TÜRKİYE DE ANA SAĞLIĞI DÜZEYİ. Saliha ALTIPARMAK

Transkript

1 TÜRKİYE DE ANA SAĞLIĞI DÜZEYİ Saliha ALTIPARMAK

2 "İnsan topluluğu kadın ve erkek denilen iki cins insandan oluşur. Kabil midir bu kütlenin bir parçasını ilerletelim, ötekini ihmal edelim de kütlenin bütünü ilerleyebilsin? Mümkün müdür ki bir cismin yarısı toprağa bağlı kaldıkça, öteki yarısı göklere yükselebilsin?"

3 İçerik: Ana sağlığı Kadın Hakları İle İlgili Uluslararası Yaptırımlar Ana Sağlığı Göstergeleri Ana Sağlığını Etkileyen Faktörler Ana Sağlığı Hizmetleri Türkiye de Ana sağlığı Önemi Veri kaynakları Ana Ölümlülüğü Ulusal Ana Ölümleri çalışması Doğurganlık Durumu Doğum Öncesi Bakım Doğum Hizmetleri Düşükler Aile Planlaması

4 2005 yılı Dünya Sağlık Raporu nun teması Make every mother and child count dur. Her anne ve çocuk önemsenmelidir ya da Her anne ve çocuk değerlidir

5 Tüm dünyada yılda 300 milyondan fazla kadın gebe kalmakta anne ölümü olmakta Anne ölümlerinin i sağlıksız düşükler sonucu gerçekleşmektedir

6 Dünyada Her Bir Dakikada; 380 kadın gebe kalmakta 190 kadın istenmeyen veya planlanmayan gebelikle karşılaşmakta 110 kadın gebelikle ilgili komplikasyon yaşamakta 40 kadın tehlikeli düşük yapmakta 1 kadın ÖLMEKTE

7 Bu ölümlerin %1 i gelişmiş ülkelerde, %99 u gelişmekte olan ülkelerdedir. Gelişmekte olan ülkelerde dakikada ortalama bir kadın gebelikle ilgili nedenler sonucu ölmektedir. Bu ölümlerin %90 nı önlenebilir nedenlerdendir.

8 Gelişmekte olan ülkelerde yaş grubu kadınlar için önde gelen hastalık yükleri, 1990 Solunum yolu enfeksiyonları Anemi Yaralanmalar Depresif hastalıklar HIV/AIDS Tüberküloz 2,5 2,5 3,2 5,8 6,6 7,0 CYBH 8,9 Maternal nedenler 18,0 0,0 2,0 4,0 6,0 8,0 10,0 12,0 14,0 16,0 18,0 20,0 %

9 Dünya da Anne Ölümü Nedenleri İnfeksiyon 15% Eklampsi 12% Engellenmiş doğum 8% Emniyetsiz abortus 13% Diğer direkt nedenler 8% Hemoraji 24% İndirekt nedenler 20%

10 Doğumda majör komplikasyonlar insidansı Komplikasyon insidans Vaka/yıl Fatalite oranı Anne ölümleri (2000) DALY Kaybı (000) Postpartum hemoraji 10, Sepsis 4, , Preeklampsi/ekl ampsi 3, , Zor doğum 4, ,

11 Kadınların hayat boyu gebelik ve doğuma bağlı nedenlerle ölme olasılıkları Dünya Sahra güneyi Afrika Orta Doğu ve kuzey Afrika Güney Asya Doğu Asya ve Pasifik Latin Amerika ve Karayipler ODA/BDT Sanayileşmiş ülkeler Gelişmekte olan ülkeler Az gelişmiş ülkeler Türkiye ABD İsveç Pakistan Nijerya Kaynak:Dünya Çocuklarının Durumu 2005

12 Kadın Hakları ile ilgili Uluslararası Yaptırımlar: Birleşmiş Milletler Evrensel Bildirgesi, Uluslararası Medeni ve Siyasi Haklar Sözleşmesi, Uluslararası Sosyal, Ekonomik, ve Kültürel Haklar Sözleşmesi, CEDAW: Kadınlara Karşı Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi Sözleşmesi Milenyum hedefleri

13 ANA SAĞLIĞI GÖSTERGELERİ Ana Ölüm Hızı ( AÖH ) Perinatal Ölüm Hızı (PNÖH ) Kaba Doğum Hızı ( KDH ) Doğurganlık Hızları Toplam Düşük Hızı İsteyerek Düşük Oranı Kontraseptif Yöntem Uygulamaları Doğum Öncesi Bakım Alan Gebe Oranı Hastanede ve Sağlık Personeli Yardımıyla Yapılan Doğumların Oranı Doğum Sonu Bakım Alanların Oranı Jinekolojik Hastalık Prevalansı Obstetrik Komplikasyonların Görülme Oranı Kadının Statüsü

14 Bazı ana sağlığı göstergeleri Anne ölümü: Bir kadının gebelik sırasında, doğumda ya da gebeliğin sonlanmasından sonraki 42 gün içinde, gebeliğin süresine ve yerine bakmaksızın, gebelik durumuna veya gebelik sürecine bağlı (doğrudan) ya da bunların şiddetlendirdiği (dolaylı) ancak tesadüfi olmayan bir nedenden kaynaklanan kadın ölümü.

