İŞYERİNDE BİYOLOJİK RİSK ETMENLERİ

Transkript

1 İŞYERİNDE BİYOLOJİK RİSK ETMENLERİ

2 BİYOLOJİK RİSK ETMENLERİ Mesleki infeksiyonlar, bakteri, virus, mantar ve parazitleri içeren mikrobial ajanların iş ilişkili maruziyetinin sebep olduğu insan hastalıklarıdır. Bir enfeksiyona mesleki diyebilmek için, biyolojik aktif organizma ile temas eden çalışma ortamları içeren mesleklerde görülmelidir.

3 Enfeksiyon Riski Enfeksiyon hastalığı; enfeksiyon etkeni ile duyarlı kişi arasındaki ilişkiden kaynaklanır. Etken ve duyarlı kişinin arasına bulaşma yolları konulduğunda enfeksiyon zinciri tamamlanmış olmaktadır. Etken, kişinin kendisinde yerleşik ise iç kaynaklı (endojen), dışarıdan alınmışsa dış kaynaklı (ekzojen) enfeksiyondan bahsedilir.

4 Enfeksiyon zincirinin halkaları 1. Enfeksiyon Etkeni: Bir enfeksiyon etkeninin hastalık yapabilme yeteneği patojenite; etkenin ağır veya öldürücü bir hastalık tablosuna yol açma yeteneği ise virülans olarak tanımlanır. Sağlık hizmeti verilen birimlerde, özellikle hastanelerin belirli bölümlerinde patojenitesi ve virülansı çok yüksek dirençli mikroorganizmaların varlığı ve yoğunluğu iyi bilinen ve araştırmalarla saptanmış bir olgudur. Hastane enfeksiyonu etkenleri hastalarla birlikte, sağlık çalışanlarını da tehdit eder.

5 2. Bulaşma Yolları: Çalışma ortamı ve hava, Temas, Ortak kullanılan, giysi,araç ve gereçler Vektörler (etkeni taşıyan canlı konakçılar) Kan ve kan ürünleri Çalışma ortamı enfeksiyon zincirinin tüm halkalarını içeren önemli bir rol oynamaktadır. Ayaktan ve yataklı tedavi kurumları, tanı ve araştırma laboratuvarları bu etkenlerin her türlü bulaşma yolu için elverişli ortamlardır.

6 3. Duyarlı Kişi (Konakçı): Enfeksiyon zincirinin son halkasıdır. Çalışma koşulları gereği, çeşitli mikroorganizmaların kişinin çeşitli yerlerinde kolonize olma olasılığının yüksekliği yanında özgün olmayan ve özgün kişisel savunma mekanizmalarının, yine ağır çalışma koşullarının yarattığı stres ve normal nüfusa göre fazla olduğu gözlenen bazı sağlık bozucu alışkanlıkların da etkisiyle yeterince işlev göremediği durumlar söz konusu olabilir.

7 Çevre etmeni ise zincirin tümünü kapsar. Isı değişiklikleri, nem, radyasyon, hava basıncı, hava akımının hızı, kimyasal maddeler, gazlar ve toksinler gibi faktörler enfeksiyon oluşumunu etkilerler. Patoloji, mikrobiyoloji, biyokimya laboratuarları; radyoloji ve radyoterapi bölümleri; ameliyathaneler başta olmak üzere sağlık kuruluşlarının görev yapılan her bölümünde bu etmenlerin olumsuz etkileri söz konusudur.

8 Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığınca yayınlanan Biyolojik Etkenlere Maruziyet Risklerinin Önlenmesi Hakkında Yönetmelik (Resmi Gazete 10 Haziran 2004 Tarih ve25488 sayı) te, biyolojik etkenler, enfeksiyon risk düzeylerine göre dört risk grubuna ayrılırlar;

9 Grup 1 Biyolojik etkenler: insanda hastalığa yol açma olasılığı bulunmayan biyolojik etkenler, Grup 2 Biyolojik etkenler: İnsanda hastalığa neden olabilen, çalışanlara zarar verebilen ancak, topluma yayılma olasılığı olmayan genellikle etkili korunma veya tedavi olanağı bulunan biyolojik etkenler

10 Grup 3 Biyolojik etkenler: İnsanda ağır hastalığa neden olan, çalışanlar için ciddi tehlike oluşturan, topluma yayılma riski bulunabilen, ancak etkili korunma ve tedavi olanağı bulunan biyolojik etkenler, Grup 4 Biyolojik etkenler: İnsanda ağır hastalığa neden olan, çalışanlar için ciddi tehlike oluşturan, topluma yayılma riski bulunabilen, ancak etkili korunma ve tedavi olanağı bulunmayan biyolojik etkenler.

