MÂTURÎDİ TEOLOJİ VE ANA KAYNAKLARI *

Transkript

1 MÂTURÎDİ TEOLOJİ VE ANA KAYNAKLARI * Danyar Baltabayoğlu ŞALKAROV el-farabi Kazak Millî Üniversitesi Şarkiyat Fakültesi doktora öğrencisi Summary This article considers source of maturidizm and transactions of Imam Azam Abu Hanyfa in the Central Asia. Their contribution in development of theology Sunnizm in Islamic world in Х- XIV centuries also subjected to consideration. Резюме В статье рассматриваются источник матуридизма и труд Имам Аъзама Абу Ханифы в Средней Азии. А также их вклад в развитие теология суннизма исламского мира в IХ-XII веках. Matürid aslında Özbekistan'ın sınırları içerisinde bulunan Semerkand şehrinin yanındaki bir köy adıdır. Vasiliy Vladimiroviç Bartold 1920 yılında çıktığı Semerkand bölgesi seyahati hatıratlarında Matürid köyünün Semerkand şehrinin kuzeybatısında bulunduğunu dile getirmiştir. Maturidî nin hayatı hakkında bilgi veren kaynaklar çok azdır. Yaklaşık olarak Abbasi yönetiminin zayıfladığı bir dönemde yaşadığı bilinmektedir. O dönemde Maveraünnehir bölgesinde bilim ve edebiyat, fen ilimleri Samaniler in yönetimi altında olmuştur. Ebu Mansur el-maturidî nin (944 y.) hangi milletten olduğu konusunda da kesin bir bilgi yoktur. Ebu Nasr al-yadi ve Kadı Muhammed ibn Aslam al-azdi onun sahebeler soyundan olabileceğini öne sürmelerine rağmen, bazı alimler onun yazı üslubuna bakarak zor bir dil kullandığını ve bunun da arap asıllı birisine ait olmadığını ileri sürmüşlerdir. Eserlerindeki ifadelerin Türkçe cümle yapısına uygun biçimde oluşu, eser sahibinin Türkçe konuşan ve yazan Türk asıllı bir alime ait olduğunu kanıtlamaktadır. Yani çalışmasına bakarak ve arap dilinin gramerini kullanış biçiminden, yazarın Türk asıllı olduğunu anlamak mümkündür. [4, 52]. Ebu el-muin en-nesefi ile İbn Fazlullah el-ömeri el-maturidî nin el-eşariden çok kısa süre sonra vefat ettigini ileri sürmüşlerdir. Ebu Mansur el- Maturidî Cakerdize mahallesindeki bilginlerin gömüldükleri mezarlığa defnedilmiştir. Onun arkadaşı ve öğrencisi el-hakim es-semerkandi mezar başındaki taşa şöyle yazdırmıştır: «Bu mekân bütün hayatını ilim yoluna sarf eden ve din ilimlerinin dünyaya yaygınlaşmasına sebep olan âlimin mezarıdır» yılında * Bu makale, Nisan 2014 tarihinde Eskişehir de düzenlenen Uluslarası İmam Maturidî Sempozyumu nda bildiri olarak sunulmuştur.

2 V.V. Bartold Semerkand şehrine geldiginde Çakerdeza mezarlığında Ebu Mansur el- Maturidî nin kabrini gördüğünü söylemiştir. Fakat bu mezar Sovyet döneminde bir evin avlusuna çevrilmiştir. Ebu Mansur el-maturidî nin hayatı hakkındaki en eski bilgilere Ebu el-muin en-nesefi nin eserlerinde rastlanır. Ve Fehreddin ar-razi ile el- Kurtubi tefsirlerinden de el-maturidî nin dini görüşlerini öğrenmek mümkündür. El- Kurtubi el-maturidî ye «Şeyhülislâm» demiştir. [1, 63]. O asırlarda Nizamiyye medreselerinde Eş ariyye kelamı okutulmuş ve İslam dünyasında yaygınlaşmaya başlamıştır. Maturidîlik kelamı ise sadece Maveraünnehir bölgesinde okutulmuştur. Ebu Mansur el-maturidî kelam, tefsir, fıkıh, mezhepler tarihi alanında eserler yazmıştır. Mutezile, Kerramiye, Rafıziyye fırkalarıyla mücadele etmiştir. Ebu Mansur el-maturidî yi «Şeyh, imam, şeyhülislam, imam ulhuda, reis ül-meşaih Semerkand, imam ul-mütekellimin, imam ehli sünnet» diye nitelendirmiştir. Ebul-Muin en-nesefi ise Ebu Mansur el-maturidi yi «Din ile felsefedeki önder, din ilmini ihya eden, dinin hakikatından bahseden ve onları anlatan alim» demiştir. Ebu Mansur el-maturidî Maveraünnehr ve digeri bölgelerdeki Türk asıllı halkların hanefilik esaslarını benimsemelerine büyük katkıda bulunmuştur. Hatta ez-zehebi ile es-suyuti onun Türk asıllı olduğundan bahsetmişlerdir. Ebu Mansur el-maturidî nin Kitabu t-tevhid inden sonra İslam dünyasındaki maturidiyye ekolünün ikinci esas eserlerinden biri, Ebu l-muin en-nesefî nin yazdıgı Tebsiratü'l-Edilla dır. İbn Fazlullah el-ömerî ise «Maturidiyye ekolünün bu şekilde nitelenmesi Mutezile ekolüne bağlıdır» demiştir. Sad ad-din et-taftazani ye göre: Horasan, Irak, Şam ve diger bölgelerdeki «Ehl-i Sünnet» cemaatı Eş âriyye ekolünden etkilenmişse, Maturidiyye ekolü Hanefiyye mezhebinden etkilenmiştir. [3, 38]. Ebu Mansur el-maturidî nin üstatları Ebu Nesr el-iyadi, Ebu Bekr Ahmed el- Cüzcani, Muhammed ibn Mukatil ar-razi