığı çalışanlarının görevlendirilişi projenin işleyişinde sorunlar çıkarmıştır. Bu tür sorunların aşılması Bakanlık düzeyinde girişimleri gerektirmekle birlikte olumlu yönde ve somut adımlar atılmamıştır. Bütün bu sorunlar aşılamadığından eğitim toplantılarının büyük bir bölümü direnci olumlu yöne çevirmeye çalışmakla geçmiştir. Öte yandan personelin sık yer değiştirmesi de eğitimi aksatan yönler olmuştur. Tüm bu sorunlar ortadan kaldırılmaya çalışılarak yol katedilmeye devam etmiştir. Verilen eğitimin sağlık çalışanlarının alan çalışmalarındaki tutum, yaklaşım ve inançlarını etkilemesi beklenmiştir. Bu gibi duyarlılıklar kazandırılmaya çalışılırken, öncelikle sağlık çalışanlarının kendi becerilerini, değerlerini, duygu, düşünce ve inançlarını anlaması ve farketmesine özen gösterilmiştir. Grup ile proje danışmanı arasında empati ve model olmaya dayalı bir ilişki sürdürülmüştür. Sağlık çalışanlarının güçlü yanları ön plana çıkarılıp (bölgelerini en iyi tanıyan, ev ziyaretlerinde deneyimli kişiler olmaları gibi) işbirliği ve etkileşime dayalı bir eğitim ortamı yaratılmaya çalışılmış ve eğiticileri otorite figürü olarak değil, kendilerine destek veren kişiler olarak algılamaları sağlanmıştır. Yeni bilgi ve becerilerin kazanılması, ortak amaç, ilgi ve paylaşımın sağlanması, gözlem becerilerinin artması, birlikte sorun çözme alışkanlıklarının geliştirilmesi ve öneri vermek gibi alışılmış davranış kalıplarının değişmesi çok zaman almıştır. Nasıl gebelik dokuz aylık bir sürede tamamlanıyor ve fetüsün gelişimi Proje, 1998 yılında dönemin Temel Sağlık Hizmetleri Genel Müdürü Dr. Suat Çağlayan tarafından Çölde Gül Yetiştirmeye Benziyor denilerek sonlandırılmıştır. Ancak çalışmanın önemi 1999 Marmara Depremi sırasında ortaya çıkmış ve ekip üyeleri konuyla ilgili çok çalışmış ve ruh sağlığının önemi çarpıcı biçimde gözler önüne serilmiştir. Bundan sonra Sağlık Hizmetlerinin Yürütülmesine Dair Genelge nin gözden geçirilmesi çalışmaları sırasında Ruh Sağlığı Hizmetleri sağlık ocaklarının görevi olarak belirlenmiş ve psikososyal gelişimin izlenmesi bebek, çocuk ve gebe izlemlerine entegre edilmiştir (Erol, Şimşek, Ertem, 1997; Erol, 1998; Erol,1999). Deprem sonrası TC.Sağlık Bakanlığı Türkiye Cumhuriyeti Ruh Sağlığı Politikası geliştirmiş ve politikalar içinde Gebe ve Bebek Ruh Sağlığı ve Psikososyal Gelişimin Birinci basamak sağlık kuruluşlarında yürütülen hizmetlerle bütünleştirebilmesi gereğini vurgulamıştır. Sağlık Bakanı Prof. Dr. Recep Akdağ, Güçlü bir Ruh Sağlığı Politikası etkili sağlık hizmetlerinin ayrılmaz bir parçasıdır diyerek konunun önemini ortaya koymuştur (Munir ve ark., 2006; Türkiye Cumhuriyeti Ruh Sağlığı Politikası, Ankara). Program halen TC Sağlık Bakanlığı Temel Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü tarafından bazı değişikliklerle uygulanmakta ve 81 ile yaygınlaştırılması düşünülmektedir. Bebek Ruh Sağlığı Bülteni 5

8 özel eğitim okulu bulunmakta ve bu merkezlerde 0-6 yaş grubu 9 çocuk eğitim almaktaydı. Çocukların çoğu 3-6 yaş grubundaydı ve bu 2 merkezde ağırlıklı olarak okul çağı çocuklarına eğitim verilmekteydi. Günümüzde, Ankara da 15 özel eğitim okulu ve 166 özel rehabilitasyon merkezi bulunmaktadır. Dileğimiz çocukların hakkı olan özel eğitimden yararlanabilmeleridir. II.Ankara Gelişim Tarama Envanteri Geliştirme Projesi ( ): 1990 yılında Işık Savaşır, Neşe Erol ve Nilhan Sezgin, 0-6 Yaş Çocukları için Gelişim Tarama Envanteri Geliştirme Projesi bağlamında, Middle East Research Awards Program in Population and Development desteğiyle halen ülkemizde yaygın olarak kullanılan Ankara Gelişim Tarama Envanteri ni ülkemize kazandırmışlardır. Bu envanter, bebek ve erken gelişim dönemindeki çocukların gelişimi ile ilgili derinlemesine ve sistemli bilgi sağlayan Denver II Gelişim Tarama Envanteri (Yalaz ve Epir, 1982; Anlar ve Yalaz, 1996) ölçüt olarak kullanıldığında AGTE ile arasındaki ilişki yüksek bulunmuştur. Bu sonuç iki testin birbiriyle yüksek düzeyde uyumlu olduklarını ortaya koymuştur (Erol, Sezgin ve Savaşır, 1993). AGTE nin ölçüte bağlı geçerliğine ilişkin olarak yapılan ikinci çalışmada ise Bayley Bebekler için Gelişim Ölçeği nin (Özelli, 1978) Zihinsel ve Motor ölçekleri ile AGTE arasındaki ilişki incelenmiştir. Çalışmada AGTE toplam puanı ile saptanan genel gelişim düzeyi ile Bayley zihinsel ölçeği arasındaki korelasyonlar anlamlı ve yüksek olarak saptanmıştır. Vineland Uyum Davranış Ölçeği (Sparrow ve ark., 1984) ile AGTE arasındaki ilişkiler de yüksek bulunmuştur (Alpas ve Akçakın, 2003; Savaşır, Sezgin ve Erol, 2005) bir değerlendirme aracıdır. AGTE; kültürümüze özgü, kısa sürede çok kişiye uygulanabilen, sağlık taramalarında çocuğun gelişimini yansıtabilecek şekilde düzenlenmiştir. Envanter, gelişimsel gecikme ve düzensizlik gösterme açısından risk altında olduğu düşünülen bebek ve çocukların erken dönemde tanınması ve gerekli önlemlerin alınabilmesine olanak sağlar (Savaşır, Sezgin ve Erol, 1992; Sezgin, Erol ve Savaşır, 1993; Erol, Sezgin ve Savaşır, 1993; Savaşır, Sezgin ve Erol, 1994a; Savaşır, Sezgin ve Erol, 1994b) yılında AGTE nin geçerlik çalışmaları yapılırken, zihinsel engelli 0-6 yaş okul öncesi çocuklara ulaşmakta güçlük yaşanmıştır yılında Ankara da sadece 2 III. Türkiye Ruh Sağlığı Profili Araştırması ( ) Ülkemizde bebek, çocuk ve gençlerin davranış ve duygusal sorunları ile yeterlik alanlarının dağılımını, geniş bir 6 Cilt: 1, Sayı: 1, Ocak 2009

9 yaş dilimi ve genel popülasyonu temsil eden bir örneklem içinde, anne- babalardan, öğretmenlerden, çocuk ve gencin kendisinden diğer bir deyişle çoklu bilgi kaynaklarından elde edilen bilgiler doğrultusunda araştıran bir çalışma bulunmamaktaydı. O zamana kadar yapılan çalışmalar, çoğunlukla temsili olmayan örneklemlerle ve tek bir bilgi kaynağına dayanarak yapılmıştı. Bu nedenle, elde edilen sonuçlar, çocuklar hakkında değerlendirmeler, genellemeler yapmada ve karar vermede sınırlı olmuştur. Bu araştırmanın amaçları; 1)Türkiye de 2-3 ve 4-18 yaş grubu çocuk ve gençlerin yeterlik alanları ile davranış ve duygusal sorunların dağılımını, anneler, öğretmenler ve gençler gibi çoklu bilgi kaynaklarından elde edilen bilgiler doğrultusunda yaş, cinsiyet, yerleşim yeri tipi ve bölgelere göre belirlemek, 2) Anneler, öğretmenler ve gençlerden elde edilen bilgiler doğrultusunda 2-18 yaş grubu çocuk ve gençlerde sorun davranışların görülme sıklığını, cinsiyet, yerleşim yeri ve bölgelere göre saptamak, 3) İzleme çalışmaları yapabilmek üzere temel oluşturmak ve 4) Çocuk ve gençlere yönelik Ulusal Ruh Sağlığı politika ve programlarının oluşturulmasına katkıda bulunmaktır. Araştırmada tabakalı, çok aşamalı, kümeli, olasılık örneklemesi kullanılmıştır. Son aşamada seçilen birim olan kümenin her tabakada seçilme olasılığı eşit olduğu için araştırma kendinden ağırlıklıdır. Tabakalar Türkiye nin 5 demografik bölgesi ve 3 yerleşim yeri tipinin (il, ilçe, köy) çaprazlanmasıyla oluşturulmuştur. Araştırmanın bulguları 15 tabaka ve 4 büyük kentimiz ile bunların herhangi bir şekilde birleştirilmesiyle elde edilen toplum kesimlerine genellenebilir. Yerleşim yerinin seçildiği aşamalarda çerçeve olarak T.C. Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü nün 1990 Sayımı İdari Bölünüş Yayını gerekli güncelleştirme yapılarak kullanılmıştır. Son aşamada küme seçimi için T.C. Sağlık Bakanlığı nca tutulan ve her sene güncelleştirilen Evhalkı Tespit Fişleri Kullanılmıştır. Örnek seçiminin her aşamasında sistematik rasgele seçim yapılmıştır. Araştırmada saha çalışması için il denetçileri, örnekleme çıkan illerde görev yapan Ruh sağlığı Şube Müdürleri ya da Ruh Sağlığı Şubesinden sorumlu Sağlık Müdür yardımcısından, görüşmeciler ise sağlık ocaklarında görev yapan doktor, ebe, hemşire ve devlet hastanelerinde çalışan psikolog ve sosyal hizmet uzmanlarından oluşmuştur. İl denetçisi ve görüşmecilerin eğitimi iki aşamada iki ayrı grup halinde yapılmıştır. Alan çalışması da iki aşamada gerçekleştirilmiştir. Birinci aşamada Aralık Ocak 1996 tarihleri arasında İç Anadolu ve Güney Anadolu bölgeleri, ikinci aşamada ise Nisan-Mayıs 1996 tarihleri arasında Batı, Kuzey ve Doğu Anadolu bölgelerinden örnekleme çıkan illerde alan çalışması yapılmıştır. Toplam olarak 3889 hanede kişi hakkında veri toplanmıştır. Ulaşılan hanelerdeki 2 yaşın üstünde herkese yaşlarına uygun ölçekler uygulanmış, dışlama ölçütü kullanılmamıştır. Örneğe giren hanede Hanehalkı Anketi, 2-3 Yaş Çocukları İçin Davranış Değerlendirme Ölçeği, 4-18 Yaş Çocuk ve Gençleri İçin Davranış Değerlendirme Ölçeği, 5-18 Yaş Öğretmen Değerlendirme Ölçeği ve Yaş Grubu Gençler İçin Kendini Değerlendirme Ölçeği; erişkin nüfus için ise Uluslararası Bileşik Tanı Görüşmesi (CIDI), Genel Sağlık Anketi, Kısa Yetiyitimi Anketi ve Sağlık Hizmeti Kullanımı Anketi kullanılmıştır. Annelerden elde edilen bilgilere göre 2-3 yaş grubu çocuklarda sorun davranışların görülme sıklığı %10.9, 4-18 yaş grubunda %11.3 olarak bulunmuştur. Öğretmenlerden elde edilen bilgilere göre 5-18 yaş grubunda sorun davranış oranı %11.6, gençlerin kendilerinden elde edilen sonuçlara göre ise %11.9 dur. Her üç bilgi kaynağından elde edilen bilgiler doğrultusunda toplumumuzda İçe Yönelim sorunlarının Dışa Yönelim sorunlarından daha fazla olduğu görülmektedir. Şehirlerde ruhsal hastalık görülme oranı, kasaba ve köylerden yüksektir. Coğrafi bölgelere göre ruhsal hastalık dağılımı farklılık göstermektedir. Genel olarak çocuk ve gençlerde sorun davranışların yaklaşık %11 olarak bildirilmesine karşın, 2-3 yaş grubu çocuğu olan ailelerde ruh sağlığı hizmetine başvuru hiç yoktur; 4-18 yaş grubunda bu oran % 0.2 olarak bulunmuştur yaş grubundaki gençlerin %5 i davranış ya da duygusal sorunlarından dolayı yardıma ihtiyaç duyduklarını belirtmelerine karşın, başvuru oranı % 0.3 olarak bulunmuştur (Erol ve Şimşek, 1998; Erol, Şimşek, Öner ve Münir, 2005). Kadına verilen değer, annenin toplum içindeki yeri ve statüsü, çocuk ruh sağlığında çok hassas bir ölçüttür. Güçlüklerin çok erken dönemde başladığının belirtilmesi, annelerin annelik rolünü daha sağlıklı yapabilmesi için eğitim, deneyim ve yeterli desteğe ne denli gereksinimleri olduğunu yansıtmaktadır. Sorunların, anne-baba-çocuk ilişkisini bozmadan ve davranış/duygusal sorunlar artmadan önce ele alınması koruyucu ruh sağlığı açısından önem taşımaktadır. Anne-babaya çocuğun yaşına özgü olabilecek genel gelişim ve gelişimsel güçlüklerle ilgili bilgi verilmesi, başa çıkma yöntemlerinin öğretilmesi, kaygı ve korkularının giderilmesi, ilişkilerdeki güçlükleri büyük oranda azaltabilmektedir. Yalnızca anne babaya çocuk ile ilgili bilgi vermek ile yetinilmeyip, anne babanın kendileriyle, anne baba olmalarıyla ve genel beklentileriyle ilgili duygu ve düşüncelerini dinlemek ve onların güçlü yanlarını vurgulayıp farkettirerek destek sağlamak da önem kazanmaktadır (Stern 1995; Erol, 1996a; Zeanah ve ark., 1997; Kağıtçıbaşı, 1996) Bebek Ruh Sağlığı Bülteni 7

10 Koruyucu ruh sağlığı politikaları açısından önemli olan bir konu da, risk altındaki bebek, çocuk ve gençlerin, aileler, öğretmenler ve toplumun diğer kesimleri tarafından erken dönemde tanınmasını sağlayıcı programların yapılmasıdır. Sorunu topluma farkettirmek yeterli değildir. Hissedilen ihtiyacın karşılanabilmesi için, hizmetin nasıl götürüleceği, var olan servislerin işlevselliği ve yeterliliği konularına yönelik çalışmalara gereksinim vardır. Ruh sağlığı hizmetlerinin yaygınlaştırılabilmesi ve I. ve II. basamak çalışanlarının ruh sağlığı hizmetlerine kaynaştırılması Dünya Sağlık Örgütü nün temel politikalarındandır. Bu politikaların gerçekleştirilmesi ile yardıma gereksinimi olan pek çok bebek, çocuk ve gencin hakkı olan yardımı alabileceğini umud ediyoruz. IV. Bebeklik ve Erken Çocukluk Döneminde Ruh Sağlığı Birimi nin Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Çocuk Ruh Sağlığı ve Hastalıkları Ana Bilim Dalında Kuruluşu: Birim, Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Çocuk Ruh Sağlığı ve Hastalıkları Ana Bilim Dalı nda, Klinik Psikolog Prof. Dr. Neşe Erol ile Çocuk Ruh Sağlığı ve Hastalıkları Uzmanı Doç. Dr. Runa Uslu tarafından 1995 yılında oluşturulan Bebek Ruh Sağlığı Polikliniği ile ilk çalışmalarına başlamıştır. Çocuk Hekimi Dr. İlgi Ertem çalışmalara katkı sağlamıştır. Birim; çocuk ruh sağlığı uzmanı, psikolog, çocuk gelişim uzmanı, sosyal hizmet uzmanı ve hemşirelerin katılımı ile kısa sürede zenginleşmiş; klinik çalışmalar sürekli ve düzenli nitelik kazanmıştır. Bebek ruh sağlığı ekibinin ilk çalışmalarında Dr. Psk. Gülsen Erden, Uzm. Psk. Füsun Kurdoğlu, Uzm. Psk. Suna Polat yer almıştır. Çocuk kliniğinden Çocuk Gelişim ve Eğitimi Uzmanı Canan Gök ve Psk. Sabahat Taylan eğitimlere katılmıştır. 8 Bu gelişmelerin ardından, Bebek Ruh Sağlığı Birimi 1998 yılında Neşe Erol ve Runa Uslu nın çalışmalarıyla ve Prof. Dr. Efser Kerimoğlu nun desteğiyle Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Dekanlığı tarafından resmileşmiştir. Ekip; Prof. Dr. Melda Akçakın, Uzm. Psk. Başak Alpas, Uzm. Psk. Aynur Şahin Aközel, Uzm. Psk. Oya Özalp Kartal, Uzm. Psk. İrem Öker, Uzm. Psk. Belgin Üstün, Çocuk Gelişim ve Eğitimi Uzmanı Gönül Erdoğan, Hemşire Nuray Yıldırım ve Semiha Uyaroğlu ile Sosyal Hizmet Uzmanı Çiğdem Arıkan ile zenginleşmiş ve süreklilik sağlamıştır. Dr. Didem Öztop, Dr. Pınar Öner, Dr. Özgür Öner, Dr. Özlem Özcan, Dr. Savaş Yılmaz, Dr. Ayhan Bilgiç ve Serhat Türkoğlu asistanlık eğitimleri boyunca bebek ruh sağlığı alanında eğitim almış ve uygulamalara katılmışlardır. Doç. Dr. Birim Günay Kılıç ve Uzm. Dr. Kağan Gürkan ekip içinde aktif rol oynamaktadır. Halen 8 asistanımız ve rotasyon asistanları konuya yönelik eğitim almakta ve uygulamalara katılmaktadırlar. Bebek Ruh Sağlığı ekibi, Çocuk Ruh Sağlığıve Hastalıkları Anabilim Dalının etkinliği olup, 0-3 yaşlardaki bebeklerin sorunlarına yönelik tanı, tedavi ve danışma hizmeti vermektedir. Birimimiz, ülkemizde bebek ruh sağlığı alanında multidisipliner ekip çalışmasının gerçekleştirildiği ilk ve tek birim olma özelliğini taşımaktadır. Birimde eğitim ve araştırma etkinliklerine de yer verilmektedir. Ekip üyelerinin sürekli çabaları ile bebeklerin hem değerlendirme ve tanı araçları, hem de sağaltım yöntemleri, ayrıntılı ve standart duruma gelmiştir. Bebek Ruh Sağlığı ekibi, haftada iki gün Otistik Çocuklar Merkezi ve Çocuk Ruh Sağlığı ve Hastalıkları Anabilim dalında uygulamalı ve kuramsal eğitim çalışmalarını yürütmek üzere toplanmaktadır. Bebek Ruh Sağlığı Biriminin çeşitli işlevleri vardır: I. Eğitim Kuramsal ve Uygulamalı Eğitim: 1) Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Çocuk Ruh Sağlığı ve Hastalıkları Ana Bilim Dalında çalışan asistan, rotasyon asistanı, psikolog, sosyal hizmet uzmanı, hemşire ve çocuk gelişim uzmanlarının haftada 2 gün kuramsal ve uygulamalı eğitimi sağlanmaktadır. 2) Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Gelişimsel Pediatri bölümünden gelen 2 çocuk gelişim uzmanı,bir özel eğitimci ve asistanlarına kuramsal ve uygulamalı eğitim 1995 yılından bu yana düzenli olarak verilmektedir. 3) Ankara da bulunan Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu personeline 2 yıl kuramsal ve uygulamalı eğitim verilmiştir. 4) Çeşitli üniversitelerin Psikoloji yüksek lisans öğrencilerine Bebek Ruh Sağlığı alanında eğitimler verilmektedir. 5) Prof. Dr. Runa Uslu tarafından Çocuk ve Gençlik Ruh Sağlığı Derneği bünyesinde kurulan Bebek Ruh Sağlığı Biriminde uzmanlara ve asistanlara kuramsal eğitimler verilmekte, kongrelerde paneller ve seminerler düzenlenmektedir. 6) Prof. Dr. Neşe Erol tarafından Türk Psikologlar Derneği bünyesinde kurulan Bebek Ruh Sağlığı komisyonunda genç psikologlar konuyla ilgili bilgilendirilmekte ve konunun önemi açısından farkındalıkları arttırılmaktadır. II) Klinik Uygulamalar: Ayaktan tedavi edilen ve izlenen bebekler ile ailelerine yönelik hizmet verilmektedir. Bebeklik ve erken çocukluk döneminde gelişimle ilgili sorunlarla Ankara ya da diğer illerden başvuran ailelere danışmanlık hizmeti sunulmaktadır. Erken destek ve tedavileri sağlanmakta ve çocuk ve aileler izlenmektedir. Bebek Ruh Sağlığı Birimine getirilen bebek ve küçük çocuklar Cilt: 1, Sayı: 1, Ocak 2009

11 0-3 R, Bebeklik ve Erken Çocukluk Döneminde Ruh Sağlığı ve Gelişimsel Sorunların Tanı Sınıflaması Gözden Geçirilmiş Biçimi ne göre değerlendirilmektedir (Doğan ve ark., 2006). Birime getirilen bebekler aşağıda yer alan EKSEN 1 tanılarına göre ele alınmaktadırlar: İlişki ve iletişim Kurma Bozuklukları Örselenmeye Bağlı Zorlanma Bozuklukları Yoksunluk/Kötü Davranılma Bozukluğu Duygudurum Bozuklukları Yitim, yas tepkileri Kaygı Bozuklukları Çökkünlük Duygusal Anlatım Bozuklukları Uyum Bozukluğu Duyusal Yapılanmanın Ayarlanmasında Bozukluklar Aşırı Duyarlılık Hipersensitivite Az Duyarlı/Yetersiz Tepki Veren Uyku Davranışı Bozukluğu, Uykuya Dalma Bozukluğu, Gece Uyanma Bozukluğu Beslenme Bozukluğu Çoğul Sistemli Gelişimsel Bozukluk Dr. Charles Zeanah ve Paula Zeanah kurum bakımında yaşayan bebek ve küçük çocukların bağlanma süreci, bağlanma bozuklukları ve ruhsal sorunları ile ilgili araştırmalar sunmuş ve alternatif bakım modelleri üzerinde durmuşlardır (Zeanah, ve Zeanah, 2004). Eksen III de yer alan Tıbbi ve Gelişimsel Bozuklular ve Durumlar da sıklıkla kliniğimizde izlenmektedir. III. Konsultasyon- Liyazon Çalışmaları: Çocuk nörolojisi, gelişimsel pediatri ve sosyal pediatriden konsültasyon için gönderilen aile ve çocuklara hizmet sunulmaktadır. Halen birimimizde yoğun klinik hizmet ve eğitim verilmekte, araştırma ve projeler yürütülmektedir. Farklı mesleki disiplinlerden gelen elemanların etkileşimi ile bebeklik ve erken çocukluk dönemlerine ilişkin bilgilerimiz her geçen gün zenginleşmektedir. IV. Seminerler, Sempozyum ve Kongreler: 1)Aylık Seminerler: Bebek Ruh Sağlığıyla ilgili farklı disiplinleri temsil eden konuk konuşmacılar ve farklı üniversitelerden gelen dinleyicilerin katılımıyla iki yıldan bu yana Bebek Ruh Sağlığı Derneği yle işbirliği içinde ayda bir seminerler düzenlenmektedir. 2) Sempozyumlar: i) İlk kez ülkemizde Prof. Dr. Mualla Öztürk anısına 1996 yılında Bebek Ruh Sağlığı Sempozyumu düzenlenmiş ve ülke içinden ve dışından (Prof. Dr. Charles Zeanah) konuya ilgi duyan bilim insanları bir çatı altında toplanarak bilgi alışverişinde bulunmuştur. ii) Prof. Dr. Mualla Öztürk anısına 2004 yılında düzenlenen Koruma Altındaki Çocuklar sempozyumunda Prof. iii) Prof. Dr. Mualla Öztürk anısına 2007 yılında düzenlenen Koruyucu Aile, Evlat Edinme ve Ruh Sağlığı sempozyumunda Prof.Dr. Kevin Browne konuk konuşmacı olarak davet edilmiştir. Dr Browne, Çocuk İstismarı ve İhmalini Önleme Konusunda Dünya Sağlık Örgütü Tarafından Yürütülen Bilgilendirme ve Eğitim Paketi ile Çocukların Kurum Bakımından Alınması ve Hizmetlerin Dönüştürülmesine İlişkin Avrupa Birliği Daphne / Dünya Sağlık Örgütü Eğitim ve Bilgilendirme Paketi konulu bildirileri sunmuştur (Browne, 2008a; Browne, 2008b) Bebek Ruh Sağlığı Bülteni 9

12 Sempozyum ve seminerlerin amacı, bebek ruh sağlığı ve erken çocukluk dönemiyle ilgilenen birey ve kuruluşları bir çatı altında toplamak ve bebek ruh sağlığının yaygınlaştırılmasını sağlamaktır. 3)2008 Nisan Mayıs tarihinde ise, İstanbul da gerçekleştirilen Uluslararası Çocuk ve Ergen Ruh Sağlığı Kongresinde (IACAPAP) Dünya Bebek Ruh Sağlığı Derneği başkanı Prof. Dr. Tuula Tamminen konuyla ilgili konferans vermiştir. Ayrıca konuyla ilgili çok sayıda araştırma sunulmuş, paneller ve çalışma grupları gerçekleştirilmiştir. V. Araştırma ve Tez Çalışmaları Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Çocuk Ruh Sağlığı ve Hastalıkları AD ve Bebek Ruh Sağlığı Biriminde ekip üyeleri tarafından çeşitli araştırmalar yapılmakta, projeler yürütülmektedir. Konuya ilişkin tez çalışmaları da etkinlikler içinde yer almaktadır (Öztop ve Uslu, 2007; Öztop, Özcan, Uslu ve Erol, 2007; Uslu, 2007; Uslu, Özalp, Bilgiç ve Erdoğan 2007; Uslu, 2008; Öztop, 2004; Bilgiç, 2007; Öztop, Uslu, Alpas, Erdoğan ve Şahin, 2004; Erol 2007 ; Erol, Erden, Akçakın, Alpas, Üstün ve Öker, 2007) VI. Politika Yapıcıları ile Bebek Ruh Sağlığı Alanında gerçekleştirilen etkinlikler: 1)Türkiye Cumhuriyeti Ruh Sağlığı Politikasında gebe ve bebek ruh sağlığının yer alması sağlanmıştır. 2)1999 Marmara Depreminde Gebe Anneler ve Bebeklere yönelik Unicef ve Türk Psikologlar Derneği yle işbirliği içinde çalışmalar yapılmış ve bebeklere ve gebe annelere yönelik broşürler hazırlanmıştır. TC. Sağlık Bakanlığı personeline eğitim verilmiştir. VII. Uluslararası eğitim: Ekibimizden Neşe Erol ve Runa Uslu, Haziran 2004 yılında Tulane Üniversitesi nde düzenlenen TheWorking Model of the Child Interview (Anababanın Çocuğa İlişkin Tasarımları Görüşmesi - AÇİT) eğitimini Charles H. Zeanah ve ekibinden almışlardır. Kongre ve sempozyumlara davet edilen yabancı konuklarla (Charles Zeanah,Paula Zeanah, Kevin Browne, Brian Stafford, Tuula Tamminen, Miri Karen, Sam Tyano( IA- CAPAP) ile bilgiler güncelleştirilmiştir. Ekibimizden Neşe Erol 1996 yılından bu yana, Runa Uslu, Melda Akçakın, Başak Alpas ve Kağan Gürkan daha sonraki yıllarda WAIMH e (World Association for Infant Mental Health) üye olmuşlardır dan bu yana ekip üyelerimiz uluslarası çeşitli kongrelere, sempozyumlara katılmıştır. VIII. Bebek Ruh Sağlığı Derneği nin Kurulması (2005) Birimin birikimleri, deneyimleri ile ekibin önceki çalışma ve deneyimleri sonunda bebeklik ve erken çocukluk döneminde ruh sağlığını ülkemizde yaygınlaştırabilmek, örgütlü ve sistematik biçimde geliştirebilmek ve eğitim verebilmek amacıyla 18 Nisan 2005 tarihinde Prof Dr.Neşe Erol un (Ph.D)başkanlığında Prof. Dr. Runa Uslu ( M.D), Prof. Dr. Efser Kerimoğlu (MD), Prof. Dr. Melda Akçakın (Ph.D), Doç. Dr. Gülsen Erden (Ph.D),Uzman Psikolog Başak Alpas, Uzman Psikolog Füsun Kurdoğlu, Uzm Dr. Didem Öztop, Doç. Dr. Sibel B Kazak (Ph.D) tarafından Bebek Ruh Sağlığı Derneği (BERSAD) kurulmuştur. Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Çocuk Ruh Sağlığı ve Hastalıkları Ana Bilim Dalı öncülüğünde psikolog ve çocuk psikiyatristleri tarafından kurulan dernek, bebeklere gönül veren ve onlarla çalışan farklı meslek elemanları ile kısa zamanda güçlenmiştir. Şu anda derneğin; çocuk gelişim uzmanları, hemşireler, sosyal hizmet uzmanları, çocuk hekimleri, odyolog ve konuşma bozuklukları uzmanları, psikolojik danışma ve rehberlik uzmanlarından oluşan 55 üyesi vardır. Üyelerimiz, Ankara, İstanbul, Elazığ, Kayseri, Samsun ve Şanlıurfa da çalışmalarını sürdürmektedir. Dernek, kurulduğundan bu yana bir yandan yoğun biçimde eğitime ağırlık verirken diğer yandan anne babalarından ayrı çocuk yuvalarında yaşamak durumunda olan bebek 10 Cilt: 1, Sayı: 1, Ocak 2009