15 Gebeliğe bağlı ölüm: ölüm nedenine bakılmaksızın gebelik sırasında veya gebeliğin sonlanmasından sonraki 42 gün içinde meydana gelen ölümler. Kadın ölümü: Ölüm nedenine bakılmaksızın yg kadınlar arasında meydana gelen ölümler

16 KDH: Bir toplumda bir yıldaki CDS/ aynı toplumda yıl ortası nüfusxk GDH: Bir toplumda bir yıldaki CDS/ aynı toplumda yıl ortası yaş kadın sayısı x k TDH: Doğurganlık hızı değişmeyeceği varsayımı ile, bir kadının doğurganlık süresince sahip olacağı çocuk sayısı. Tamamlanmış doğurganlık hızı: doğurganlık çağının sonuna gelindiğinde (45-49 yg) bir kadına düşen CDS.

17 Toplam düşük hızı: Bir toplumda belirli bir sürede isteyerek ve kendiliğinden meydana gelen düşük sayısı/ aynı toplumda toplam gebelik sayısı x k Yöntem kullanma oranı: bir toplumda etkili ve etkisiz yöntem kullanan kadın sayısı/ aynı toplumda yg. kadın sayısı x k DÖB alan gebe oranı: doğum öncesi bakım alan gebe sayısı/tüm gebeler x k

18 Ana Sağlığını Etkileyen Faktörler Genel Sağlık Düzeyi Ülkede mevcut sağlık sisteminin biçimi, hizmetlerin varlığı, yaygınlığı, ulaşılabilirliği ve niteliği Ülkede izlenen genel nüfus politikası İsteyerek düşüklerle ilgili yasal durum Kontraseptif yöntemlerle ilgili bilgi, tutum ve davranış Doğum öncesi bakım hizmetlerinin düzeyi Doğumların oluş yeri ve doğuma yardım eden kişinin niteliği Lohusalık dönemi bakım hizmetleri Toplumun genel beslenme düzeyi Toplumun genel eğitim ve sağlık eğitimin düzeyi Toplumun genel haberleşme ve ulaşım durumu Sosyoekonomik durum Kadının toplumdaki statüsü (Eğitimi, istihdamı) Bireysel faktörler (yaş, eğitim, doğurganlık özellikleri, sağlık davranışları, sistemik hastalık vb)

19 Ana Çocuk Sağlığı ve Aile Planlaması Hizmetleri Gebelerin tespiti ve periyodik izlemleri (doğum öncesi bakım) Doğum hizmetleri Lohusalık dönemi hizmetleri (doğum sonu bakım) Aile planlaması (15-49 yaş grubu ) 0-6 yaş grubu çocuk izlemleri (beslenme, büyüme ve gelişmenin izlenmesi, bağışıklama, anne eğitimi) Bu hizmetler yaygın olarak birinci basamakta sağlık ocakları ve sağlık evleri ile ana çocuk sağlığı-aile planlaması merkezlerinde verilmektedir. AMAÇ; Anne ve çocuklara sağlıklı yaşam, Perinatal, bebek, çocuk, genç, erişkin ve annelerin hastalık ve ölümlülüğünü azaltıp, sağlıklı nesiller yetiştirmektir.

20 TÜRKİYE DE ANA SAĞLIĞI DURUMU

21 VERİ KAYNAKLARI Türkiye Nüfus araştırmaları ( ) TNSA ( ) Dünya Bankası verileri Dünya Sağlık Örgütü verileri UNICEF, Dünya çocuklarının durumu Dünya Sağlık Raporu 2005 Türkiye Sağlık İstatistikleri, 2006

22 AÇS TÜRKİYE İÇİN NEDEN ÖNEMLİ? 2000 nüfus sayımı: TR Nüfusu 67.8 milyon yaş grubu kadınlar % 27 (18.2 milyon) 0-14 yaş çocuklar %29.8 (20.2 milyon) Toplam: % 56.6 (38.4 milyon) *Genel nüfus içindeki payı büyük *Büyüme-gelişme, gebelik, doğum, lohusalık nedeniyle duyarlı *Halen ülkemizde ana ve çocuk sağlığı sorunları önemli sağlık sorunlarıdır.