11 Bulaşıcı hastalıklara yol açan biyolojik etkenleri başında, mikroplar ve virüsler gelir. Bu biyolojik etkenler, suyla, havayoluyla, hayvan ısırıkları ve böcek sokmasına kadar bir çok yolla insanlara bulaşabilmekte ve hastalıklara neden olabilmektedir.

12 Her yıl dünyada yaklaşık çalışan, viral, bakteriyel, böcek ve hayvanların neden olduğu bulaşıcı hastalıklardan ölmektedir. Bu ölümlerin büyük bölümü gelişmekte olan ülkelerde olmasına rağmen, yaklaşık ölüm Avrupa Birliği ülkelerinde görülmektedir yılında, AB ülkelerinde biyolojik ajanların neden olduğu yaklaşık meslek hastalığı vakası tanımlanmış, Fransa'da 2003 yılında, 2.6 million işçi biyolojik ajanlara maruz kalmış ve bunların %15 ine çalışırken tanı konmuştur.

13 Bu yüzyılda ortaya çıkan en büyük sorunlardan biri global epidemilerle ilgili mesleki risklerdir. SARS (severe acute respiratory syndrome) gibi yeni patojenlerle olabileceği gibi, kolera veya sarı humma gibi yeniden salgınlar şeklinde ortaya çıkabilir. Patojen ortaya çıktığında, uluslararası ticaret ve trafiğin hızlanması sebebiyle, saatler içersinde yeni bir pandemi başlayabilir.

14 Sağlık çalışanlarında SARS vakaları, 2003 yılında 89 hollandalı tavuk çiftliği çalışanının avian virus (A/H7N79) ile enfekte olmaları, uluslararası ticari konteyner boşaltan işçilerin sivri sinek tarafından taşınan dengue fever ile enfekte olması, yine tavuk çiftliği çalışanlarında halen mevcut olan avian flu (A/H5N1) tehlikesi epidemilerin dünyadaki çalışanları nasıl etkileyebileceğine verilebilecek örneklerdir.

15 Biyolojik ajanlara maruziyet daha çok sağlıkla ilgili iş kollarında ve laboratuvar çalışanlarında görülür, ancak tarım ve hayvancılık işlerinde, gıda üretiminde, hizmet sektöründe, sanitasyon işlerinde çalışanlarda, dericilik, madencilik gibi bazı sanayi kollarında da biyolojik nedenli meslek hastalıkları görülmektedir. Bazı iş kollarında çalışanların maruz kaldığı mesleki biyolojik risklerin yaygınlığı aşağıdaki tablo da gösterilmiştir

16 Sektör Tarım Tarımsal ürünler Laboratuvar hayvanlarının bakımı Sağlık bakımı Farmasötik ve bitkisel ürünler Kişisel bakım Klinik ve araştırma laboratuvarı Biyoteknoloji Günlük bakım merkezleri Bina onarımı Katı ve sıvı atıkların yok edilmesi Endüstriyel atıkların yok edilmesi Örnekler Ürünün yetiştirilmesi ve hasadı Hayvancılık Ormancılık Balıkçılık Gıda paketleme Depolama: Tahıl siloları, tütün ve diğer işlemler Hayvan tüyleri ve derilerinin işlenmesi Tekstil fabrikaları Ağaç işleme:bıçkı, kağıt, mantar işleri Hasta bakımı: Tıbbi ve dental Saç ve vücut bakımı Üretim işlemleri Hasta binalar ILO, Encyclopaedia of Occupational Health and Safety:Zuheir I. Fakhri. Workplace Biohazards, Vol.II, P.38.2, 1998.