idi. Bunların ustadı ise iki imamın öğrencisi Ebu Süleyman ibn Hasan el-cuzcâni olmuştur. Ebu Suleyman iki imam diye tanınmış İmam Azam Ebu Hanifenin öğrencileri İmam Ebu Yusuf ile İmam Muhammed olmuştur. Ebu Mansur el-maturidi üstadları İmam Azam Ebu Hanifeden ulaşmış olan «El-Fıkh ul Ekber», «El i Vasiyye», «El-Fikh al Ebsat», «El-Alim ve Al-Mutaallim» adlı eserleri okuyup, İslam toplumuna onları şerh eden kitapları yazdı. Bununla beraber el-maturidi el-hakim as-semerkandi, Ebu Hasan er-rustuğfani, Ebu Leys el-buhari, Ebu Muhammed Ebdulkerim ibn Hasan el-bezdevi gibi öğrencilerini çok iyi yetiştirerek İslam toplumuna kazandıran alimdir. Bazı kaynaklar Ebu Mansur el-matüridi nin türk soyundan olduğunu göstermesine rağmen, bazı kaynaklar Medine şehrindeki Ebu Eyyüb el-ensari ile de ilişkilendirmektedirler. [2, 29]. Ebu Mansur el-maturidî kelâm ilmiyle uğraşan alimdir ve sunni ekolünün lider imamlarından biridir. Maveraünnehr bölgesindeki Semerkand şehrinin yanındaki Matürid köyünde hicri III asırda (870 miladi yılında)dünyaya gelmiştir. Bu asır Mutezile ekolunün gelişip, fıkıh ve hadis ilimlerine yeni fikirlerin geldiği bir

3 zamandır. Ebu Mansur el-maturidî nin Nasr ibn Yahya el-belhi den hanefiyye, fıkıh ve kelam dersleri aldığı bilinmektedir. Malum olduğu üzere Maveraünnehr bölgesi fıkıh ve Usûlü d-dîn (kelam) sahasındaki birçok tartışmaların merkezi idi. Bu fıkhî tartışmalar genellikle Hanefi ve Şafii mezheplerinin arasında gerçekleşiyordu. Ebu Mansur el-maturidî devri, teolojinin mantıkî, aklî ve fikrî tartışmalarının yaşandığı bir zamandır. Alimin kelam ilmiyle ilgili kendi görüşleri olsa da zaman zaman Eşariyye ekolünün fikirleri ile de ittifaka gelmiştir. [6, 78]. Maturidiyye mezhebinin ana kaynağı olarak bilinen İmam Azam Ebu Hanife nin (767 s.) de kelam ilmi ile meşgul olduğu ve bazı meseleleri çözüme kavuşturmak için rivayetlere göre Basra şehrine 22 defa sefere çıktığı söylenir. Aslında Maturidiyye ekolünün oluşmasında çok etkili olan ve onun temelini atan İslam dünyasının meşhur alimi İmam Azam Ebu Hanife olmuştur. Onun El-Fikh el- Ekbar, El-Fikh el-ebsat adlı eserleri mevcuttur. Bu eserlerinde iman hakikatleri, Allahü teâlânı şeriat yoluyla mı, yoksa akıl yoluyla mı tanıyıp bilmek gerekir, insanın fiili hareketleri, kaza ve kader meseleleri işlenmiştir. Irak fakih alimlerinin üstadı İmam ı Azam Ebu Hanifeden geldiği rivayet edilen bu görüşleri Ebu Mansur el- Maturidî eserlerindeki görüşlerle karşılaştırdığımızda eserlerin araştırma usûlleri ile üsluplarının aynı olduğunu görebilmekteyiz. Bu yüzden Maveraünnehr bölgesinin alimleri İmam Azam Ebu Hanifenin fıkıh ve akide meseleleriyle ilgili esaslı fikirlerini kabul ederek desteklemişlerdir. Maveraünnehr bölgesindeki alimleri bu görüşleri desteklemenin yanı sıra, bu görüşlere mantıkî, aklî ve naklî şerhler yazmışlardır. Ebu Mansur el-maturidi İmam Azam Ebu Hanifenin eserlerinin aslını hocaları Ebu Nasr ibn Yahya el-belhi ile Ebu Suleyman Hasan el-cüzcani lerden almıştır. Ebu Suleyman Hasan el-cüzcani ise Muhammed ibn Hasan eş-şeybani nin tesiri altında olmuştur. Maveraünnehr bölgesi fesat ve karışıklıktan uzak bir bölge olmuştur. Çünkü buradaki cemaat Peygamber sünnetini yerine getirebilen, hadisleri nesillere aktarılabilen bir bölgede yaşıyorlardı. Ve bu bölgede İmam el-hüda lakabı ile tanılan Ebu Mansur el-maturidî dünyaya gelmiştir. O, Maveraünnehr bölgesinde peygamber sünnetini yerine getirme ve geliştirme sahasında içtihad etmiştir. Ebu Mansur el-maturidî eserlerinde hem şeriat kanunlarıyla yaşayan kavmi hem de aklı ön planda tutan fırkaları rasyonel delilleri ile tatmin edebilmiştir. Eserlerinde Ebu Mansur el-maturidî akide hakkındaki fikirlerini, İmam ı Azam Ebu Hanife risalelerinden faydalanarak, şeriat esaslarından haber vererek, şüpheye yol vermeyecek şekilde açıklamıştır. Allahü tealâ nın genel olarak insanlara verdiği en büyük nimeti İslam dini ve kaideleridir. İslam ilimlerinin hükümlerini içeren, en değerli malumatlar veren akide veya kelam ilmi diye tanılan bu ilmi islam dünyasının Ehl i-sünnet cemaatı, maturidiyye, selefiyye, eşariyye gibi akımlar manevi hayatlarının en mühim meselesi olarak saymışlardır. Bunların içindeki Maturidiyye mezhebi ise Orta Asya da geniş bir biçimde yayılan ve gelişen bir eköldür. [5, 82].