23 TC: Her yıl gebelik oluyor i düşükle sonuçlanıyor ölü doğum oluyor canlı doğum oluyor bebek bir yaşına gelmeden ölüyor. Saglik.gov.tr

24 Türkiye de Ölüme Neden Olan İlk 6 Hastalığın % Dağılımı 3.sırada UHY-ME Çalışması 2000

25 Türkiye de Hastalık Yükü (DALY) e Neden Olan Hastalıkların Yüzde Dağılımı 1.sırada UHY-ME Çalışması 2000

26 Türkiye de Anne Ölümlülüğü

27 Anne ölüm seviyesi bir toplumun yalnızca sağlık düzeyini değil, aynı zamanda toplumun gelişmişlik düzeyinin de önemli bir göstergesidir. Anne ölümlerinin seviyesi bir toplumdaki ana-çocuk sağlığı hizmetlerinin nitelik ve niceliği yanında kadının statüsünün de önemli bir göstergesidir. Türkiye de konuya verilen öneme karşın anne ölümlerinin seviyesi halen tam olarak bilinmemektedir.

28 Türkiye de ilk ulusal çalışma, ikili kayıt sistemini kullanan Türkiye Nüfus araştırması dır. Bu araştırmaya göre AÖO yüz bin canlı doğumda 208 olarak hesaplanmıştır. Hayati olaylara ilişkin kayıt sistemindeki bilgi eksikliğini kapatacak ikili kayıt sistemini kurmak amacıyla yürütülen araştırma, demoğrafik ve sağlık açısından yanlış tahminler ürettiği için araştırmaya devam edilmemiştir da kız kardeş yönteminin kullanıldığı Türkiye Nüfus Araştırması nda AÖO, 1981 yıl ortası için yüz binde 132 olarak bulunmuştur.araştırmada kullanılan yöntemin ve örneklem büyüklüğünün doğası nedeniyle ne anne ölümündeki farklılıklar ne de risk faktörleri ortaya konulamamıştır.

29 Türkiye nin 53 ilindeki 615 hastanede yapılan çalışmaya göre AÖO yüz binde 49 olarak tespit edilmiştir. Hastane tabanlı tahminlerdeki yanlılığa ve çalışmanın ülkenin tamamını kapsamamasına rağmen anne ölümlerinin tıbbi nedenlerine ilişkin bilginin toplanması bakımından yararlı olmuştur. Son olarak 2000 yılında gerçekleştirilen Hastalık Yükü Hane halkı araştırmasında AÖO yüz bin canlı doğumda 24 olarak bulunmuştur.

30 Türkiye de Yıllara Göre AÖH ( canlı doğumda) UAÖÇ

31 Yapılan bu çalışmalar Türkiye de anne ölümlerinin düzeyi, anne ölümlerinin bileşenleri ve anne ölümlerindeki farklılaşmalara yanıt vermiyordu. Bu nedenle UAÖÇ planlandı.

32 Türkiye Ulusal Anne Ölümleri Çalışması 2005

33 UAÖÇ Zaman Planı 2-6 Mayıs 2005: İlçe Koordinatörlerinin Eğitimi 9-27 Mayıs 2005: Birincil Kaynak Eğitimleri 1 Haziran Mayıs 2006: Veri Toplama Haziran-Ağustos 2006: Analiz ve Rapor Yazımı Ağustos-Eylül 2006 : Son Rapor ve Toplantı

34 UAÖÇ nın Genel Amaçları: Ülke geneli, 12 bölge (NUTS 1) ve kent-kır ayırımında geçerli veri sağlamak, Temel ölüm nedenlerini belirlemek, Risk gruplarını belirlemek, Mevcut sistemleri geliştirmek, Sürdürülebilir bir sistem önermek, Politika önerileri geliştirmek.

