MAM AL (as.), HAYYÂM VE FITRAT

Transkript

1 MAM AL (as.), HAYYÂM VE FITRAT Dr. Celil Mufleyyidi* Hayyâm n rubâileri birçok farkl de erlendirmeye tabi tutulmufltur. Hayyâm kimi zaman nihilist, kimi zaman materyalist ve kimi zaman da sofist olarak nitelendirilmifltir. Elinizdeki makalede Hayyâm n dikkate ald insan f trat ndan var olan birkaç husus gözönüne al narak Hayyâm n gerçek yüzü araflt r lmaya çal fl lm flt r. Girifl Hakim Hayyâm, düflünceleri hakk nda, bir k sm birbirine z t, birçok görüfl belirtilen kültürel flahsiyetlerdendir. O, kimi zaman flüpheci ve nihilist bir filofoz, kimi zaman k yamet gününü inkar eden, e lenceye düflkün bir materyalist, kimi zaman da insanlar, özellikle mütekellimleri vard klar düflüncenin do ru olup olmad noktas nda sorgulayan hüccetü l-hakk olarak tan t lm flt r. Bu makalede, insan n f trî e ilimleri göz önüne al narak, Hayyâm n fliirlerine uygun bir cevap verilmeye ve yukar da zikredilen noktalar aç klanmaya çal fl lm flt r. Hayyâm Hakk ndaki fiüphecilik ve Nihilistlik ddialar n n Reddi: Hayyâm az say daki rubâîsiyle hakk nda birçok düflünce öne sürülmesine sebep olmufltur. Bu az say daki rubâî birkaç temay ihtivâ etmektedir: Mebde ve meâd hakk nda tefekkür; âlemin ve insan n fenâs ve sonuçta f rsatlardan faydalanarak ömrü mutlulukla geçirmek ve görünürde çeliflen lezzetler; özgürlük ve kalenderlik. Yukar da zikredilen birkaç husus f trattan kaynakland ndan her zaman için insanlar n zihinlerini meflgul etmifltir. Hayyâm n fliirlerine yans yan f trî özellikler, Hayyâm n kendisini mutlak flüphecilikten kurtard n göstermektedir. Zira, f trî özellikleri inkar etmek insan gerçe in gerçek anlam y- * Erak Üniversitesi Fars Dili ve Edebiyat Araflt rma Görevlisi

2 76 mam Ali (as.), Hayyâm ve F trat la idrak edilemeyece ini iddia eden sofistik düflüncenin korkutucu ak nt s na sürükler. 1 Ezelî s rlar ne sen bilirsin ne de ben, Bu muammal sözü ne sen okursun ne de ben Perde ard nda senden benden söz edilir Perde kalkt nda ne sen kal rs n ne de ben Bu rubâîye dikkat edildi inde muhtevas nda birkaç bilginin iddia edildi inin fark na var r z: 1. Beflerî gerçekler ve bilgi iki türlüdür: Aç k ve anlafl labilir; kapal ve anlafl lamaz. 2. Varl k âlemi iki boyutludur: Perde arkas boyut ve perdenin görünen boyutu. 3. Benim ve senin hakk ndaki konuflma perde ard nda vukû bulur. 4. Perde kalkt nda ne sen kal rs n, ne de ben. Bu bilgiler, bilinçsizce öne sürülmüfl olsalar da, mutlak flüphecilikle ba daflmaz. 2 nsan n F trî Özellikleri: a. Hakikat Aray fl : Yukar da zikredilen rubâî ve benzerleri göz önüne al nd nda, Hayyâm n hakikati keflfetmeye yönelik fliddetli iste i anlafl labilir. Söz bu konu üzerinde yo unlafl r; zira, hakikati keflfetmeye yönelik e ilim, insan n f trî özelli idir ve e er Hayyâm felsefenin ard na düflmüfl ise hakikati keflfetmek için düflmüfltür. Bu, yani felsefî duygu veya hakikat aray fl besledi i ve içinde ihya etti i ölçüde her insanda vard r. Böyle bir insan n içinde bu duygu öyle bir merhaleye ulafl r ki onun için hakikati keflfetmenin verdi i lezzet di er tüm lezzetlerden daha üstün olur. Buradaki önemli husus fludur: nsan n bilgisi artt kça bilmedikleri ayn oranda artar:

3 Name-i Aflina 77 Gönlüm hiçbir zaman ilimden mahrum olmad Malum olmayan ilimden az bir fley kald. Yetmifl iki y l boyunca gece-gündüz düflündüm Bildim ki hiçbir fley bilmemiflim. 3 b. Güzellik Konusu: nsan n f trî özelliklerinden bir di eri, güzelli i sevmek ve güzellik yaratmak anlam nda güzellik aray fl d r. Bu aray fl n temeli, her insan n f trat na yerlefltirilmifl olan lezzet aray fl iste inde yatar. Zira, lezzet sadece mal biriktirmek, makam elde etmek vebenzeri türden di er isteklerle s n rl de ildir. As l lezzet, kutsal e ilimlerin doyurulmas d r ve sanatsal yarat c l k bu sepette yer alan güllerin bafl tac d r. fiiir, resim, hat sanat, mimarî gibi tüm sanatlar insan n lezzet aray c l k duygusundan ortaya ç km flt r. Zira, Allah lezzet aray c l k duygusunu insan n f trat na yerlefltirmifl ve onun zat n n bir parças yapm flt r. Hayyâm n hakikat keflfetmeye yönelik fliddetli iste ini göz önüne alarak onun lezzetlere ça rd nda yukar da zikretti imiz tarzdan asil lezzetlere ça rd n söyleyebiliriz. Acaba Hayyâm n rubâîleri onun bu e iliminin ürünü de il midir? fiair için fliir söylemek ve en güzel lezzetlerdir. Genellikle tatl dudakl güzel yüzlü sevgiliden bahseden Hayyâm, bunu asil lezzetleri dile getirmek için bir sembol olarak kullanm flt r. fiiir söylenenden farkl fleyin anlafl ld yaz türü de il midir? 4 Hayyâm e er flarapla sarhoflsan mutlu ol, Ay yüzlü ile oturmuflsan mutlu ol, Cihan n âk beti yokluktur. Farz et ki vars n da yoksun mutlu ol. 5

4 78 mam Ali (as.), Hayyâm ve F trat Bu ve benzeri rubâîlerde geçen ay yüzlü güzel ve flarap içmek kavramlar, fliir okumak, ö renmek, hay r yapmak gibi kal c lezzetlerin sembolü olabilir. Bu iddia Hayyâm n afla da zikredece imiz türde rubâîleri göz önüne al nd nda daha da güçlenir: Ne zamana kadar rengin kokunun esiri olacaks n? Ne zamana kadar her çirkinin güzelin ard ndan gideceksin? ster zemzem kayna olsun ister hayat suyu Sonunda topra n ba r na yatacaks n. 6 nsan kimi zaman asil lezzetlerden uzak kal p baflka fleylerle u raflt - nda zahirî lezzetlere yönelir: Ben fakirlikten flarap içmem Rüsval k veya sarhoflluk gam yla da içmem Ben gönlümü hofl tutmak için içerim. fiimdi sen gönlüme taht kurdu undan içmem. 7 c. Ahlakî Fazilet Konusu: nsanda ahlaktan kaynaklanan, baflka bir e ilim daha vard r. hsan, do ruluk, iyilik, fedakârl k gibi aklî faziletler ancak ba lar n terk edilmesiyle elde edilir. Aklî faziletlerin bir baflka boyutu, f rsatlardan yararlanmak, ifllerde baflar l olmak için planl hareket etmektir. Hayyam f rsatlardan yararlanarak müzik eflli inde flarap içmeyi uygun görmüfltür.

5 Name-i Aflina 79 Devran, hüzünlü günlerde kederlenen insandan nefret eder Saz eflli inde, kadeh bir tafla çarp lmadan flarap iç.8 d. Aflk ve Tap nma Di er bir tema aflk ve tap nma temas d r. Aflk ve tap nma insan n di- er bütün f trî özelliklerinden daha güçlü ve daha üstündür. nsan, do ru veya yanl fl tap nmadan yaflayamaz. Hayyâm a göre insan bir kere yaflar ve bir daha dünyaya geri dönmez. Dolay s yla, bu geçici dünyadan en güzel flekilde yararlanmas gerekir. Bununda en uygun yolu sarhofl halde ibadet etmektir. Bu ifl geçici dünyan n ebedî olmad n hat rlatarak, zihnî ondan uzaklaflt rarak yap lm fl olur. Hayyâm n fliirlerinde bu anlam defalarca görebiliriz: Sabah oldu kalk ey nazenin, Yavafl yavafl flarab n yudumla, saz çal. Uyuyanlar n ömrü k sa olur; Ölenlerden kimse geri dönmemifltir. 9 e. Hz. Ali (as) Ekolünün Ö rencisi Hayyâm Hayyâm n rubaîlerinde göze çarpan baflka bir anahtar nokta dünyaya olan ilgisizlik ve dünya hayat n n h zl bir flekilde fena buldu udur. Geçmifle bakarsak, buna benzer sözleri, Hz. Ali nin sözleri aras nda fazlas yla görmemiz mümkündür. Hz. Ali nin (as.) üstün bir karaktere sahip oldu undan kimsenin flüphesi yoktur. O ümitsizli i en büyük günah sayar, ama neden dünyan n vefazl n ve geçici oldu u konusuna bu kadar vurgu yapar. Bu gibi sözler, ümitsizlik anlam na gelmez; bilakis insan dünyadaki ümitsizliklerden kurtarmak ve toplumu dünya yaflam na olan meyilden kaynaklanan rezilliklerden kurtarmak için bir yöntemdir. Zira, insanlar n davran fllar n olumsuz yönde etkileyen unsurlar n en bafl nda dünya hayat na ba -