4 Osmanlı devletinin sınırları içerisindeki bölgelerin çoğunluğu fıkıh ilminde hanefiyye, akide sisteminde ise maturidiyye mezhebini benimsemişlerdir. Ebu Mansur el-maturidî İmam ı Azam Ebu Hanife nin tuttuğu yolu ihya etmeye çalışmıştır. Türkistan bölgesinde yaygın olan Maturîdiyye mezhebi, Kur an-ı Kerim ile sünnete en yakın, sahabeler ve tabiinlerin benimsedikleri İslam anlayışıyla aynı olan yolu takip eden ekoldür. Maturidiyye mezhebi günümüzde de Orta Asya bölgesinde yaygın olan, toplumun manevi sorunlarına çözümler getirebilen, genel olarak kelam üsluplarını içeren, müslüman kavim için temel mezheplerden biri olduğu açıktır. Tarihte Maturidiyye mezhebinin alimleri ile asırlar içinde kaleme alınmış eserleri, kemiyyet ve keyfiyyet bakımından toplumu etkileyen bir ekolü oluşturmuş oldukları bilinmektedir. Bu sahada Ebu Mansur el-maturidinin Kitab et- Tevhid eserinin de unutmamamız gerekir. Ebu Mansur el-maturidi, İslam teolojisinin temelini kuran ve geliştiren imamlardan biridir. Semerkand şehrinde yaşamış ve eserlerini de burada kaleme almıştır. O, dini görüşleriyle toplum üzerinde etkili olmuştur. Onun ilmî görüşleri, Orta Asya ve Arap bölgelerine, Hindistan ile Osmanlı devletine yayılmıştır. Maturidiyye kelam ekolü, halen de İslam dininin Sunnî akımındaki iki esas ekolden biri olmayı sürdürmektedir. Günümüzdeki İslamiyeti araştıran bilim adamlarının önemli amaçlarından biri de teoloji ilminin tarihindeki Ebu Mansur el-maturidi ve eserlerini topluma anlatmak ve tanıştırmaktır. İmkanların kısıtlılığı ve araştırmacılar için doğurduğu bazı zorluklar sebebiyle Maturidi teoloji bu güne kadar yeterince araştırılmamıştır. Fakat ХХ asrın 70- yıllarından başlayarak alimler bu alanda büyük araştırmalara başlamışlardır yılında Semerkand aliminin alman dilinde yayınlanan eserleri rus diline tercüme edilöeye başlandı. Genel olarak Maveraünnehr bölgesi islamî ilimlerin geliştiği merkez olmuştur. Maveraünnehr bölgesinde yetişen hadis derleyicisi İmam ı el- Buhari, felsefe ve tıp ilimlerinin uzmanı Ebu Ali İbn i Sina, el-farabi, el-buruni, riyazetçi el-horezmi, astroloji alimi Uluğbek gibi alimlerin sayısı pek çoktur. Tasavvuf akımındaki Necm ed-din Kubra, Ahmed Yesevi, Beha ed-din Nakşbendiler gibi alimleri islam toplumuna hizmet etmişlerdir. Bunların içinde Ebu Mansur el- Maturidi nin eserleri ile hizmetleri islam toplumunda büyük etki bırakmıştır. Ulrih Rudolfın ал-матуриди и суннитская теология в Самарканде adlı çalışması, şu sıralar Orta Asya toplumunun nazarındadır. Bu eserin yayınlanmasına sebep olanve gayret eden önemli vakıflardan biri Orta Asya daki Fridrih Ebert vakfıdır. Ebu Mansur el-maturidî eserlerini Türk devletlerinde islam ilminin önemli kaynağı olarak tanıtmak ve onun kültürel mirasını topluma kazandırmak lazımdır. Orta Asya medeniyeti eski medeniyetlerden biridir. Onun içinde Maveraünnehr bölgesindeki Semerkand şehri, islam dini açısından kutsal bir mekan olarak sayılmıştır. Ebu Mansur el-maturidi işte orada matüridiyye mezhebinin esasını kurmuştur. İnsan, fiillerinde seçme hürriyetine sahiptir diyen Ebu Mansur el- Maturidî, «Ehl i Sünnet» cemaatının gelişmesine büyük tesir etmiştir. Sovyet

5 hükümeti yıkıldıktan sonra Orta Asya da Türk devletlerinin demokratik yönde gelişmesine de matüridiyye mezhebinin tesirli olmuştur. Fredrih Ebert vakfı 1993 yılında Kazakistan da, yıllarında ise Kırgızistan ile Özbekistan da vakfın bölge temsilcileri hizmetlerine başlamışlardır. Bu projenin koordinasyon bürosu 1996 yılından başlayarak Almatı da hizmetlerini sürdürmektedir. Ebu Mansur Muhammed ibn Muhammed el-maturidî, islam teologu ve dini liderdir. Onun islam teolojisi hakkındaki eserleri ile iman sistemi alanındaki hizmeti büyüktür. Ebu Mansur el- Maturidi nin teolojik fikirleri ile sistemini ortaya koymak için, değerli alimlerin iman hakkındaki eserleri ile karşılaştırmalı şekilde araştırmalar yapılmalı ve maturidiyye ilminin esaslarını göz önüne serilmelidir. Klasik devirlerde kelam ilmiyle el-cübbai (915 s.), el-kabi(931 s.), Ebu Haşim (933 s.), Ebu Hasan el-eşari (935 s.)gibi alimler uğraşmışlardır. Bu