35 UAÖÇ nın Finansal Kaynağı ve Yürütülmesinde Sorumlu Kurum ve Kuruluşlar: Avrupa Birliği destekli ICON-INSTITUT Public Sector GmbH (Almanya), Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü (Türkiye) Danışmanlık firması BNB (Türkiye) tarafından oluşturulan bir konsorsiyum tarafından yürütülmüştür. Türkiye Üreme Sağlığı Programı çerçevesinde Sağlık Bakanlığı Ana Çocuk Sağlığı ve Aile Planlaması Genel Müdürlüğü ile işbirliği içinde

36 29 ilde yerleşim yerinde (285 Kent; kır) Yaklaşık 39 Milyonluk nüfus Ülkeyi (ülke nüfusunun %54 ü) kır kent Yerleşim yeri Coğrafi bölgelere göre (12 NUTS 1 Bölgesi) temsil eden

37 İSTATİSTİKİ BÖLGE BİRİMLERİ SINIFLANDIRMASI The nomenclature of territorial units for statistics (NUTS)

38 NUTS bölgeleri: Türkiye nin Avrupa Birliği ne uyum süreci doğrultusunda, 2002/4720 no lu kanun gereğince, Devlet Planlama teşkilatı ve Devlet İstatistik Enstitüsü üç ayrı düzeyde NUTS (The Nomenclature of territorial Units for statistics) bölgeleri oluşturmuşlardır. NUTS, Avrupa Birliği ülkelerinin kullandığı istatistiki bölge sınıflandırmasıdır.

39 Avrupa Birliği NUTS - Yerelleştirme 1 Bölgesel düzeydeki ekonomik ve sosyal sorunlara çözüm aranması Bölgesel istatistiklere gerek duyulması Bölgelerin sosyo-ekonomik analizlerinin yapılması Bölgesel politikaların çerçevesinin belirlenmesi Avrupa Birliği Bölgesel İstatistik Sistemine uygun karşılaştırılabilir istatistiksel veri tabanı oluşturulması

40 Avrupa Birliği NUTS - Yerelleştirme Avrupa Birliğine uyum süreci doğrultusunda 2002/4720 No lu yasa gereğince DPT ve DİE üç ayrı düzeyde NUTS bölgesi oluşturur NUTS 3: 81 il (Türkiye idari olarak 81 ile ayrılmıştır. NUTS 2: illerin birleştirilmesiyle 26 bölge NUTS 1: 26 bölgenin birleştirilmesiyle 12 bölge

41 Ülkemiz 1941 yılında toplanan Birinci Coğrafya Kongresi nde 7 coğrafi bölgeye ve 21 bölüme ayrılmıştır. Bunlar,

42 NUTS- 2: 26 Bölge

43 NUTS1 12 bölge

44 Örneklem 1: UAÖÇ nın örneklem tasarımı Türkiye geneli, kentsel ve kırsal alanlar ile 12 NUTS-1 bölgesi için analiz yapmaya imkan verecek şekilde tasarlanmış ağırlıklı, tabakalı, olasılıklı bir örneklem tasarımıdır. 12 NUTS-1 Bölgesi Kentsel/Kırsal Alanlar Ağırlıklı Tabakalı Olasılıklı Tek Örneklem Birimi İL İllerin seçilmesi tek örneklem aşamasını oluşturmuş. İller tahmin edilen kadın ölümlerinin sayısına olasılıklı orantılı olarak rastgele seçilmiştir (BM nin Türkiye için tahmin ettiği AÖO (70 / 100,000) varsayımı ile) Seçilen illerdeki bütün yerleşim birimleri alınmış

45 Örneklem 2 Örneklemin seçim kriteri, her bir 26 NUTS-2 bölgesinden bir ilin, tahmin edilen kadın ölümlerinin sayısına olasılıklı orantılı olarak rastgele seçilmesi olarak belirlenmiştir. Burada amaç, her NUTS-1 bölgesinden en az iki ili seçebilmektir.

46 Seçilen İller: 27 il ve 2 plot bölge

47 Örneklem 3: Bir il seçildiğinde, bu ile bağlı olan tüm yerleşim yerleri, köyler, bucaklar ve ilçeler çalışmaya dahil edildiğinden ayrıca bir seçim işlemine gerek duyulmamış. Seçilen iller, nüfus büyüklüğü 39 milyon olan kentsel ve kırsal yerleşim yerini içermektedir. Bu sayısal büyüklük UAÖÇ nın ülke nüfusunun % 54 ünü kapsamaktadır.??