13 ve küçük çocukların gelişimsel gecikme, fiziksel gecikme, bağlılık gelişimi ve nöral atrofi açısından büyük risk altında olduğunun bilincinde olarak yuva ve yurtlarda çalışmalarını sürdürmektedir (Erol, 2004; Erol ve Şimşek, 2007; Erol ve Şimşek, 2008a ; Erol ve Şimşek, 2008b). Dernek, Avrupa Birliğinin, Dünya Sağlık Örgütü ve Birmingham Üniversitesi ile 2002/2003 yılları arasında işbirliği içinde yürüttüğü ve Türkiye nin de içinde bulunduğu 33 ülkeyi kapsayan Daphne Programında anne baba yerine geçebilecek süreklilik gösteren ve bire bir ilişkinin olmadığı ortamlarda bebeklerin ve küçük çocukların yaşadıkları İHMAL in şiddet ile eşdeğer olduğu konusundaki araştırmaları temel almakta ve çalışmalar yapmaktadır (Balbernie, 2001; Browne, 2002). Dernek, 3 yaş ve altında olan HİÇBİR çocuk ona bire bir bakımveren kişi olmadan yuvada kalmamalıdır görüşünden hareket etmektedir. Acil durumlarda 3 aydan fazla olmamak koşulu ile aile benzeri küçük evlerin kullanılabileceği üzerinde durmaktadır. Bebek ruh sağlığı alanında kullanılan araçlar ve değerlendirme yöntemleri ile bilgi ve deneyimler arttıkça çocuğun gelişimini, uyumunu ve anne-çocuk ilişkisinin kalitesini artıracak uygun müdahaleler planlanabilecektir. Ülke geneli düşünülecek olursa şimdilik bebek ruh sağlığı halen bebeklik dönemini yaşamaktadır. Bebeğimizin büyümesi en büyük dileğimizdir. Dernek, 2009 yılının Ocak ayında Dünya Bebek Ruh Sağlığı Derneği ne (World Association for Infant Mental Health) üye olarak amaçlarından birini daha gerçekleştirme aşamasındadır. Kaynaklar Alpas, B., Akçakın M (2003) Vineland Uyum Davranış Ölçeği - Araştırma Formu nun Doğumdan 3 yaş 11 aylığa kadar olan Türk Bebekleri için Uyarlama, Geçerlilik, Güvenirlik Çalışması. Türk Psikoloji Dergisi, 18: Anlar, B., Yalaz K (1996) Denver II Gelişimsel Tarama Testi Türk Çocuklarına Uyarlaması ve Standardizasyonu El Kitabı. Meteksan, Ankara Balbernie R (2001) Circuits and circumstances: The neurobiological consequences of early relationship experiences and how they shape later behavior. Journal of Child Psychotherapy,27: Bilgiç A. (2007). İlişki ve İletişim Kurma Bozukluğu ve Gelişim Geriliği Olan Bebeklerin Demografik ve Klinik Özellikleri Bakımından Karşılaştırılması. Ankara Üniversitesi. Yayınlanmamış tez. Browne KD (2002) Child Protection. In: Rutter M, Taylor E (Eds.). Child and Adolescent Psychiatry, 4th Edition. Blackwell Science, Browne KD (2008a) Çocuk istismarı ve ihmalini önleme konusunda Dünya Sağlık Örgütü tarafından yürütülen bilgilendirme ve eğitim paketi; Koruyucu Aile, Evlat Edinme Hizmetleri ve Ruh Sağlığı; Prof. Dr. Mualla Öztürk Anısına XX. Sempozyum Sunuları Şubat 2007 (Yayına hazırlayan Neşe Erol). Ankara Üniversitesi Çocuk Ruh Sağlığı ve Hastalıkları Anabilim Dalı Yayınları. Ankara Üniversitesi Basımevi, Browne KD (2008b) Çocukların kurum bakımından alınması ve hizmetlerin dönüştürülmesine ilişkin Avrupa Birliği Daphne/Dünya Sağlık Örgütü Eğitim ve Bilgilendirme Paketi; Koruyucu Aile, Evlat Edinme Hizmetleri ve Ruh Sağlığı; Prof. Dr. Mualla Öztürk Anısına XX. Sempozyum Sunuları Şubat 2007 (Yayına hazırlayan Neşe Erol). Ankara Üniversitesi Çocuk Ruh Sağlığı ve Hastalıkları Anabilim Dalı Yayınları. Ankara Üniversitesi Basımevi, Erol, N., Sezgin, N., Savaşır, I. (1993) Ankara Gelişim Tarama Envanteri ile ilgili geçerlik çalışmaları. Türk Psikoloji Dergisi, (8) 29, Erol N ve Şimşek Z. (1998). Türkiye Ruh Sağlığı Profili: Çocuk ve gençlerde yeterlik alanları, davranış ve duygusal sorunların dağılımı: N. Erol, C. Kılıç, M Ulusoy, M. Keçeci, Z. Şimşek (eds.). Türkiye Ruh Sağlığı Profili: Ana Rapor, Eksen Tanıtım Ltd. Şti.;Ankara. Erol, N. (1996a) Çocuğun Psikososyal Gelişimi. Sayıl, I. (ed). Ruh Sağlığı ve Hastalıkları Ders Kitabı. Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi, AN- TIP A.Ş. Yayınları, Ankara, s: Erol, N. (1996b). Anne-baba el kitabı. Çocuğun Psikososyal Gelişimi Açısından Temel Mesajlar. Sağlık Bakanlığı Yayınları, Ankara. Erol, N., Uslu, R. (1996). Gebe kadınla ve 0-2 yaşında çocuğu olan annelerle görüşme kayıt formu. Sağlık Bakanlığı Yayınları, Ankara. Erol, N. (1996c). Temel Sağlık Hizmetleri Yoluyla 0-24 aylar arası Çocuğun Psikososyal Gelişiminin Desteklenmesi. İl Eğitim Rehberi. Sağlık Bakanlığı Yayınları, Ankara. Erol, N. (1996d). Temel Sağlık Hizmetleri Yoluyla 0-24 aylar arası Çocuğun Psikososyal Gelişiminin Desteklenmesi. Sağlık Personeli El Kitabı. Sağlık Bakanlığı Yayınları, Ankara. Erol, N., Şimşek, Z., Ertem, İ. (1997). Önleyici Çalışmalar: Anne-baba-bebek ilişkisini güçlendirme ve çocuğun psikososyal gelişimini Temel Sağlık Hizmetleri yoluyla destekleme projesi. Farklılıkla Yaşamak: Aile ve Toplumun Farklı Gereksinimleri Olan Bireylerle Birlikteliği. Karancı, N.,(ed) Türk Psikologlar Derneği Yayınları, Ankara.13, Erol, N. (1998). Gebeliğin Ruhsal Boyutu. Davranış Bilimlerine Giriş (Ed) Prof. Dr.Yıldırım B.Doğan Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi ANTIP A.Ş. Yayınları, Ankara, s: Erol, N (1999). Çocuğun Psikolojik Gelişimini Temel Sağlık Hizmetleri Yoluyla Destekleme. Türk Pediatri kurumu XXXV. Ulusal Pediatri Kongresi Çocuklarımız İçin Parlak Gelecekler. Kongre Kitabı, s: Erol, N (2004).Yuva, Yetiştirme Yurtları Sorunun mu Yoksa Çözümün mü Parçası? Koruma Altındaki Çocuklar; Prof. Dr. Mualla Öztürk Anısına XVII. Sempozyum Sunuları Şubat 2004 (Yayına hazırlayan Runa Uslu). Ankara Üniversitesi Çocuk Ruh Sağlığı ve Hastalıkları Anabilim Dalı Yayınları. Yayın no: IX. Ankara Üniversitesi Basımevi, 2004; Erol, N., Simsek Z., Oner O., Münir K (2005).Behavioral and emotional problems among Turkish children at ages 2 to 3. Journal of American Academy of Child and Adolescent Psychiatry. 44: 1, Erol N, Simsek Z (2007) Korunma Gereksinmesi Olan Çocuklar: Kurum Bakımı ve Koruyucu Aile Sistemi. Çocuk ve Ergen Ruh Sağlığı Hastalıkları, A.S Aysev ve Y.I Taner (eds) Janssen-Cilag, İstanbul, s Erol, N., Erden G., Akçakın M., Alpas B., Üstün B., Öker, I (2007) 0-3 Yaş Tanı Sınıflamasına Göre Bebek Ruh Sağlığı. 17.Ulusal Çocuk Ergen Ruh Sağlığı ve Hastalıkları Kongresi, Nisan Çeşme İzmir, s.146. Erol (2007) Bebek Ruh Sağlığı Derneği nin tanıtımı. 17.Ulusal Çocuk Ergen Ruh Sağlığı ve Hastalıkları Kongresi, Nisan, Çeşme İzmir. Bebek Ruh Sağlığı Bülteni 11