devirlerden sonra ikinci dönemin dini lideri olarak Ebu Mansur Muhammed ibn Muhammed el- Maturidi (944 s.) sayılmıştır. Onun eserleri bu güne kadar ayrıntılı olarak araştırılmamıştır. Avrupa da onun hakkında The Obscurity of al-maturidi, The Problem of al-maturidi gibi makaleler kaleme alınmıştır. [5, 77]. Orta asırda yaşayan islam alimi Ebu Mansur Muhammed ibn Muhammed el- Maturidi (944 s.) hayatı, Irak, Mısr, Arap yarımadasında değil, Orta Asyadaki Semerkand şehrinde geçtigi bellidir. Alimin eserleri önceleri sadece Maveraünnehr bölgesinde bilinmiştir. İslam aleminde bu mezhebin kuzey-doğudan merkeze doğru yayılmasına ХI asırdaki Selçuklu devletinin tesiri büyük olmuştur. Selçuklulardan sonra bu mezhebi benimseyen Eyyûbîler (1169 s.) ve Memlükler (1252s.) olmuştur. Memlükler devrinden başlayarak sünnî akımlarının içindeki önemli ekollere serbestlik ve eşitlik hakkı tanınmıştır. Önceleri bu ekoller dört hukuk mezhebi olarak ortaya çıktılar. Daha sonra Süriye (Şam) tarafında bütün sünnî ekolleri içinden kelam ilmini esas alan El-Eşariyye ve El-Matüridiyye diye iki temel ekole ayrılmıştır. Bu ekol çalışmaları, ХIV asırda ortaya çıkmaya başlamıştır. Ebu Hasan el-eşari (935s.) el-makalat el-islamiyin eserinde Semerkand şehrinden çıkan teolog bir alimin olduğunu anlatmıştır. Bundan sonra yayınlanan Abd el-kahir el-bağdadi (1037s.), eş- Şehristani (1153s.), Tac ed-din es-subki (1370s.), İbn Hazm (1406 s.), hatta İbn Haldun (1406 s.) kendisinin el-mukaddime adlı eserinde Semerkandlı Ebu Mansur Muhammed ibn Muhammed el-maturidi (944 s.) ismi geçmektedir. Kelam alimlerinden Ebu Mansur Muhammed ibn Muhammed el-maturidi (944 s.) Х-ХI asırlarda Orta Asya bölgesinde kelam geleneği ile metodlarını miras bırakmıştır. Bu geleneğin temelini Ebu Mansur el-maturidi atmışsa, Ebu el-yusr el-bezdevi (1100 s.) ve onun öğrencisi Ebu el-müin en-nesefi (1114 s.) gibi din alimleri de bu yolda çalışmalarını sürdürmüşlerdir. [1, 46]. Adı geçen alimler, Ebu Mansur el-maturidi yi sünni tarikatının Maveraünnehr bölgesindeki vekili olarak görmemişlerdir. Onlar Ebu Mansur el- Maturidi yi kendi meslektaşları ve teoloji ilminin büyük düşünürü ve açıklayıcısı

6 olarak görmüşlerdir. Mesela, Ebu el-yusr el-bezdevi (1100 s.) bu ekolü Maturidi ye değil, Eshab Ebu Hanife ekolü olarak görmüştür. El-Maturidi yi de İmam Azam Ebu Hanife den sonraki büyük imam diye nitelendirmiştir. Çünkü, teoloji esasları ilk olarak İmam Azam Ebu Hanife nin (767 s.) eserlerinde yer almıştır. Ebu el-müin en- Nesefi (1114 s.) eserlerinde teoloji ilmi Ebu el-yusr el-bezdevinin (1100 s.) eserleriyla kıyasla daha açık ve sistemli şekilde idi. Ebu el-müin en-nesefinin asıl gayesi Orta Asya bölgesinde bu geleneğin silsile şeklinde gelişen ve yayılan ekol olduğunu anlatmaktı. Günümüzde Horasan ve Maveraünnehr bölgelerindeki iman sahipleri, mütezile ekolün değil, İmam Azam Ebu Hanife görüşleriyle prensiplerini benimsemişlerdir. [7, 53]. Sonuçta, Orta Asya bölgesinde Ebu Mansur Muhammed ibn Muhammed el- Matüridi den önce İmam Azam Ebu Hanife nin kelam ilmi ve prensipleri toplum tarafından benimsenmiş durumdadır. Orta Asya daki islam alimleri, İmam Azam Ebu Hanife nin teoloji ilmini kabul edip, Ebu Mansur el-maturidi yi onun tesiri altında kalan alim olarak görmektedirler. Bu günlerde Matüridiyye mezhebinin Türkiye, Pakistan, Hindistan ve Orta Asya daki Türk devletlerine dağıldıgını görebiliyoruz. Orta Asya toplumundaki dini vaziyetleri düzenlemek ve sistemleştirmek için matüridiyye mezhebinin aklî metodları kullanılabilir. Bibliyografya: 1. Tebsıre el-edille. Ebu el-müin en-nesefi, Ankara, Ebu Mensur el-meturidi. «Kitab et-tevhid». İstambul, Абу Муъин ан-насафий илмий мероси ва мотуридийа тағлимоти. Сайидмухтор Оқилов. Тошкент c. 4. У. Рудольф. Ал-Матуриди и сунитская теология в Самарканде. Перевод с немецкого языка. Алматы: Фонд «ХХІ век», c. 5. Özervarlı M.S. Maturidi kelam ekolü ve başlıca temsilcileri. /Usküdar. Istanbul: Matüridiyye Akaidı. «Nureddın es-sabuni prof. Dr. Bekır Topaloğlu». Ankara Mezhepler tarihi. Prof. Dr. Muhammed Ebu Zehra. Istanbul 1999s s.