48 Pilot Araştırma: UAÖÇ için kullanılan bütün araştırma yöntemleri (araştırma tasarımı, formlar, soru kağıtları) Antalya ilinde altı haftalık bir plot çalışma ile sahada test edilmiştir. Antalya ilinin plot çalışmada yer alması, örneklemde yer almamasının nedeni, nüfusunun fazla olması, en az bir büyük belediyesinin olması ve farklı uzaklıklarda olan kentsel ve kırsal alanların olması rol oynamıştır. Plot çalışmanın ocak ayında yapılmış olması da ulaşımın daha kolay olması da göz önünde bulundurulmuştur. Sağlık bakanlığı kendi imkanları doğrultusunda çalışmanın nasıl yürüyeceğini görmek için, Erzurum ilinde de aynı çalışmayı yapma isteklerini dile getirmiş ve burada da plot çalışma yapılmıştır. ı

49 Pilot Araştırma İli Antalya Dönemi Aralık 2004-Ocak 2005 Kapsamı Tüm aktif mezarlıklar Amaç Araştırma tasarımını test etmek Sonuç Araştırma tasarımı ve veri toplama araçları kullanılabilir bulundu Cevaplama oranı Yüzde 88

50 UAÖA nın Alan Görevlileri Birincil Kaynak Köy Muhtarı Belediye Mezarlık Görevlisi İl Proje Ekibi İl Proje Koordinatörü İl Proje Doktoru İl Proje Araştırmacısı İlçe Koordinatörü İlçe Proje Koordinatörü İnceleme Komitesi Halk Sağlığı/ epidemiyoloji/ kadın doğum uzmanları/anestezist Alan Koordinatörü HÜNEE Araştırma Görevlileri ve Öğrencileri

51 Kullanılan formlar ve soru kağıtları Mezarlık Defin Listesi Birincil kaynaklar tarafından mezarlıkta gerçekleşen her definin kaydedileceği form Kadın Defin Bildirim Formu Birincil kaynaklar tarafından her bir yaş grubu kadın defini için ayrıca doldurulacak olan form Sağlık Kurumları Kayıt İnceleme Formu Sağlık kurumunda ölen kadınların ölüm nedenini belirlemek için il/ilçe doktoru tarafından kullanılacak olan form Kadın Ölümü Sorukağıdı Evde ölen kadınların ölüm nedenini belirlemek için yakınları ile yapılacak sözel otopsi görüşmesinde il araştırmacısı tarafından kullanılacak sorukağıdı

52 Birincil kaynaklar tarafından mezarlıkta gerçekleşen her definin kaydedileceği formdur

53 Kadın Defin Bildirim Formu Mezarlık Defin Listesine yazılan her yaş grubundaki kadın defini için ayrıca düzenlenecektir

54 Sağlık Kurumu Kayıt İnceleme Formu Sağlık kurumunda ölen kadınların ölüm nedenini belirlemek için kullanılacak olan formun kapak bölümü.

55 Kadın Ölümleri Sorukağıdı (Sözel Otopsi Sorukağıdı) Evde ölen kadınların ölüm nedenini belirlemek için yakınları ile yapılacak sözel otopsi görüşmesinde kullanılacak sorukağıdının kapak bölümü.

56 UAÖA nın İşleyişi Türkiye ile 12 Bölge ve Kent-Kır ayrımını temsil eden 27 ilin seçilmesi, Seçilen bölgelerdeki tüm mezarlıklardan birincil kaynaklar aracılığı ile ölümlere/kadın ölümlerine ilişkin prospektif bilgi akışı, İl Proje Ekibi ve İlçe Koordinatörleri aracılığı ile sözel otopsi (hanehalkı görüşmesi) veya sağlık kuruluşu kayıt incelemelerinin gerçekleştirilmesi, İnceleme Komitesi nin ölüm nedenlerini belirlenmesi, Diğer veri kaynakları ile birlikte analiz ve raporlama.

57 UAÖÇ nın İş AkışŞeması Birincil Kaynak Sağlık Ocağı İl/İlçe Koordinatörü İl Proje Ekibi Ön İnceleme Komitesi Merkezi İnceleme Komitesi Diğer Verilerin Elde Edilmesi (TNSA, GNS, MERNIS, DİE) Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü Analiz ve Raporlama

58 Ulusal Anne Ölümleri Çalışması nın Bazı Verileri

59 Temel katogorilere ve yerleşim yerine göre kadın ölümleri (%) (15-49), UAÖÇ Gebeliğe bağlı ancak nedeni bilinmeyen 0,2 0,1 0,1 Tesadüfi nedenler Dolaylı nedener 0,8 1 0,9 0,5 0,7 1,2 Doğrudan nedenler 1,9 2,5 3,2 Anne ölümleri 2,4 3,2 4,1 Gebeliğe bağlı ölümler 3,3 4,3 5,5 0,0 1,0 2,0 3,0 4,0 5,0 6,0 TC Kent Kır