14 Erol, N, Şimşek Z (2008a) Korunma Gereksinimi Olan Çocuklar; Kurum Bakımı ve Koruyucu Aile Sistemi; Koruyucu Aile, Evlat Edinme Hizmetleri ve Ruh Sağlığı; Prof. Dr. Mualla Öztürk Anısına XX. Sempozyum Sunuları Şubat 2007 (Yayına hazırlayan Neşe Erol). Ankara Üniversitesi Çocuk Ruh Sağlığı ve Hastalıkları Anabilim Dalı Yayınları. Ankara Üniversitesi Basımevi, Erol N, Simsek Z (2008b) Evlat Edinme ve Ruh Sağlığı. Çocuk ve Ergen Psikiyatrisi Temel Kitabı. F. Ç.Çetin ve ark (eds). Hekimler Yayın Birliği, Ankara, s: Gümüş Doğan D, Bingöler B, Ünal Ö, Uslu R, Öztürk Ertem İ (2006) Bebeklik ve Erken Çocukluk Döneminde Ruh Sağlığı ve Gelişimsel Sorunların Tanı Sınıflaması: Yenilenmiş (Çeviri). Gelişimsel Pediatri (Eki). Ertem İ. (Ed.) Çocuk Hastalıkları Araştırma Vakfı, Ankara, Kağıtçıbaşı Ç (1996) Family and human development across cultures: A view from the other side. Lawrence Erlbaum Associates, Mahwah, New Jersey. Münir, K., Ergene T., Dağ İ., Erol N., Aker T. (2006). Türkiye Cumhuriyeti Ruh Sağlığı Politikası. T:C.Sağlık Bakanlığı, Adım Travel Flap Tour, Tasarımhane, Ankara. Özelli, L. (1978). A pilot study with the bayley infant scales of mental and motor development. A Turkish Sample. Turkish Journal of Pediatrics, 20: Öztop D, Uslu R. (2007) Behavioral, interactional and developmental symptomatology in toddlers of depressed mothers: a preliminary clinical study within the DC:0-3 framework, The Turkish Journal of Pediatrics, 49 (2): Öztop DB, Özel Özcan Ö, Uslu R, Erol N. (2007) Bebeklik ve erken çocukluk döneminin ruhsal-gelişimsel değerlendirmesi: Bebek Ruh Sağlığı Ünitesi işleyişi. Çocuk ve Gençlik Ruh Sağlığı Dergisi, 14(3): Öztop D, Uslu R, Alpas B, Erdoğan G, Şahin A. Depresyonu olan annelerin bebeklerinde bilişsel-duygusal gelişim ve anne-bebek ilişkisi. Prof. Dr. Mualla Öztürk Çocuk Ruh Sağlığı Ödülü 2004: Oztürk M (1969) Parmak Emmenin Etyolojisi Üzerine Bir Araştırma Nöro- Psikiyatri Arşivi Cilt VI, (Ayrı Baskı) Oztürk M & Oztürk O (1977) Thumsucking and Falling Asleep. British Journal of Medical Psychology, Oztürk M (1976) Erken bebeklik otizminin anne yoluyla tedavisi. Nöropsikiyatri Arşivi, 13,3-81. Savaşır, I., Sezgin, N., Erol, N. (1992). 0-6 Yaş Çocukları için Gelişim Tarama Envanteri Geliştirilmesi: Ön çalışmalar. Türk Psikiyatri Dergisi, 3 (2), Savaşır, I., Sezgin, N., Erol, N. (1994a). Ankara Gelişim Tarama Envanteri El Kitabı. Ankara, Rekmay Ltd. Şirketi, II. Basım. Prof.Dr.Mualla Öztürk Çocuk Ruh Sağlığı Ödülü (1994) Savaşır, I., Sezgin, N., Erol, N. (1994b). Çocuk gelişimi ve sosyal değişkenler arasındaki ilişkilerin değerlendirilmesi. Türk Psikiyatri Dergisi, (5) 1, Savaşır, I., Sezgin, N., Erol, N. (2005). Ankara Gelişim Tarama Envanteri. Ankara, Rekmay Ltd. Şirketi, Genişletilmiş 3. Baskı. Sezgin, N., Erol, N., Savaşır, I. (1993). 0-6 yaş çocukları için Gelişim Tarama Envanteri. Türk Psikiyatri Dergisi, (4) 1, Stern DN (1995) The Motherhood Constellation: A unified view of parentinfant psychotherapy. New York: Basic Books. Tsiantis J, Skoulika D, Papadopoulou K, Cox A, smith M, Caldeira P, Beriao M, Kyriakides A, Ispanovic V, Radojkovic D, Hribar N, Plankar T, Erol N, Türütgen-Şimşek Z, Faria JS (1996). Provision of Primary Health Care for the Promotion of Children s Psychosocial Development. World Association for Infant Mental Health (WAIMH), Sixth World Congress,Tampere, Finland. Uslu R. (2007) Bebeklik ve erken çocukluk dönemlerinde yeme bozuklukları. Psikiyatri Temel Kitabı içinde Köroğlu E., Şenol S. (Eds.). Hekimler Yayın Birliği, Ankara, sa: Uslu R, Özalp O, Bilgiç A, Erdoğan G. (2007) Bebek Ruh Sağlığı Polikliniğine Başvuran Hastalarda TS:0-3YB Tanı Dağılımı na İlişkin Bir Ön- Çalışma. Türkiye Klinikleri Psikiyatri Özel Sayısı, 3(3): Uslu Rİ, Özalp O, Bilgiç A, Erdoğan G.(2007).Bebek Ruh Sağlığı Polikliniğine Başvuran Hastalarda TS:0-3YB Tanı Dağılımı na İlişkin Bir Ön- Çalışma. Poster Bildiri, 17. Ulusal Çocuk ve Ergen Ruh Sağlığı Kongresi, Nisan, Çeşme-İzmir. Uslu R (2008) Gelişimsel psikopatolojinin temel kavramları. Çocuk ve Ergen Psikiyatrisi Temel Kitabı içinde, Çuhadaroğlu Çetin F, Coşkun A, İşeri E, Miral S, Motavallı N, Pehlivantürk B, Türkbay T, Uslu R, Ünal F (ed), Hekimler Yayın Birliği, Ankara, s: Yalaz, K. ve Epir, S. (1982). Denver Gelişimsel Tarama Testi El Kitabı: Türk Çocuklarına Uyarlanması ve Standardizasyonu, Ankara Hacettepe Çocuk Sağlığı Enstitüsü Vakfı. Yörükoğlu A (1983) Çocuk Ruh Sağlığı. Zeanah C ve Benoit (1995). (Working Model of the Child Interview) Türkçe ye çeviren ve uyarlayanlar Uslu ve Erol (2004) Anababanın Çocuğa İlişkin Tasarımları Görüşmesi (AÇİT) Zeanah C (2004) Bağlanma süreci ve kurumlarda yaşayan çocuklarda bağlanma bozuklukları.koruma Altındaki Çocuklar; Prof. Dr. Mualla Öztürk Anısına XVII. Sempozyum Sunuları Şubat 2004 (Yayına hazırlayan Runa Uslu). Ankara Üniversitesi Çocuk Ruh Sağlığı ve Hastalıkları Anabilim Dalı Yayınları. Ankara Üniversitesi Basımevi, 35-38: Zeanah P (2004) Bebeklerin psikososyal gelişimini desteklenmesi ve aile bütünlüğünün korunması. Koruma Altındaki Çocuklar; Prof. Dr. Mualla Öztürk Anısına XVII.Sempozyum Sunuları Şubat 2004 (Yayına hazırlayan Runa Uslu). Ankara Üniversitesi Çocuk Ruh Sağlığı ve Hastalıkları Anabilim Dalı Yayınları. Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Çocuk Ruh Sağlığı Anabilim Dalı tarafından 18 Nisan 2006 tarihinde düzenlenen ve Colorado Üniversitesi Denver Çocuk Hastanesi Öğretim Üyesi Prof. Dr. Brian Stafford un sunduğu Erken Çocukluk Araştırmalarında Çok Eksenli Tanı Sınıflama Sistemlerinin Kullanımı konulu çalışma grubunun düzenleyiciliği ve olgu örneği ile ders. Zeanah CH, Boris NW, Larrieu JA (1997). Infant development and developmental risk: A review of the past 10 years. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry 36; Cilt: 1, Sayı: 1, Ocak 2009

15 Ailelerimize İLK YILLARIN ÖNEMİ 1 Psk. Virna Gülzari, M.A. Boğaziçi Üniversitesi, Psikoloji Araştırma ve Uygulama Merkezi, (BÜPAM) Bilimsel çalışmalar, bebeğin duygusal ve zihinsel gelişiminde ilk yılların ve bu dönemde bebeğe birincil bakım veren kişilerin etkileri üzerine yoğunlaşmaktadır. İlk yıllarda yaşanan deneyimler, bebeklerin yaşamları boyunca etkili olacak düşünme, hissetme, iletişim kurma, hareket etme yetilerinin oluşumu için, beyinde kritik bölgelerin yapılandırılmasında önemli rol oynar. Doğduğu andan itibaren bebeklerin beyinleri inanılmaz derecede hareketlidir: duygu ve düşünceleri kontrol eden hücreler dakika dakika gelişir ve ilk 3 yılda beyin gelişiminin %90 ı gerçekleşir. Bu büyüme / gelişme deneyimler yoluyla olur. Dış dünyadan gelen uyaranlarla sinir hücreleri harekete geçer ve başlangıçta bebeğin dünyası, ona bakım veren kişilerdir. Dolayısıyla ilk yıllarda edindikleri deneyimlerin zenginliği beynin organizasyonu ve ileriki yıllarda nasıl işleyiş göstereceğinde çok önemli bir rol oynar. Sağlıklı beyin gelişimi sağlıklı ilişkilere bağlıdır. Hayatın en başından itibaren bebekler iletişim / temas kurmaya hazırdırlar. Yeni doğan bir bebek gözlerini açar ve insan yüzünü aramaya başlar. Tüm duyuları kendisine bakım veren kişilere açıktır. Doğumdan çok kısa bir süre sonra bebek kendisine bakım veren kişinin sesini diğer seslerde ayırt eder. Bebeğin kendisini tanıdığını fark etmek, bakıcısını da etkiler. Bu aralarındaki bağlanmanın başlangıcıdır. Bebeğin gelişimi için bu bağlanma süreci çok kritik bir faktördür. Bebek ve bakıcısı arasında sevgi bağı oluşmaya başlar. Bir bakıcıyla güvenli ilişki oluşturabilen bebeklerin ileride daha hızlı öğrendi- 1 Virna Gülzari, M.A. Boğaziçi Üniversitesi Psikoloji Araştırma ve Uygulama Merkezi (BÜPAM) Tel.: (0212) , ği, kendiyle ilgili iyi hisleri olduğu ve daha kolay arkadaşlık kurduğu