7 Al-Farabi Kazak Millî Üniversitesi Şarkiyat Fakültesi doktora öğrencisi Şalkarov Danyar Baltabayoğlu Матуридийа теологиялық ілімінің негізгі қайнар көздері Матурид аймағы қазіргі Өзбекстан Республикасындағы Самарқанд қаласына жақын маңдағы елді мекен жылы В.В. Бартольд Самарқандқа сапар шеккенде Матурид ауылы Самарқанд қаласының солтүстік батысында екенін атап өтеді. Оның өмірі туралы аз мәлімет болғандықтан шамамен Аббаситтер салтанаты әлсіреп, өз билігінен айырыла бастаған кезеңде өмір сүреді. Ол кезеңде Мәуреннахр аймағында ғылым мен әдебиетті Саманиттер ( ж.ж.) билігі басқарып тұрған болатын. Кейбір деректерде Абу Мансур ал-матуриди (944ж.) ұлтының кім екені мәселесінде Абу Наср ал-йади мен Қады Мухаммед ибн Аслам ал-азди оның шежіресін сахабаларға дейін жеткізсе де, кейбір ғалымдар оның еңбегіндегі жазу стилі мен әдісі тілдік күрделілікті көрсете отырып, бұл еңбектің араб ұлтты автордың жазбағанын анықтайды. Бір жағынан оның еңбегіндегі сөйлемдердегі сөздердің қолданысы түркі тілдес автордың жазғандығын көрсетеді. Яғни, еңбектің араб тілі грамматикасындағы күрделілікке қарағанда, оның түркі екенін байқауға болады [4, 52-бет]. Абу ал-муъин ан-насафи мен Ибн Фазлуллаһ ал-умари ал-матуридидің ал- Ашғариден (944ж.) аз уақыттан кейін дүниеден өткені туралы дәлелдер келтіреді. Ал- Матуриди Самарқанттың Чакардиза мазарлығында жерленді. Оның досы әрі шәкірті ал-хаким ас-самарқанди мазар басындағы тасқа былай деп жаздырды: «Бұл жер бүкіл өмірін білімге арнаған, өмірін дін ілімдерінің әлемге жайылуына себепші болған ғұламаның мазары». Сондай-ақ 1920 жылы В.В.Бартольд Самарқандқа келгенде Чакардиза мазарлығында ал-матуридидің мазарын көргенін айтады. Бірақ та бұл мазар Кеңес өкіметі кезінде бір үйдің ауласына беріледі. Ал-Матуриди өмірі туралы ең көне мәлімет Абу Муъин ан-насафи еңбектерінде кездеседі. Сонымен қатар Фахр ад-дин ар-рази мен ал-құртуби тәпсірлерінде ал-матуридидің көзқарастарына тоқталып өтеді. Ал-Құртуби ал-матуридиді «аш-шайх ал-ислам» деп атайды. [1, 63-бет]. Сол ғасырда Низамийа медреселерінде ашғарийа идеялары оқытылып, имам әлемінде осы бағыт басым бола бастады. Ал матуридийа теологиялық ілімі болса, тек ислам әлемінен ұзақтағы Мәуреннахр аймағында дами бастады. Ал-Матуриди калам, тәпсір, фықых және мазхаптар тарихы аясында қайрат етіп, мұғтазила, каррамийа, рафидиттер топтарына қарсы пікірлер айтып отырды. Соңғы кезеңдерде ал- Матуридиді «шайх, имам, шайх ал-ислам, Имам ал-худа, Раис ал-машаих Самарқанд, имам ал-мутакаллим, Имам ахл ас-сунна»-деп атады. Абу ал-муъин ан-насафи болса, Абу Мансур ал-матуридиді «дін мен философиядағы көшбасшы, дінді қайта жаңғыртушы, діннің ақиқатының мәнін іздеуші және оларды түсіндіруші нағыз

8 ғұлама ал-матуриди»-дейді. Ал-Матуриди Мәуреннахр мен басқа да аймақтардың түркілерінің ханафийа бағытын қабылдауында үлкен үлес қосты. Тіпті аз-захабий мен ас-суютий оның ұлтының түркі екенін айтады. Ал-Матуридидің «Китаб ат-таухид» еңбегінен кейінгі ислам әлеміндегі матуридийа бағытының екінші бір негізгі еңбегі ан-насафидің жазған Табсира ал- Адилла еңбегі еді. Ибн Фазлуллаһ ал-умарий болса «матуридийа бағытының мұндай атпен аталуы мұғтазила тобымен тікелей байланысты» дейді. Сад ад-дин ат- Тафтазани пікірі бойынша: «Хорасан, Ирак, Шам (Сирия) және тағы басқа мемлекеттерде Ахл ас-сунна жамағаты ашғарийа бағытында болса, матуридийа бағыты Мәуреннахр тарапында дамыды. Ашғарийа бағытына шафиғийа мен маликийа мазхаптары сүйенсе, матуридийа бағыты ханафийа мазхабы арасында жайылған еді [3, 38-бет]. Абу Мансур ал-матуриди ұстаздары Абу Наср ал-йади, Абу Бакр Ахмед ал- Джузджани, Мухаммед ибн Муқатил ар-рази болды. Ал бұлардың ұстазы екі имамның шәкірті Абу Сулейман ибн Хасан ал-джузджани еді. Абу Сулейман ибн Хасан ал-джузджани екі имам деп аталатын имам Ағзам Абу Ханифаның шәкірттері имам Абу Юсуф пен Имам Мухаммед болатын. Абу Мансур ал-матуриди ұстаздарынан Имам Ағзам Абу Ханифадан келген «ал-фиқх ал-акбар», «ал-уасийа», «ал-фиқх ал-абсат», «ал-алим уа ал-мутаъаллим» атты еңбектерді оқып, ислам қоғамына түсіндірмелі кітаптарды жазып отырды. Сондай-ақ ал-матуриди имам атына сай ал-хаким ас-самарқанди (951ж.), Абу ал-хасан ар-рустуғфани (956ж.), Абу Лайс ал-бухари, Абу Мухаммед Абду ал-карим ибн Хасан ал-паздауи (999ж.) сияқты шәкірттерін мықты ғалым етіп баулиды. Бұл имамдар Мәуреннахр аймағында матуридийа мазхабының кеңейіп дамуы мен гүлденуіне ат салысты. Абу Мансур ал- Матуридидің тегін түркі десе де, тағы бір мәлімет бойынша оның тегін Мадина қаласынан шыққан Абу Айюб ал-ансариге байланыстырады [2, 29-бет]. Абу Мансур ал-матуриди теологиялық ілімдерден сусындаған ғұлама, суннизмнің кемеңгер имамдарының бірі Мәуреннахр аймағындағы Самарқанд қаласының маңындағы Матурид елді мекенінде милади жыл санау бойынша 870, хиджра жыл санауы бойынша ІІІ ғасырда дүниеге келді. Бұл ғасыр мұғтазила бағыты өркендеп фықых және хадис ғылымдарына жаңа идеялар мен пікірлер алып келген дәуір еді. Абу Мансур ал-матуриди Насыр Ибн Яхъя ал-балхиден ханафийа фықых ілімі мен калам ілімдерін үйренгені негізгі деректерде жазылады. Мәуреннахр аймағы барлығымызға белгілі болғандай фықых пен усул ад-дин (калам) ілімі аясында көптеген пікірталастардың ордасы еді. Бұл фықыхи теориялар пікірталасы ханафийа мен шафиғийа мазхабының арасында болып жататын. Абу Мансур ал-матуридидің дәуірі теологияның логикалық, ақыл-ой тартысуы шарықтау шегіне жеткен кезең болатын. Ғұламаның калам ілімінде өзінің жеке теориялық идеялары болғанымен де, ашғарийа мектептерінің идеяларымен кейде пікірлері ымыраласатын уақыттары болды [6, 78-бет].