60 Kadın Ölümlerinin ve Gebeliğe Bağlı Ölümlerin Temel Özellikleri, UAÖÇ

61 Bölgelere ve Yerleşim Yerine Göre Gebeliğe Bağlı Ölüm Oranı

62 Bölgelere ve Yerleşim Yerine Göre Ana Ölüm Oranı, UAÖÇ

63 UAÖÇ Yaşa Göre Anne Ölüm Oranı Yaşa Göre Gebeliğe Bağlı Ölüm Oranı Gebeliğe bağlı ölüm oranı ve anne ölüm oranları, 35 yaş üzeri kadınlarda Özellikle de yg da hızla artmaktadır

64 Anne Ölümlerinin Nedenleri, UAÖÇ Anne Ölümlerinin Nedenlere Göre Dağılımı Gebeliğe Bağlı Ölümlerin Nedenlere Göre Dağılımı Anne ölümü % 74.2 Postpartum hemoraji %15.7

65 Yerleşim Yerine Göre Anne Ölümlerinin Dönemi, UAÖÇ Bu ölümlerin %20.9 u postpartum dönemin birinci gününde meydana gelmektedir.

66 Doğumun ve Ölümün Gerçekleştiği Yer, UAÖÇ %68 Anne Ölümlerinin Gerçekleştiği Yer Son Gebelik İçin Doğumun Gerçekleştiği Yer

67 Gebeliğe bağlı ölümler ve anne ölümleri için risk faktörler, UAÖÇ Anne ölümü Gebeliğe bağlı ölüm 1,4 2,3 3,7 6,9 5 2,0 1,7 2,7 5,5 4,8 13,3 13,0 23,9 28,4 26,4 28,7 35,3 42,2 Sigara Obezite Anemi Endokrin ve metabolik hast. Dolaşım sistemi hastalıkları Hipertansif bozukluklar parite>4 yaş<18>34 Risk yok Anne ölümlerin %64.7 si Gebeliğe bağlı ölümlerin %57,8 i riskli

68 Anne Ölümlerine Neden Olan Önlenebilir Faktörler Anne Ölümleri için Standart Bakımın Yetersizliğine İlişkin Faktörlerin Yüzde Dağılımı Gebeliğe Bağlı Ölümler İçin Standart Bakımın Yetersizliğine İlişkin Faktörlerin Yerleşim Yerine Göre Yüzde Dağılımı Hanehalkı ve toplumsal faktörler; kadının ya da ailesinin sorunu farketmemesi ve tedavi için başvuruda gecikmeyi içerir.

69 Ana Ölümlülüğünde Bazı Dünya Verileri:

70 Anne ölümlerinin önlenebilirliği: i: Ülke araştırmalar rmaları ve UAÖÇ UAÖÇ GBÖ UAÖÇ AÖO Jamaika Portekiz 49,3 61, Tanzanya A.B.D. Vietnam Zambiya Yüzde UAÖÇ

71 DÜNYA, AÖH ,3 28,5 0 Dünya Sahra Güneyi Afrika Orta Doğu ve Kuzey Afrika Güney Asya Doğu Asya ve Pasifik Latin Amerika ve Karayipler ODA/BDT TC GBÖ TC AÖO Kaynak:Dünya Çocuklarının Durumu 2005, UAÖÇ

72 Dünya, Ana Ölümlülüğü ,3 28,5 Sanayileşmiş ülkeler Gelişmekte olan ülkeler Az Gelişmiş Ülkeler TC GBÖ TC AÖO Kaynak:Dünya Çocuklarının Durumu 2005, UAÖÇ

73

74 Bazı Gelişmiş Ülkeler ve TC de AÖH (AÖH/ ) 40 38, , ABD Fransa Almanya Avusturya İtalya Kanada İsveç TC GBÖ TC AÖO Kaynak:Dünya Çocuklarının Durumu 2005

75 UAÖÇ daki ölüm nedenleri ile WHO küresel hastalık yükü 2002 verilerine göre EURO ve EMRO ülkelerindeki yg kadınların ölüm nedenlerinin yüzde dağılımı Ölüm Nedeni WHO (EURO)* TC(UAÖÇ)** WHO (EMRO)* Enfeksiyon ve paraziter hastalıklar 5,0 3,1 17,0 Gebelik, doğum ve lohusalık 1,0 4,2 15,0 Kanserler 32,0 32,3 13,0 Endokrin ve metabolizma hastalıkları 2,0 1,0 3,0 Nöro-psikiyatrik durumlar 3,0 4,2 3,0 Kardiyovasküler hastalıklar 28,0 17,7 21,0 Solunum sis hastalıkları 2,0 2,1 4,0 Sindirim sis hastalıkları 7,0 2,1 5,0 Genitoüriner sis hastalıları 2,0 3,1 3,0 Dışsal nedenler (kaza, yaralanma, intihar) 18,0 21,9 16,0 Bilinmeyen TOPLAM 100,0 100,0 100,0 EURO: AB ye üye ülkeleri, Doğu Avrupa ve Türkiye EMRO: Bütün Arap Ülkeleri, İran, Afganistan, Pakistan *küresel hastalık yükü, yg kadınlar, WHO **UAÖÇ 2006, yg kadınlar