17 Mikroorganizmalar Mikroorganizmalar, tek bir hücre veya hücre grupları olarak yaşayan büyük ve farklı bir organizma grubudur. Mikrop hücreleri, doğada yalnız yaşayamayan ancak çok hücreli organizmaların parçası olarak yaşayabilen hayvan ve bitki hücrelerinden farklılık gösterir. Dünya yüzeyinde çok az yüzey mikroorganizmaların yaşamasına uygun değildir, çünkü mikroorganizmalar, metabolik ve enerji veren özelliğe sahip oldukları için çoğu, diğer canlı formlarına öldürücü olan koşullarda yaşayabilir.

18 Çalışma ortamında büyük bir dağılım göstererek insanlarla etkileşime giren ve zarar veren mikroorganizmalar; Bakteriler, Virüsler, Mantarlar, Protozoalar olarak dört ana grupta toplanmaktadır ve bunların çalışanlar üzerindeki etkileri aşağıdaki tabloda gösterilmiştir.

19

20 Ülkemizde SSK mevzuatında olan Sosyal Sigorta Sağlık İşlemleri Tüzüğünde yer alan Meslek Hastalıkları listesinde D grubu Mesleki Bulaşıcı Hastalıklara işaret etmektedir. Bu grupta yer alan enfeksiyon hastalıkları 4 grup halinde ve 30 hastalık olarak belirtilmektedir.

21 Tablo 1. Sosyal Sigorta Sağlık İşlemleri Tüzüğünde Mesleksel Bulaşıcı Hastalıklar Grup D-1 Helminthiasis Ankilostomiasis Necatoriasis D-2 Tropik Hastalıklar D-3 Hayvanlardan insanlara bulaşan hastalıklar D-4 Meslek gereği enfeksiyon hastalıklarına özellikle maruz kişilerdeki enfeksiyon hastalıkları Hastalık Yükümlülük Süresi Riskli İşler Malarya Amebiasis Sarı Humma Veba Rekürrent Ateş Dank Leismaniasis Framboesia Lepra Lekeli Humma Riketsiyoz Bruselloz Tetanoz Şarbon Salmonella enf. Weil Hastalığı Kuduz Ornithozlar,Psittakoz Rekürrent Ateş Şap Hastalığı Çiçek Q Humması Lekeli Humma Ekinokok Humması Ruam Bovin tipi Tüberküloz Viral Hepatit Tüberküloz 3 ay 3 ay 40 gün 30 gün 10 gün 10 gün 12 gün 10 gün 7 ay 8 hafta 25 yıl 20 gün 20 gün 6 ay 30gün 30 gün 30 gün 14 gün 2 yıl 30 gün 12 gün 10 gün 12 gün 30 gün 20 gün 1 yıl 1 ay 1 yıl 6 ay 1 yıl Tünel yer altı, maden işleri, killi ve nemli toprakta çalışma Bu hastalıklarla ilgili sağlık kuruluşları ve ilgili laboratuarlar Hayvan bakıcılığı, hayvan ürünleri ile ilgili işler, hayvan hastaneleri, veteriner klinikleri, Kasap, sakatat işleri, süt ve süt ürünleri işleme tesisleri Hastane, dispanser,poliklinik Araştırma laboratuarı

22 Biyolojik Risk Etmenleriyle İlgili Çalışma Ortamları Tıp ve laboratuvar çalışanları ve diğer sağlık çalışanları eğer uygun koruyucu önlemler alınmazsa mikroorganizmalar tarafından enfeksiyona maruz kalırlar. Hastane çalışanları birçok biyolojik tehlikelere maruz kalmaktadır: HIV, Hepatit B-C, Herpes virüs, Rubella ve Tbc gibi.

23 Tarım sektöründe çalışma, geniş bir mesleki tehlikeyle ilişkilidir. Organik toza maruziyet ve havadaki mikroorganizma ve toksinlere maruziyet solunum sistemi hastalıklarına yol açabilir. Bunlar; Kr. Bronşit, Astım, Organik toz sendromu KOAH konjunktivit, rinit veya alerjik dermatit ile sonuçlanabilir

24 Mezbahalarda, gıda, tarım,hayvan yetiştirilen alanlarda, sağlık iş kolunda ve hayvansal ürünlerin işlendiği işyerlerinde; şarbon, bruselloz, tetanoz gibi hastalık riskleri vardır.