9 Матуридийа бағытының қайнар көзі болып табылатын Имам Ағзам Абу Ханифаның (767ж.) да кейде калам ілімі жөнінде біраз мәселелерді шешу үшін кейбір риуаяттарға сәйкес Басраға, осы ілім үшін жиырма екі рет сапар шеккені айтылады. Біз матуридийа бағытына тоқталмастан бұрын оның негізін қалауға себепкер болған ислам әлемінің атақты ғұламасы Имам Ағзам Абу Ханифаның жазған еңбектеріне тоқталып өтейік. Олар: 1) ал-фықых ал-акбар. 2) ал-фықых ал -Абсат. Бұл еңбектерде қысқаша айтсақ иманның ақиқаты, Аллаһ тағаланы білу ақылмен бе? Жоқ, әлде шариғатпен бе? Адамның іс-әрекеті, қаза және тағдыр мәселелері қозғалады. Ирак фықыхшыларының ұстазы Имам Ағзам Абу Ханифадан келген бұл көзқарастар Абу Мансур ал-матуридидің еңбектерімен салыстырғанда ол екеуінің зерттеу әдісі мен еңбектерді жазу стильдері бір аяда екенін көруге болады. Сондықтан Мәуреннахр аймағының ғұламалары Имам Ағзам Абу Ханифаның фықых және ақида мәселесіндегі көзқарастарын көптеп қолданған. Мәуреннахр аймағының ғұламалары осы көзқарастарды қолдаумен қатар оны логикалық тұрғыда ақыли және нақыли түсіндірмелер жазып отырды. Абу Мансур ал-матуриди Имам Ағзам Абу Ханифа еңбектерінің негізін ұстазы Абу Наср ибн Йахья ал-балхи мен Абу Сулейман Хасан ал-джузджаниден жеткенін айтады. Ал ал-джузджани болса, ұстазы Мухаммед ибн Хасан аш-шайбаниден әсерленген. Мәуреннахр аймағы бидғат пен бүліктерден ұзақ өлке еді. Өйткені бұл жерде пайғамбар сүннеті орындалып, хадистер нәсілден нәсілге жеткізіліп, қаймағы бұзылмаған аймақ болатын. Осы аймақта Имам ал-худа лақабымен белгілі болған Абу Мансур ал-матуриди дүниеге келді. Ол сүннет мәселелерін ашықтау мен оны жемісті дамытуда ерен еңбек етті. Абу Мансур ал-матуриди өзінің жазған еңбегінде һәм шариғат қауымын, һәм да ақыл-ойға сүйенген топты да рационалды дәлелдермен қанағаттандыра алды. Абу Мансур ал-матуриди ақида (сенім) мәселелерінде жазған тезистерін Имам Ағзам Абу Ханифа рисалаларынан пайдаланып, шариғат доктринасын түзеп, күмәнға жол бермейтін бағалы еңбектер жазды. Жалпы Аллаһ тағаланың адамзат баласына сый етіп берген негізгі бай нығметінің бірі ол ислам дінінің заңдылықтары. Ислам ілімдерінің үкімдерін қамтыған ең құнды мәлімет беруші ақида немесе калам ілімі деп аталатын бұл ілімді ислам әлемінің Ахл ас-сунна жамағаты, матуридийа, салафийа, ашғарийа секілді бағыттары өздерінің рухани өмірінде ең өзекті мәселеге айналдырды. Осы бағыттардың ішінде Орта Азияда ең кең тамыр жайып, қалыптасып дамыған матуридийа бағыты болып табылады [5, 82-бет]. Осман империясының құрамына кірген аймақтардың басым бөлігі фықых (шариғат заңы) ілімінде ханафийа, ақида(сенім) жүйесінде Абу Мансур ал-матуриди сынды имамның мазхабын ұстанған. Имам Ағзам Абу Ханифаның қалыптастырған негізгі діни әдіс- дәстүрін жандандыру Абу Мансур ал-матуриди тарапынан қалыптасқан Түркістан аймағында кеңінен таралған бұл мазхап қасиетті құран мен

10 сүннетке ең жақын, оған қоса сахабалар мен табиъиндердің (сахабалардан кейін өмір сүрген топ) дінді ұстанған әдістеріне сай келетіндігін тарих дәлелдей түседі. Матуридийа теологиялық ілімі қазіргі таңда да өте өміршең, қоғам мәселелеріне толығымен жауап бере алатын, жалпы калам ілімі әдістерімен жабдықталған, мұсылман қауымы үшін негізгі бағыт екені көзге түседі. Тарихта матуридийа теологиялық ілімнің ұландары мен ғасырлар бойы жазылып келе жатқан еңбектері сапа мен сан жағынан да қоғам үшін өте әсерлі екені анық. Бұл салада Абу Мансур ал-матуриди ғұламаның «Китаб ат-таухид»-атты еңбегін естен шығармауымыз жөн. Абу Мансур ал-матуриди ислам теологиясының негізін қалаушылардың бірі болған. Өмірі мен еңбегі Самарқанд қаласында қалыптасып, оның діни көзқарастары қоғамда кең орын алды. Оның ілімі Орта Азия мен Араб елдерінде, Үндістан мен аты әйгілі Осман империясында кеңінен таралған. Қазіргі уақытқа дейінгі матуридийа теологиялық мектебі ислам дінінің суннизм бағытындағы негізгі екі мектептің бірі болып, өз өміршеңдігін жоймай