araştırmalarla ispatlanmıştır. İlk aylarda en önemli unsurlardan biri dokunmaktır. Bebeklere dokunmanın beyni ve beden kimyasını derinden etkilediği ispatlanmıştır. Prematüre bebeklerin hayatta kalmaları için dokunmanın çok önemli bir terapi olduğu anlaşılmıştır. Bebeğe düzenli yapılan masajların stres düzeyini düşürdüğü, daha güçlü bağların kurulabildiğini ve sağlıklı beyin gelişimini desteklediği gösterilmiştir. Bebeklere gülümsemek, dokunmak, şefkatle beslemek bebeğin beyninde bazı merkezleri harekete geçirir. Bu sayede bu bebekler büyüdükleri zaman başka insanları sevme kapasitesine sahip olurlar. Bebeklerin, aşırı uyarıcı olmamak koşuluyla, verdikleri sinyallerin de dikkate alınarak, mümkün olduğunca çok kucaklanmaya ihtiyaçları vardır. Bebeklerle İletişim Bebekler konuşmadıkları için, tam olarak iletişim kuramadıkları düşünülür. Fakat iletişimin büyük kısmı söz dışıdır: insanların niyetlerini anlayıp, kendi niyetimizi karşımızdakine sözel olmayan yollarla iletiriz. Bebekler doğdukları andan itibaren iletişim kurarlar. Biz yetişkinler, bebekleri gözledikçe ve dinledikçe, nelerden hoşlandıklarını, nelerden rahatsız olduklarını anlayabiliriz. Örneğin, basit bir esneme bebeğin yorulduğunu gösterebileceği gibi; aşırı uyarılma sonucu, dış dünyadan gelecek uyarılara kendini kapatma ihtiyacını da anlatabilir. Bebekleri dikkat ve ilgiyle izlemek / gözlemek, zamanla onları daha iyi okumanın yolunu açar. Bebeklerin davranışları onların dilidir. Örneğin, bebek yüzünüze baktığı zaman bir şey bekler: bana konuş, beni kucağına al, beni sev gibi. Bebek doğru okunduğunu / anlaşıldığını hissettiği zaman size geri bir sinyal verir: işte istediğim buydu! gibi. Ağlama da iletişim yollarından biridir: Farklı anlamlar taşıyan farklı ağlama türleri vardır. Açım, canım acıyor, ağrım var, yardım istiyorum, ilgi istiyorum, benimle ilişki kur gibi. Bebeklerin gün içinde farklı bilinç halleri olur; sessiz ama uyanık zamanları onlarla oynamak için en Bebek Ruh Sağlığı Bülteni 13

16 iyi zamandır. Bebeğin iletişim kurma ihtiyacı diğer fiziksel ihtiyaçları kadar önem taşır. Bebekler, onlara değer verildiğini / önemsendiklerini ve anlaşıldıklarını hissetmek isterler. Bakıcısının bebeğin ihtiyaçlarına duyarlı olması ve onu anlama çabası (attunement) bebeğin beyin gelişimi için son derece önemlidir. Karşılıklı etkileşim anları sayesinde bebeğin beyninde bağlantılar kurulur ve zaman içinde bu bağlantılar güçlenir. İlk aylarda sözel olmayan etkileşim, ileride bebeğin dil gelişiminin de öncülleridir. Dil sadece kelime dizimlerinden oluşmaz: tonlamalar, ritim, vurgular da iletişimde önemli rol oynar. Örneğin, konuşma ritmi beyinde organizasyonun yapılanması için son derece önemlidir. Bebeklere erken dönemden itibaren şarkı söylemek, konuşmak ne yaptığınızı anlatmak, nasıl hissettiğinizi söylemek, okumak, kısacası etkileşim içinde olmak gelişimleri için son derece faydalıdır. Beslenme, Uyku ve Düzenleme İşlevleri Emzirilme şansı olmayan bebeklerin mamayla beslenmesinde bebeğin tutulma şekli, beslenme sırasındaki duygular - şefkatli ve rahat olmak- çok önemlidir. Bebeklerin de yetişkinler gibi iyi ve kötü günleri vardır. Bazı günler iştahları yerindedir, bazı günler de iştahsız olabilirler. Keyifsiz / huzursuz günlerinde telaşlanmadan sabırlı olmak rahatlamalarına yardımcı olur. Bebeğin uyku / uyanıklık döngülerini yapılandırma ve organize etmelerine yardımcı olmak düzenleme işlevleri (regulation) açısından önemlidir. Hafif ağlıyorsa yanına gitmeyip tekrar uyuması beklenebilirken; ısrarlı ağlamalarında yanına gidip sakinleştirmek gerekir. Bebeklerin zaman içinde kendi uykuya dalmayı öğrenebilmeleri önemlidir. Acıkınca beslenme, yorulunca uyuma, üşüyünce ısınma gibi günlük ihtiyaçlarının karşılanmasıyla düzenleme işlevleri yerleşir. Bu düzenleme işlevleri ileride duygu, davranış ve bilişsel gelişim için çok önemlidir. İhtiyaçları karşılanan bebekler, dünyanın güvenli, tahmin edilebilir ve sevgi dolu bir yer olduğu hissiyle büyürler. Sınırlar, Disiplin ve Özgüven Sınırlar ve disiplin çocuğun kendini düzenlemesine yardımcı olmak için gereklidir. Büyüdükçe çocuklar sınırları test etmeye başlarlar; ki bu da çok normaldir. Çünkü çocuklar davranışlarının sınırlandırılmasına ihtiyaç duyarlar. Sağlıklı disiplin ancak kuvvetli sevgi ilişkileri üzerine oturtulabilir. Sağlıklı gelişim için bireyin kendini temelde iyi hissetmesi; kendiyle ilgili olumlu duyguları çok önemlidir. Özgüven gelişimi için her çocuğun özel ve kendine özgü bir birey olduğunu hissedebilmesi gerekir. Yeni doğan bir bebek bile farklı / özgün yapısıyla ayrı bir bireydir; kendine özgün tercihleri olur. Bebeği tanımaya çalışmak ve ona hak ettiği bireysel değeri vermek, benlik hissinin gelişiminde önemli rol oynar. Bebeklerin de özel oldukları yönlerini duymaya ihtiyaçları vardır. Dünyayı keşfetmeleri ve kendilerini ifade etmeleri için bebeklikten itibaren çocukları cesaretlendirmek gerekir. İyi beslenme, temizlik ve güvenliği kadar, bebekle oynamak, konuşmak ve bebeğin sinyallerine açık olmak da önemlidir. Kaynak The First Years Last Forever (DVD by Johnson & Johnson). 14 Cilt: 1, Sayı: 1, Ocak 2009

17 ÇOCUKLARA İKİNCİ YILDA OYUN VE OYUNCAKLAR Psk. Virna Gülzari, M.A. Boğaziçi Üniversitesi, Psikoloji Araştırma ve Uygulama Merkezi, (BÜPAM) Çocuğunuzla oynarken onun kişisel sosyal, dil, ince-motor (el) ve kaba-motor (büyük vücut kaslarının) gelişimine katkıda bulunursunuz. Birlikte oyun oynamanız anne/baba çocuk ilişkinizin olumlu yönde gelişmesi açısından son derece önemlidir. Amaç, bütün gün oynamak değil kaliteli bir yarım saati birlikte geçirebilmektir. Bu birlikteliğe kendinizce hoş bir isim koyup (anne/ baba yla oyun saati veya birlikte saat), daha küçük yaşlarda bu alışkanlığı oturtabilirseniz, ileride çocuğunuzla çok sağlam bir ilişkinin temellerini atmış olursunuz. Çocuklar ikinci yılın özellikle ikinci yarısından sonra giderek daha uzun süreli oyun oynayabilir hale gelirler. Bu dönemde genellikle sizin yakınınızda oynamayı tercih ederler. Bu dönemde size rehber olabilecek bazı oyuncak ve oyunlar aşağıda verilmiştir. Çocuğunuzla oyun oynarken dikkat etmeniz gereken bir unsur onun oyuna önderlik etmesine izin vermek olmalıdır. Ona eşlik etmeli, ama her zaman lider veya öğretmen konumunda olmamalısınız. Oyuncak seçerken dikkat edilmesi gereken en önemli unsur da oyuncakların küçük çocuğunuza tehlike oluşturmamasıdır. Özellikle küçük parçalı, kırılabilen, sivri köşeli, uzun ipli oyuncaklardan ve zehirli boyalardan uzak durulmalıdır. Oyuncaklar İnce-motor becerilerini geliştirmeye yönelik oyuncaklar: Üstüste koyma oyuncakları (küpler, plastik bardaklar); Basit, tek parçalı yap-bozlar; Şekilleri koymak için delikleri olan oyuncaklar; İpe geçirmek için büyük tahta boncuklar, makaralar, düğmeler. Kaba-motor becerilerini geliştirmeye yönelik oyuncaklar: Farklı boylarda toplar; Çekme itme oyuncakları; Tırmanma oyuncakları, basamaklar, salıncak ve kaydıraklar. Hayal gücünü geliştirmeye yönelik oyuncaklar: Kuklalar, doldurulmuş hayvanlar; Bebek ve eşyaları; Oyuncak araba, kamyon, uçak, gemi; Kalın sayfalı basit kitaplar; Mutfak eşyaları (oyuncak veya zararsız gerçek olanları); Oyuncak telefon; Market arabaları; Legolar. Yaratıcılığı geliştirmeye yönelik oyuncaklar: Pastel boya ve kağıt; Tutkal ve kolaj yapma malzemeleri; Kalın fırçalar veya