76 DOĞURGANLIK DURUMU

77 Kaba doğum hızı Genel doğurganlık hızı Toplam doğurganlık hızı

78 Türkiye de Yıllara Göre KDH (Binde) , ,5 32,2 30, , ,4 19, TNSA

79 Türkiye de yıllara göre genel doğurganlık hızı (binde) TC Kent Kır

80 Türkiye de yıllara göre toplam doğurganlık hızı 7 6 6,19 5, ,66 4,33 4,05 3,39 3,4 2,7 2,6 2, TNSA

81 6 Türkiye de yıllara ve yerleşim yerlerine göre TDH 5 5, , ,9 3 2,4 2,6 2,3 3,1 2,6 2,4 1,9 3,5 3,2 2,7 1,9 4,4 4,2 3,7 3,3 2,7 2,6 2,2 1 0 Batı Güney Orta Kuzey Doğu TC

82 Bölgelere Göre TDH 2.7 1, , , ,7 2,3 TÜRKİYE 2, TNSA 2, TNSA

83 Toplam doğurganlık Hızları, 2003 TNSA

84 300 Yıllara göre Yaşa Özel Doğurganlıktaki Değişimler TDA 1978 TNSA 1988 TNSA 1993 TNSA 1998 TNSA 2003

85 180 Yerleşim yerine göre yaşa özel doğurganlık hızları (TNSA 2003) Kent Kır Toplam

86 Yıllara Göre Ortanca ilk Evlilik Yaşı 21 20, ,4 19, ,2 17,5 17,5 17,9 18,

87 Adolesan gebelikler, TNSA 2003

88 Yıllara Göre Ortanca İlk Doğum Yaşı 22,5 21,8 21,7 22, , ,8 21,3 21,1 20,3 20,7 21,1 20, ,5 19 TR Kent Kır

89 Yıllara Göre Tamamlanmış Doğurganlık Hızı ve TDH Tamamlanmış Doğurganlık Hızı TDH 6 5 4,9 4,5 3 2,5 2,7 2,6 2, ,7 2 1, , TNSA 2003

90 Doğum aralıkları 26,8

91 Kısa doğum aralıkları, TNSA 2003

92 Yaş gruplarına göre canlı doğum sayısı ve yaşayan çocuk sayısı ortalamaları, TNSA UAÖÇ (gebeliğe bağlı ölümler) Ort canlı doğan çocuk sayısı Ort yaşayan çocuk sayısı TC ,8 1,8 6,8 3,7 5,7 3,4 4,7 2,9 2,9 2,4 2 1,5 1 0,6 0,4 0, TC ,5 1,7 4,5 3,2 4,9 3,1 4,4 2,7 2,5 2,3 1,9 1,5 1 0,6 0,2 0, TNSA 2003 UAÖÇ TNSA 2003 UAÖÇ Gebeliğe bağlı nedenlerle ölen bir kadın ortalama olarak 2,8 çocuk doğurduğu ve 2,5 inin hayatta kaldığı belirlenmiştir. Bu bulgular canlı doğan çocukların %11 inin doğumdan sonra öldüğünü göstermektedir.

93

94 TDH, Dünya ,4 Sahra Güneyi Afrika 3,4 Orta Doğu ve Kuzey Afrika 3,3 Güney Asya 2 Doğu Asya ve Pasifik 2,5 Latin Amerika ve Karayipler 5,1 2,9 1,6 2,2 1,7 ODA/BDT Gelişmiş Gelişmekte Az gelişmiş TC TDH Kaynak:Dünya Çocuklarının Durumu 2005, TNSA 2003

95 Kaynak:Dünya Bankası

96 Bazı Gelişmiş Ülkeler ve TC de TDH: 2,5 2 2,1 2,2 1,5 1 1,4 1,3 1,9 1,2 1,6 1,5 0,5 0 ABD Almanya Avusturya Fransa İtalya İsveç Kanada TC Kaynak:Dünya Çocuklarının Durumu 2005, TNSA 2003

97 DOĞUM ÖNCESİ BAKIM

98 Doğum öncesi bakım (DÖB) anne ve fetusun tüm gebelik boyunca düzenli aralıklarla gerekli muayene ve önerilerde bulunularak dikkatli bir şekilde, bir sağlık personeli tarafından izlenmesidir.