6 80 mam Ali (as.), Hayyâm ve F trat l l k gelir. Elbette dünyan n güzel yönleri vard r. Ancak, bu sevgi yüce Allah n bir tecellisi olarak sevilmelidir. flte bu yüzden Hâf z ve Hayyâm gibi flairler, ölüm an n hat rlatacak fliirler söylemeye yönelmifllerdir: Ey göz! Kör de ilsen mezar gör! Bu fitne dolu alemi gör! Padiflahlar, hakimler, büyükler toprak alt ndalar, Kar ncan n a z ndaki ay yüzlüleri gör. 10 Hz. Ali daha önceleri flöyle buyurmufltur: Arap melikleri ve Acem kisralar nerdeler? 11 Bu cümle, hakimler ve yöneticileri, yönetilenlere zulmetmemeleri konusunda uyar r. Ayr ca, mustazaf ve yoksul insanlara zenginlerin durumuna fazla özen göstermemeleri konusunda bir uyar niteli indedir. Bir zaman elinde nimetle, alt nla, gümüflle gelir de benim der fli yoluna girer de ecel pusudan ç k p benim der. 12 Bu sözler insana, Hz. Ali nin (as.) Kur ân a dayanan: Zühd Kur an da iki cümlede beyan edilmifltir; kaybetti inize üzülmeyin ve kazand n za sevinmeyin. Her iki durumda da mûtedil olun. sözünü hat rlat r. Bu ö retiler insanlar n ahlakî aç dan orta yolu bulmalar içindir. Hayyâm n rubaîlerinde rastlanan s k s k ölümü hat rlamaya yönelik vurgularda düflünülenin tersine, insan rahatlat r. Zira, insan dünya mal na sahi olmasa da üzülmemelidir. Biz zulmederek mal varl toplamak için yarat lmad k. E er bunun için yarat lm fl olsayd k yarat l fl m z n anlam olmazd. Belki de yarat lmasayd k daha iyi olurdu:

7 Name-i Aflina 81 Biz olmasakta dünya var olacakt r, Bizden ne bir nam, ne de bir niflan kalacakt r. Bundan önce var olmay fl m zdan kaynakl bir sorun da yoktu Bundan sonra olmazsak da öyle olacakt r. 13 Hz. Ali nin (as.) Dilinden Ölümü Hat rlaman n Baz Faydalar : -Ölümü hat rlamak dünya hayat n insan n gözünde küçültür. -Ölümü hat rlayan için dünyan n ifli kolay olur. -Ölümü hat rlayan dünya mal n n en az yla yetinir. -Dünya sevgisi, bütün hatalar n kayna d r. -Ölümü devaml hat rlayan insan n dünya hayat na meyli azal r. 15 Ve Hayyâm n rubaîlerindeki ö ütler: Dünya tamah n azalt ve rahat yafla, Devran n iyi ve kötüsünden ba n kopar. Bir elinle flarap, di eriyle sevgilinin zülfünü tut ki Bu birkaç gün ömür de geçer hiçbir fley kalmaz. 16 Kanaat: Kimin dünyada yiyecek bir parça ekme i Ve oturacak bir evi varsa Ne kimsenin hizmetinde olur, ne de kimse onun hizmetinde Hofl yaflar ve hofl bir dünya hayat geçirir. 17

8 82 mam Ali (as.), Hayyâm ve F trat F rsatlar de erlendirmek: Bu ömür kafilesi süratle geçiyor, fienlikle geçir o güzel anlar n Sakî rakiplerinin yar n n düflünüyorsun, Gece bitmeden kadehi getir. 18 SONUÇ Ömer Hayyâm çok üstün ve yüce ilmi yönü olan bir flahsiyettir. Rubaîlerinde insan n f trî boyutlar n ele alarak, f rattan kaynaklanan problemlerin çözüm yolunu asil lezzetlere yönelmekte gören Hayyâm, birçok düflüncelerini Peygember (s.a.a) ve Ali den (as.) almaktad r. D PNOTLAR 1 Murtaza Mutahharî, F trat, ntiflârât- Sadra, Tahran, 1372, s Muhammed Takfl Caferî, Tahlil-i fiahsiyet-i Hayyâm, ntiflârât- Keyhan, Tahran, 1368, s Hayyâm, Rubâîyât, tashih: M. Ali Furu î-kas m Gani, ntiflârât- Esatir, Tahran, 1373, s Sîrûs fiemîsâ, Sebk-flinâsî-i fiiir, ntiflârât- Firdevs, Tahran, 1374, s Hayyâm, age., s Hayyâm, age., s Hayyâm, age., s Hayyâm, age., s Hayyâm, age., s Hayyâm, age., s Urmevî, fierf-i Farsî-i Gurer ve Durer, Daniflgah-i Tahran Yay nlar, 1366, s Hayyâm, age., s Hayyâm, age., s Urmevî, age., s Hayyâm, age., s Hayyâm, age., s Hayyâm, age., s. 64.