süngerle kullanılacak sulu, parmak ve guaş boyalar. Müzik aletleri ve çocuk şarkı kasetleri. Büyüklerin dünyasını öğretecek oyuncaklar: Bebekler ve eşyaları; Oyuncak mutfak gereçleri; Plastik ev ve bahçe aletleri (süpürge, kürek, tırmık gibi); Taşıt araçları; Marangoz aletleri; Kostümler ve aksesuarlar (itfaiyeci, polis şapkaları gibi). Fiziksel dünyamıza (tabiatın işleyişine, neden ve sonuç ilişkilerine, rakamlara, şekillere, desenlere) karşı ilgi ve keşfetme duygusunu uyandıran oyuncaklar: Doldurma boşaltma kapları; Kırılmaz aynalar; Suda yüzen oyuncaklar; Şekil oyuncakları; Kum kovaları, kürek ve kalıplar. Oyunlar Bazı önemli noktalar: Bu dönemde çocuğunuza mümkün olduğunca çok kelime öğrenmesi için yardımcı olun. Çevrenizde gördüğünüz objeleri isimlendirin. Objelerin özelliklerini renk, şekil, sayı, büyüklük gibi- belirtin. Oyun türü ne olursa olsun mümkün olduğunca oyununuza kelimelerle eşlik edin. Ne yaptığınızı basit bir dille anlatın. Kelimeleri değişik vurgular ve tonlamalarla söyleyin. Oyunlarınıza bol bol şarkının eşlik etmesine izin verin. Bunlar klasik çocuk şarkıları olabileceği gibi, o an yaptığınız işi anlatacak uydurma şarkılar da olabilir. Şarkılar çocukların dil becerilerini geliştirmede son derece faydalıdır. Ayrıca oynadığınız oyuna da neşe katar. Günlük işleri yaparken (altını değiştirmek, dişlerini fırçalamak gibi) de şarkı söylemeyi denerseniz, çocuğunuzun ikinci yılda bağımsızlık isteğiyle artan olumsuz tavrını yumuşatmada çok Bebek Ruh Sağlığı Bülteni 15

18 işinize yaradığını görürsünüz. Oyun saatinizin ilk on beş dakikasında öncelikle onun tercih ettiği oyuncaklara sizi yönlendirmesine izin verip; sonraki on beş dakikada sizin belirlediğiniz bir aktiviteye geçin. Bu yaş çocuklarının yürümeyi yeni keşfettiklerini, bu yüzden sürekli hareket halinde olacaklarını unutmayın. Uzun süreli oturur halde kalmayacaklarını göz önünde bulundurarak oyunlarınızı planlayın. Yeni kazandıkları bu beceriyi geliştirmeleri için fiziksel hareketliliklerine olanak tanıyın. Mümkün olduğunca bahçeye ve parka çıkarın. İmkanınız olmadığında veya hava koşulları müsait olmadığında evde güvenli bir alan sağlayıp birlikte jimnastik yapabilirsiniz. Aşağıda size rehberlik etmesi amaçlı bazı oyunlar verilmiştir: Saklambaç: Bu yaştaki çocukların en sevdiği oyun saklambaçtır. Saatlerce sıkılmadan sizi yorgunluktan bitkin düşürene kadar oynayabilirler. Kovalamaca: Aynı şekilde bu yaştaki çocukların bayıldığı bir oyundur. Ancak bu oyunu uyku saatlerinden önce oynamamaya özen gösterin. Fiziksel oyunlar çocukları yorduğu gibi bazen uykularını da kaçırabilir. Top oyunları: Karşılıklı, ayakta veya oturarak topu birbirinize atın veya yuvarlayın. Topu bir kabın veya bir halkanın içine atarak veya içinden geçirerek de oynayabilirsiniz. Takla atma: Yumuşak bir zeminde (minder gibi) çocuğunuza takla attırabilirsiniz. Ancak bunu yaparken boynuna çok dikkat ediniz. Merdiven oyunu: Büyük tahta bloklardan veya büyük yastıklardan basamak oluşturup, birlikte bunlara inip çıkın. Vücut oyunları: Karşılıklı geçerek vücudunuzun bölümlerini hareket ettirin ve aynı zamanda yaptığınız hareketi anlatan bir şarkı söyleyin. Örneğin, kollarınızı yukarı kaldırıp, aşağı indirirken: Kollarını kaldır, indir, kaldır, indir, kaldır, indir. Kollarını kaldır, indir, kaldır, indir, kaldır, indir diye şarkı söyleyin. Başta siz yapın, cocuğunuz sizi seyretsin. Biraz ısındıktan sonra yardım ederek onun da yapmasını sağlayın. İstemediği taktirde ısrarcı olmayın. Bir süre sadece izleyici olduktan sonra, sizin hiç beklemediğiniz bir anda hareketleri yapmaya başlayabilir. - Ayaktayken dizlerinizi büküp eğilip kalkın: Otur, kalk, Kollarınızı açıp, kendi etrafınızda dönün: dön, dön, dön, Kollarını kapat, aç, Ayakta veya oturarak ayak uçlarınıza dokunup, bırakın: Ayaklara dokun, bırak, Yüzükoyun yatıp ayaklarınızı çırpın: Ayakları pat, pat, pat veya çırp, çırp, çırp, Kollarınızı kanat gibi çırpıp: Minik kuşum uç, uç, uç, gibi. Çek kayıkçı çek, çek: Çocuğunuzla karşılıklı geçerek bacaklarınızı açın ve ellerinden tutun. Çocuğunuzu kendinize çekerken Çek kayıkçı çek, çek diye şarkı söyleyerek, vücudunuzu ileri geri oynatın. Uğurböceği: Çocuğunuzun etrafında dönerek, elinize aldığınız küçük bir objeyi (pompon, top veya sünger gibi) havada uçurun. Uğurböceği uçmuş, uçmuş... (pomponu vücudunun bir bölümüne kondurup) oğlumun/kızımın neresine konmuş? O söylerse siz de onu onaylayıp tekrar edin. Söylemezse siz onun yerine cevap verin. Oğlumun burnuna konmuş. Elim elinin üstüne: Bu oyun istendiği taktirde ikiden fazla oyuncuyla da oynanabilir (anne baba - çocuk). Bir elinizi öne uzatıp, Elimi ortaya koydum dedikten sonra, onun elini kendi elinizin üstüne koymasına yardımcı olun. Elin elimin üstünde. Diğer katılanlar da ellerini üstüste koyduktan sonra herkes ikinci ellerini koysun. Bir elimi daha / öteki elimi de koydum. Birkaç kez oynadıktan sonra çocuğunuzda rahatlıkla kendi elini koyacaktır. Sonra da sırayla herkes elini tek tek çeksin. Üst kavramını iyice öğrendikten sonra, bu oyun elimi elinin altına koydum olarak da oynanabilir. Balon üfleme: Banyo yaparken veya banyo küvetinin yanına gidip birlikte balon üfleyip, balonları yakalamaca oynayabilirsiniz. Yukarıdaki oyunlar size ve hayal gücünüze yol göstermek amacıyla örnek olarak verilmiştir. Her anne ve baba kendi yaratıcılığını kullanarak ve çocuğunun özelliklerini göz önünde bulundurarak bu örneklere pek çok yenilerini katabilir. Yeter ki kendinize oyun oynama ve bundan keyif alma özgürlüğünü ve zamanını tanıyın. Kaynakça Caplan, F. & Caplan, T. (1990). The Second Twelve Months of Life: Your Baby s Growth Month by Month. Bantam Books. Eisenberg, A., Murkoff, H. E., & Hathaway, S. E. (1999). Çocuğunuz Büyürken Sizi Neler Bekler. Epsilon Yayıncılık. Pérez, E. (2000). 100 Best Games. Barron s Educational Series. 16 Cilt: 1, Sayı: 1, Ocak 2009

19 YEME DAVRANIŞININ GELİŞİMİ Psk. Virna Gülzari, M.A. Boğaziçi Üniversitesi, Psikoloji Araştırma ve Uygulama Merkezi, (BÜPAM) Başlangıçta yeme düzenini bebeğin belirlemesi gerekir. Bu dönemde anne-babanın yapması gereken bebeği takip ederek, hangi ağlamasının açlıktan, hangisinin sıkıntı veya yorgunluktan kaynaklandığını yavaş yavaş ayırt eder hale gelebilmektir. Başlangıçta ve ileride kriz zamanlarında bebeğin isteklerine göre beslenmeye baş vurulmalıdır. Ancak, onun isteklerini tahmin eder hale geldikçe yavaş yavaş bir düzenin oturtulması için uğraşılmalıdır. Yemek, uyku ve oyun zamanlarının belirli olması ailede herkesi rahatlatacaktır. Zamanında doğmuş bir bebeğin altı haftalıkken dört-saatlik aralarla düzenli bir şekilde besleniyor olması beklenir. 12-haftalıkken düzenli beş öğün besleniyor olması beklenir. 20-haftalıkken çoğu bebeğin sadece dört öğüne ihtiyacı olur 7:00A.M., öğlen, 5:00 P.M., ve 10:00P.M. 7-8-aylıkken 7:00A.M., öğlen, 5:00 P.M. de katı gıdalar ve 7:00P.M. de sütünü içip gece uykusuna yatması beklenir. Bebekler altı aylık olana kadar katı gıdalara ihtiyaç duymazlar. Üç ayı doldurmadan katı gıdaları yutamazlar. Bu döneme kadar emebilirler, ancak aktif olarak yutmazlar. Dört / beş aylık olduklarında bütün gece uyuyabilmeleri veya gün içinde bir öğünden diğerine dayanabilmeleri için katı gıdalara ihtiyaç duymaya başlarlar. 