25 Tarım ve Hayvan üretimi ile ilgili işler yapan, veteriner, kasap, mezbaha çalışanlarında en sık görülen mesleksel enfeksiyon hastalığı şarbondur. Bacillus anthracis tarafından meydana getirilen bu hastalık hayvanlarla yakın temas içinde olanlarda görüldüğü gibi, yün, post, tüy, kıl, deri gibi hayvan ürünleri ile de geçebilir.

26 Şarbon hastalığı olan hayvanların kesilip yenmesi sonucu da bulaşabilir. Hastalık belirtileri daha çok derideki siyah renkli pistül (Kara kabarcık, püstüla maligna) ile belirgindir. Penisilin ile kolaylıkla tedavi edilebilir. Akciğer ve barsaklarda görülmesi durumunda ise, ciddi klinik belirtiler ortaya çıkar. Ölen hastalıklı hayvanların, yakılması ya da derin çukurlara gömülerek, kireç kaymağı ile kapatılması gereklidir. Hayvanlar aşılanarak korunabilir.

27 Antrax,

28

29 Tarım ve Hayvan üretimi ile ilgili işler yapanlarda şarbondan başka, brusellozis, salmonella enfeksiyonları ve tüberküloz da sık görülür. Brusella nın en sık görülen formu, hem koyunlarda, hem insanlarda görülen ve Brusella melitensis tarafından meydana getirilen formdur..

30 Klinik belirtileri, yüksek ateş, aşırı terleme ve eklem ağrılarıdır. Brucella bakterileri hayvan vücudundan süt,idrar, genital salgı,et ve sakatat, düşük cenin ve buna ait materyal ile dış ortama çıkar ve çeşitli yollarla insanlara bulaşır. Başlıca bulaşma yolu, ağız ve sindirim kanalıdır

31 Brucellozis, Makulopapüler rash, veteriner, kasap, mezbaha çalışanı)

32 Özellikle kaynatılmadan, pastörize edilmeden içilen koyun,keçi, inek, manda sütleri ile ve bu sütlerden üretilen kaymak, tereyağ, peynir gibi ürünlerle bulaşır. Hastalık temasla deri yolundan da bulaşır, hasta hayvanların idrar, irin, genital salgı, et ve sakatat, düşük materyali gibi çıkartılarına temasla bulaşma olasılığı yüksektir. Elle süt sağanlarda da hastalık deri yoluyla bulaşabilir.

33 Sütcü nodülü - viral Mycobacterium marinum yüzme havuzu granülomu Orf - Viral, koyunlardan

34 Brusella ahır ve ağıl tozlarının solunumu ile, solunum yolundan da bulaşabilir, ayrıca inokulayon (batma, batırma) yolu ile de bulaşabilir. Bakteriyoloji laboratuarı ve brusella aşı merkezlerinde sağlık çalışanlarında da görülebilir. Brusella laboratuvarda görülen bakterial infeksiyonlar arasında ilk sırada yer alır, laboratuarlarda brusellanın hava yolu ile bulaştığı da kabul edilmektedir. En etkili korunma hayvanların aşılanması ile mümkündür

35 Tablo 2 de, Tarım ve hayvancılık işlerinde çalışanlarda görülen enfeksiyon hastalıklarından bazıları özetlenmiştir. Hastalık Belirtileri Kaynak Riskli işler Şarbon Deride siyah püstül Enfekte koyun, inek ve ürünleri Tüberküloz Brusellozis Salmonellozis Kedi sıyrığı hastalığı Kuduz Öksürük, ateş, terleme Ateş, terleme, eklem ağrısı Ateş,üşüme,ishal,baş ağrısı Ateş,deri lezyonu, lenf bezi büyümesi Baş ağrısı, ajitasyon, salya akması Enfekte hayvan Enfekte hayvan Kümes hayvanı, kedi, köpek Kedi, köpek Kedi, köpek, tilki Çiftçi, kasap, veteriner Çiftçi, kasap, veteriner Besici, sütçü, veteriner Veteriner, aşçı, mezbaha işçisi Veteriner, kedi, köpek sahibi, kedi, köpek bakıcısı Veteriner, çiftçi, mağaracı, vahşi hayvan bakıcısı Bilir N,Yıldız AN. Biyolojik Nedenli Meslek Hastalıkları.İş Sağlığı ve Güvenliği. Ankara:Hacettepe Üniversitesi Yayınları ; 2004.