келеді. Сондай-ақ қазіргі исламтанудың негізгі міндетінің бірі теология тарихында ғұламаның зерттеу істері мен еңбектерін қоғамға таныстыру болып табылады. Матуридийа теологиялық ілімі осы кезеңге дейін толығымен зерттелмеді. Өйткені оның еңбектері көптеген зерттеушілер үшін күрделі, әрі зерттеуге де мүмкіндіктер аз болды. Қазіргі таңда бұл жағдай өзгеріп, ХХ ғасырдың 70-жылдарынан бастап ғұламалардың негізгі зерттеу объектісіне айналды жылы неміс тілінде жарық көрген Самарқанд теологының еңбектері орыс тіліне аударыла бастады. Жалпы Мәуреннахр аймағы ислам ілімі дамуының негізгі ошағы мен өзегі болып келген. Осы ортадан шыққан ғұламалар саны өте көп. Олар хадистерді жинақтаушы Имам ал-бухари, философ, медицина ілімінің майталманы Абу Али Ибн Сина және ал-фараби, оқымысты энциклопедист ал-бируни, математик ал-хорезми, астроном Ұлықбек т.б. Сонымен қатар сопылық ағымдағы теологтар Нажм ад-дин Кубра, Ахмед Яссауи, Бахау ад-дин Накшбандилер (Бұқарадан) еді. Осы ғұламалар қатарында өте зейінді философ, теолог Абу Мансур ал-матуриди (944ж.) еңбектері мен өзінің қоғамға еткен қызметтерін ислам әлемінің ұрпақтары ұмытпағаны жөн. Орта Азиядағы ең бірінші және атақты «ал-матуриди и суннизмская теология в Самарканде» - атты еңбегі қазіргі қоғамның да өзекті еңбегіне айналып отыр. Бұл еңбектің жарыққа шығуына себепші болған Орта Азиядағы Фридрих Эберт атындағы қордың ыждыхаттығын айтып кетуіміз керек. Абу Мансур ал-матуридидің еңбектерін тәуелсіз мемлекеттер достастығы елдерінде ислам ілімінің негізі ретінде, оның мәдени ескерткіштерін қоғамға паш ету ләзім. Орта Азия мәдениеті мен өркениеті көне мәдениет негізі болып табылады. Соның ішінде Мәуреннахр аймағының Самарқанд қаласы ислам діні үшін қасиетті бір мекен болып табылады. Сол жерде Абу Мансур ал-матуриди дүниеге келіп матуридийа теологиялық мектебінің негізін қалады. «Адамның таңдау еркі бар» - деген Абу Мансур ал- Матуриди Кеңес үкіметі ыдыраған соң Орта Азия мемлекеттерінің демократиялық

11 бағытта күн кешуіне де осы матуридийа теологиялық ілімінің де ететін әсері мол болды. Осыған орай 1993 жылы Фридрих Эберт атындағы қор Қазақстанда, ал 1994 жыл мен 1997 жыл аралығында қордың аймақтық өкілі Қырғызстан мен Өзбекстан да жұмыс істей бастады. Жоспардың координациялық бюросы 1996 жылдан бері Алматы қаласында жұмыс істеп келеді. Абу Мансур Мухаммед ибн Мухаммед ал-матуриди ислам теологы, мутакаллим ғұламаларының көшбасшысы. Оның ислам теологиясы сарынында еткен еңбегі мен ислам сенім жүйесінде жетекші орын алатыны анық. Оның теологиялық пікірлері мен жүйесін зерттеу үшін, басқа ғұламалардың сенімдік жүйесімен салыстырып, матуридийа ілімінің ерекшеліктерін ескергеніміз жөн. Калам ілімінің классикалық кезеңінде өмір сүрген ғұламалар ал-джуббаъи (915ж.), Абу Хашим (933ж.), ал-кағби (931ж.) және Абу Хасан ал-ашғари (935ж.) болды. Осы кезеңнен кейінгі суннизм калам ілімінің жүз жылға созылған екінші кезеңінің негізін құрушысы Абу Мансур Мухаммед ибн Мухаммед ал-матуриди (944ж.) болып саналады. Бірақ та, оның еңбектері қазіргі күнге дейін толығымен зерттелмей келеді. Бұл жайлы көптеген шет ел әдебиеттерінде де мақалалар кездестіруге болады. Оның Еуропалық мәдениеттегі мақалалар атауымен өзектіліктерін «The Obscurity of al-maturidi» немесе «The Problem of al-maturidi» бейнесінде кездестіруге болады [5, 77-бет]. Орта ғасыр теологының бізді таң қалдыратын құбылыс оның өмірі ислам өркениетінің ордасы болған Ирак, Мысыр, Араб жазирасында емес, Орта Азияның Самарқанд қаласында өткендігі мәлім. Ғұламаның еңбектері алғашқы кезеңде ұзақ уақыт тек қана Мәуреннахр аймағында ғана таралды. Бұл бағыттың ислам әлемінде Шығыс-Солтүстіктен орталыққа кеңейіп таралуына ХІ-ғасырдағы Селжұқтар салтанатының септігі тиді. Осы жолды ұстанған яғни, мирасқорлары Айюбиттер (1169ж.) мен Мамлүктер (1252ж.) болды. Мамлүктер кезеңінен бастап суннизм ағымының ішіндегі негізгі мектептерге теңдік пен тәуелсіздік берілді. Алғашында бұл мектептер төрт құқықтық мектептер болып қалыптасты. Бұдан кейін Сирия (Шам) тарапында бүкіл суннизм мектептерінің арасында калам ілімінде ал-ашғари және ал- Матуриди ілімі деп екіге бөлінген бағыт туды. Ересиографиялық әдебиеттерде төмендегідей мәліметтер келтіріледі. «Бұл еңбектер ХІV ғ.