8-aylıkken bebekler baş parmak ve işaret parmaklarını kullanarak küçük nesneleri yakalayabilir hale gelirler. Bu dönemde önüne küçük, yumuşak yemek parçaları koyarsanız, yakalamaya çalışıp, iyice etrafa bulaştırdıktan sonra nihayet ağızlarına götürebildiklerinde çok memnun olurlar. Kendi kendilerini besleyebiliyor olmaktan çok gurur duyarlar. Siz de bu arada ona ezilmiş yemeklerini yedirebilirsiniz. Birinci yılın sonuna doğru kendi kendine yemesine izin verilmeyen çocuklarda yeme problemleri belirebilir. İkinci yıla geçerken yemek saatlerinde başını sallayıp, ağzını sıkıca kapayarak ve size yemek fırlatarak bağımsız bir şekilde kendini beslemek istediğini anlatabilir. Birinci yılın sonunda parmak boyunda kesilmiş yemekleri kendi kendine yiyebilir olmalıdır. Bu yemeklerin iyice yumuşak olması önemlidir, yoksa boğazına takılıp boğulabilir. İkinci yılda tipik olarak çocuklar bazı yemeklere itiraz edebilirler bir ay sebzeler, bir ay et, yumurta, vs. Bu da yine kontrol isteğinden ileri gelir: neleri yiyip yemeyeceğine kendisi karar vermek ister. Eğer bu yılda seçmesine veya itiraz etmesine izin verirseniz yeme problemi yaşamazsınız. Ancak bunun anlamı, kontrolün sizin elinizde olmayacağıdır. Kendi kendini beslemelidir. 16-aylık olana kadar kaşık veya çatal kullanamaz. Masadaki parça halindeki yemeklerden seçme özgürlüğü olmalıdır. Çok sert olmadıkça, ona da kendi yediğiniz yemeklerden verin. Başka bir şey yemek isterse bir sonraki öğünde yiyebileceğini söyleyin. İstemediği yemekleri yemesi için zorlamayın. İkinci yılda çocuklar her şeye itiraz ederek sınırları denerler. Yemeklerde hep sizden sofrada olmayanı isteyebilirler. Sizi oyuna getirmelerine izin vermeyin. Önemli olan yemeğin türü değil, oyunun kendisidir. Bu durumda kuralları net bir şekilde koymanızda fayda vardır: Bu öğün yemeğimiz bu, diğer istediğini bir sonraki yemekte vereceğim. Nasıl olsa bir sonraki öğünde verdiğinizde istemeyecek. Çocukların çoğu sebze yemeyi sevmez. Yemeye zorlandıkları taktirde veya rüşvetle (sebzeni bitirirsen, dondurma var) yedirildiklerinde, uzun dönemde sebzeye karşı daha da olumsuz bir tutuma girdikleri görülmüştür. Zorlanmadıkları taktirde, belki 1 yıl sebzeye ara verdikten sonra tekrar yemeye başlayabilirler. Bu arada gerekli vitaminleri salatalık, havuç (hafif haşlanmış), domates gibi çocukların tercih edeceği sebzelerden ve meyvelerden alabilirler. Gerçekten hiç meyva sebze yemiyorsa da çocuk doktorunuzdan dengeleyici bir vitamin isteyebilirsiniz. Zorlayarak yedirdiğiniz taktirde uzun dönemde sebzeye karşı aşırı bir tiksinme gelişip, yeme işlemi sizin kontrolünüzden çıktığında (okul ve özellikle ergenlik döneminde) hiç sebze yemez hale gelebilir. Kim bilir, belki de sebze yemeye zorlanmadan yetiştirilecek yeni bir nesilden, daha çok sebze isteyen çocuklar çıkabilir! 4-5 yaşına kadar eğer yeme işi heyecanlı bir savaşa dönüşmemişse, çocuğunuz artık yeni tatları denemeye başlayabilir. Ve dengeli beslenme dediğimiz şekilde beslenmeye başlayabilir yıl civarı sizi gözleyerek sofrada nasıl davranması gerektiğini öğrenmeye başlar. Bu konuda vereceğiniz nasihatların pek faydası yoktur. Ancak etrafı ne kadar batırabileceği konusunda kesin sınırları bilmelidir. Eğer çok olumsuz tutum içindeyse, önüne bir tabak yemek koymak yerine sadece iki parça verip, yiyip yemediğini gözleyin. Etrafa fırlatmaya başlarsa beslemeyi bitirip, mama sandal- Bebek Ruh Sağlığı Bülteni 17

20 yesinden kaldırın. Bir sonraki öğüne kadar başka yemek vermeyin 2. Burada amaç ceza değil, çocuğunuza sınırları öğretmektir. Onun için tüm bunları kızmadan yapmanız önemlidir. Sakin bir biçimde sınırları belirtin ve o sinir krizi geçirse de sizin sakin kalabildiğinizi gözlemesine fırsat verin. Bu sayede sınırlarla karşılaştığında bunları kabul etmeyi öğrenir. Aksi taktirde sizin sınır koymada zorlandığınızı ve başa çıkamadığınızda kızdığınızı öğrenecektir. Çocukların yemekle ilgili itirazları bir çeşit oyundur. Bunu hatırlayıp, bu oyuna gelmemeye çalışın. Herhangi bir inatlaşmanın sonucunda çıkacak savaşta anne-çocuk ilişkisi zedelenecektir. Ama bu savaşı kazanan her zaman için çocuk olacaktır. Çocuğunuz birkaç ay boyunca yemeklere itiraz eder, temel besinleri bile yemez ve kilosu yaş ortalamasının altına düşmeye başlarsa, mutlaka bir uzmandan yardım alınması önerilir. Çaresizliğe düşmeden ve çok da uzun beklemeden harekete geçmek önemlidir. Yemekle İlgili Dikkat Edilecek Bazı Noktalar Aileyle birlikte yemek çocuklar için çok önemlidir. Özellikle küçük yaşlarda (1-2 yaş civarı) çocuklar anne-babalarının tabağından yemek almaktan çok keyif alırlar. Çok sert olmadıkça, herkes ne yiyorsa onu yemeli, onlar için özel yemek hazırlanmamalıdır. Aksi taktirde yemeğini yemediğinde tüm uğraşınıza rağmen, emeklerinizin boşa gittiği duygusunu çok yoğun yaşayıp, çocuğunuza kızabilirsiniz. Çocukların yemekle ilgili insiyatifinin gelişmesi için seçme hakkı tanınmalıdır. Sofrada bulunan yemekler gösterilip, istediğini seçmesine izin verilmelidir. Yemek sosyal bir olaydır. Sosyal çevrenin yarattığı olumlu ve olumsuz duygular yemekle şartlanır. Bu yüzden yemek saatlerinde olumlu bir sosyal ortam sağlamak önemlidir. Yemek zamanı sınırlandırılmalıdır (en fazla 30 dak.). Zaman uzadıkça olumsuzluklar ve yaşanan olumsuz duygular artar. Belki çocuğunuz daha çok miktar yemek yemiştir, ancak bu esnada bol bol da 2 Ara öğünler (snacks) düzenli üç öğün yiyen 4-5 yaşındaki çocuklar için geçerlidir. olumsuz duygu yaşadığınız için, her seferinde yemekle olumsuz duygular daha da pekişir. Çocuklar (özellikle 3-4 yaşın altında olanlar) yemekler arası kesinlikle atıştırmamalıdırlar. Arada yenen bir bisküvi veya birkaç çubuk kraker bir sonraki öğünü yememesine yol açabilir. Ancak temel öğünlerini çok iyi oturtmuş bir çocuğa ara öğün verilebilir. Bir öğünde az yedi diye araya fazladan öğün sıkıştırıldığında, tok olduğu için hem bu ara öğünü, hem de bir sonraki ana öğünü tam olarak yiyemeyecektir. Yeme sorunu olan çocukların, iyi yemedikleri için çok sık sık yedirildiği görülmüştür. Katı gıdalara geçtikten sonra bebeklikten itibaren, çocukların farklı tat ve dokulardaki yemekleri denemelerine çalışın. Bu farklılıkları öğrenebilmeleri için de yemekleri çok karıştırmadan verin. Bir öğün sevmeyip itiraz ettiği bir yemeği, bir sonraki öğünde tekrar denemeyin. Ama yemiyor diye temelli vazgeçmenize de gerek yok. Bir süre (birkaç hafta) geçtikten sonra tekrar deneyebilirsiniz, çünkü çocukların damak tadı sık sık değişir. Çocuğunuzu yemek hazırlama işlemine katın. Aktif katılımı olduğunda çocukların otonomi duyguları pekişir ve yemeyle ilgili duygularında olumluya doğru değişim olur. Çocuklara yeme karşılığında şeker, çikolata, vs le ödüllendirmenin uzun dönemde zararları görülmüştür: hem bu zararlı besinlere ilgileri artar, hem de yemesini istediğiniz sağlıklı besinlere ilgisi azalır. Çocukların dönem dönem yeme davranışında değişiklikler olur. Bu konuda bilgilenmek önemlidir. En iyi yiyen çocukların bile, içinde bulundukları gelişimsel dönemin özelliklerinden kaynaklanan yemedikleri dönemler olur. Örneğin 15 ay civarı çocuklar yemek konusunda bağımsızlık ve otonomi göstermeye başlamıştır. Kendi yiyemedikleri yemeklere itiraz edebilirler veya çok sınırlı yemekleri yerler. Yeterince besleniyor mu endişesine düştüğünüzde bunun en iyi cevabı, doktor kontrolünde boy ve kilosunun yaş normlarının neresine düştüğündedir. 18 Cilt: 1, Sayı: 1, Ocak 2009