36 Enfeksiyon açısından işyerlerini tek başına düşünmek doğru değildir, işyerini çevresi ile birlikte değerlendirmek gereklidir. İşyeri çevresinde, enfeksiyon kaynağı olabilecek çöplük, açık kanalizasyon ve bataklık gibi yerler varsa, buralardan kaynaklanıp, yayılabilecek mikroorganizmalarda işçi sağlığını olumsuz etkiler.

37 Mycetoma - actinomycete Tarım işçisi

38 Açık alan ve orman çalışanları Kene ısırığı Zoonoz: Kırım-Kongo Kanamalı Ateşi (KKKA veya Kırım-Kongo Hemorajik Ateş, KKHA)

39 KKKA Kimler Risk Altındadır? Tarım ve hayvancılıkla uğraşanlar Veterinerler Kasaplar Mezbaha çalışanları Sağlık personeli Kamp ve piknik yapanlar, askerler ve korunmasız olarak yeşil alanlarda bulunanlar da risk altındadır.

40 KKKA nin Belirtileri Ateş Kırıklık Baş ağrısı Halsizlik Kanama pıhtılaşma mekanizmalarının bozulması sonucu; Yüz ve göğüste kırmızı döküntüler Gözlerde kızarıklık, Gövde, kol ve bacaklarda morluklar Burun kanaması, dışkıda ve idrarda kan görülür

41

42

43

44 Tedavi Belirtilerin görülmesi halinde en yakın Sağlık kuruluşuna başvurulmalıdır. Bugün için kullanılan bir aşısı yoktur. Spesifik tedavisi yoktur Destek tedavisi (Kan replasmanı, solunum-dolaşım desteği vb.) Antiviral ilaç (Ribavirin) kullanılmaktadır.

45

46

47

48 İş Yerinde Biyolojik Risk Etmenleri Önleme Enfeksiyona neden olan organizmanın kontrolü için, infeksiyon yayılımı ve epidemiyoloji prensiplerinin biliniyor olması gereklidir. Biyolojik risk etmenlerine bağlı meslek hastalıklarının tanısını koyabilmek için çalışanların işe giriş ve aralıklı kontrol muayenelerinin düzenli ve sistematik olarak yerine getirilmesi gerekmektedir. Çalışma ortamındaki risklere maruziyetin neden olduğu sağlık etkilerini belirlemek için yapılması gereken tıbbi muayenelerin gerçekleştirilmesinde, genel ilkelerin yanı sıra spesifik işlemler de vardır.

49 Kaynaklar Fişek, N. :Bulaşıcı Hastalıklarla Savaş Esasları. Epidemoloji Ders Notları. H.Ü. Toplum Hekimliği Enstitüsü yayını. Ankara, Zulheir I. Fakhri. Workplace Biohazards, ILO, Encyclopaedia of Occupational Health and Safety: (Ed. Stellman J.M) Fourth edition, Vol.II, P ,1998. Bilir N,Yıldız AN. İş Sağlığı ve Güvenliği. Ankara:Hacettepe Üniversitesi Yayınları ; Ken Takahashi, Gary Fujimoto, Occupational Infections. Occupational and Enviromental Medicine (Ed. Joseph LaDou)..Fourth edition, P. 262, Expert forecast on Emerging Biological Risks related to Occupational Safety and Health. European Rısk Observatory Report. European Agency for Safety and Health at Work, Belgium, 2007 Fişek G. Çalışma Yaşamında Sağlık ve Güvenlik. Fişek Enstitüsü Çalışan Çocuklar Bilim Ve Eylem Merkezi Vakfı. Ankara, 2009.