ғ.-да пайда бола бастады». Сонымен қатар Абу ал-хасан ал-ашғари (935ж.) өзінің «ал-мақалат ал-исламийин» - атты еңбегінде Самарқандтан шыққан теолог туралы жазады. Бұл еңбектерден кешірек жарыққа шыққан Абд ал-каһир ал-бағдади (1037ж.), Ибн Хазым (1406ж.), аш-шахристани (1153ж.), тіпті Ибн Халдун (1406ж.) өзінің «ал-муқаддима»-атты еңбегінде Самарқандтық Абу Мансур Мухаммед ибн Мухаммед ал-матуриди (944ж.) есімін атап өтеді. Алғашқы теолог Абу Мансур ал-матуриди жайлы мәліметтер өзінің ілімін қалыптастырған Мәуреннахр аймағында пайда болды. Хиджра жыл санауы бойынша V ғасырда ал милади жыл санауы бойынша ХІ ғасырда теология төңірегінде арнайы өзіндік дәстүр қалыптасты. Бұл дәстүрдің

12 негізін қалаушы Абу Мансур ал-матуриди еді. Ары қарай жандандырған Абу ал- Йусра ал-паздауи (1100ж.), ал оның ізбасары Абу ал-муъин ан-насафи (1114ж.) осы теология ілімі аясында тұшымды тұжырымдарды білдірген [1, 46-бет]. Бұл ғұламалардың қайсысы болса да Абу Мансур ал-матуридиді суннизм теологиясының Мәуреннахр аймағындағы негізгі өкілі деп пікір білдірмейді. Олар керісінше Абу Мансур ал-матуридиді өздерінің әріптесі және теологиялық ілімнің ойшылы және түсіндірушісі деп таниды. Мәселенки, ал-паздауидің ұстанымы бойынша бұл бағыт матуридийа бағыты емес, «Асхаб Абу Ханифа» - деп атайды. Өйткені бұл теологиялық ілім негіздері Абу Мансур ал-матуридиден бұрын өмір сүрген Имам Ағзам Абу Ханифа (767ж.) еңбегінде де көрініс табады. Ал Абу ал- Муъин ан-насафи (1114ж.) еңбектерінде теология ілімі ал-паздауиден қарағанда айқынырақ және жүйеленген қалыпта еді. ан-насафидің мақсаты Иранның шығыссолтүстігінде осы теологиялық ілім үздіксіз ұрпақтан ұрпаққа толық жеткізілгені туралы мәлімет беру болатын. Мәуреннахр мен Хорасан аймақтарында барлық зиялы қауым үшін мұғтазила бағыты емес, Абу Ханифа ілімінің принциптері (усул) және фуруғтарының(бұтақ) қалыптасқаны ерекшеліктерін байқауға болады [7, 53-бет]. Қорытындылай келгенде Орта Азия ислам мектептерінде Абу Мансур ал- Матуридиден бұрын Имам Ағзам Абу Ханифа теологиялық ілімін үлгі тұтады. Көптеген Орта Азия ғұламалары оны үлгі тұтып, нәтижеде Абу Мансур ал- Матуридиді оның ізбасары ретінде қарастырады. Оның ішінде Тадж ад-дин ас-субки (1370ж.) матуридийа бағытын зерттей түскен. Қазіргі таңда матуридийа мазхабы Түркия, Пакистан, Үндістан және Орта Азия мемлекеттерінде кең тараған. Сонымен қатар отанымыздың да негізгі ислам дінінің ұстанымы болып табылады. Елімізде діни жағдайды реттеу процесіндегі матуридийа ұстанымының атақаратын қызметі мол. Тарихы тереңде жатқан бұл матуридийа бағытының отанымыз үшін өте қажетті дүние екенін ұмытпағанымыз жөн. Резюме В статье рассматриваются источник матуридизма и труд Имам Аъзама Абу Ханифы в Средней Азии. А также их вклад в развитие теология суннизма исламского мира в IХ-XII веках. This article considers source of maturidizm and transactions of Imam Azam Abu Hanyfa in the Central Asia. Their contribution in development of theology Sunnizm in Islamic world in Х-XIV centuries also subjected to consideration. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: 1. Табсира ал-адилла. Абу Муъин ан-насафи, Анкара, Абу Мансур ал-матуриди. «Китаб ат-таухид». Ыстамбұл 1979.

13 3. Абу Муъин ан-насафий илмий мероси ва мотуридийа тағлимоти. Сайидмухтор Оқилов. Тошкент б. 4. У. Рудольф. Ал-Матуриди и сунитская теология в Самарканде. Перевод с немеского языка. Алматы: Фонд «ХХІ век», б. 5. Özervarlı M.S. Maturidi kelam ekolü ve başlıca temsilcileri. /Usküdar. Istanbul: b. 6. Matüridiyye Akaidı. «Nureddın es-sabuni prof. Dr. Bekır Topoloğlu». Ankara Mezhepler tarihi. Prof. Dr. Muhammed Ebu Zehra. Istanbul 1999s s.