99 Doğum öncesi bakım Annelerin ve doğacak bebeklerin sağlıklı olmalarını sağlayan en etkili sağlık hizmetidir. Gebeliğin erken dönemlerinde başlatılır ve gebelik süresince devam ettirilirse daha etkili olur. Doğum öncesi bakım için ilk ziyaret, gebeliğin üçüncü ayından önce yapılmalıdır.

100 DÖB Ziyaret Sayısı: İlk 28 hafta içinde üç ziyaret, 32. Hafta 1 ziyaret, 36. hafta 1 ziyaret, 39. hafta 1 ziyaret, TOPLAM 6 KEZ Riskli gebelikler daha fazla

101 Doğum Öncesi Bakım Sayısı (2003 TNSA) 60 53, ,5 18,9 0, ya da 3 4+ bilinmiyor

102 DÖB Verenlere Göre Dağılım (2003 TNSA) 75, ,5 19, Dr Ebe/hemşire Almayan

103 Gebeliğin İlk Tespiti /Ay (2003 TNSA) 3,5 3 2,5 2 1,5 1 2,6 3,5 2,8 0,5 0 KENT KIR TC

104 TC de Yıllara Göre Doğum Öncesi Bakım Alan Kadınların Oranı ( % ) , TNSA

105 Yerleşim Yeri ve Eğitime Göre DÖB (2003 TNSA) ,6 4,6 34,2 45,7 15,1 6,6 5,7 5,6 1,5 1,1 60 7, ,9 83,5 88,7 97, ,7 47,5 Kent Kır Eğitim yok İlokul Ortaokul Lise ve üz Dr Ebe/hemşire Almayan

106 Bölgelere Göre Doğum Öncesi Bakım Alanlar 85,2 91, , TNSA 2003 TNSA

107 Doğumda Anne Yaşına Göre DÖB (2003 TNSA) ,4 17,8 5,9 30 5,4 6,1 79,4 76,4 63,3 < Dr Ebe/hem Almayan

108 Doğum Sırasına Göre DÖB Alma Durumu (TNSA 2003) ,6 7 89,3 15,6 6, ,1 5,4 58,3 51,1 5,2 43,5 1 2ve3 4ve5 6 ve üz Dr Ebe/hem Almayan

109 TNSA 2003 den önceki son beş yılda canlı doğumu olan evlenmiş kadınların ve UAÖÇ ndaki ölen annelerin son gebelikleri sırasında DÖB sayısına ve ilk bakımın gebeliğin kaçıncı ayında yapıldığına göre yüzde dağılımının Karşılaştırılması DÖB Sayısı DÖB gebelik ayı Bilinmeyen 0,9 15,9 bilinmiyor 0,5 13,6 4 ve üz 31,9 53,9 8 ve üz 2,3 3,2 2 ve 3 1 7,5 9,8 18,9 21,2 6 ve 7 4 ve 5 <4 7,2 6,7 7,7 13,8 47,7 57,5 DÖB yok 18,6 21,2 DÖB yok 18,6 21, UAÖÇ TNSA UAÖÇ TNSA 2003 DÖB sayısı (ortanca): UAÖÇ 4,7; TNSA 5,0

110 Gebelik sırasında alınan DÖB niteliği içerden muayene ultrason çekildi ÇKS dinlendi karın ölçüldü idrar tahlili yapıldı kan testi yapıldı TA ölçüldü boyu ölçüdü tartıldı UAÖÇ TNSA 2003

111 Gebeliğe bağlı ölümlerde son gebelikte DÖB veren kişi, UAÖÇ, TNSA , , ,2 18,6 5,6 5,5 5,8 1,7 0,2 0 0,4 0,2 Dr Ebe/hemşire geleneksel ebe DÖB almamış bilinmiyor cevapsız %70.9 %80,9 UAÖÇ TNSA 2003

112 Son 5 yılda DÖB almamaya karşı DÖB almada önemli bulunan değişkenler, Türkiye, 1998 Değişken Referans Kategori OR P Bölge Yerleşim yeri Annenin eğitimi Eşin eğitimi Anneninsağlık sigortası Yaş Songebeliğin İstenmesi Doğum sırası Türkçe konuşabilme Resmi nikah Evlenirken başlık parası Doğu Kır Eğt. yok/ilk bitm. İlkokul ve altı Yok 20 yaş altı İstemiyordu 4 ve üzeri Hayır Yok Evet Batı (4,07) Kent (1.70) Orta, + (4.70) Lise, + (2.23) Var (1.78) y.(1.53) İstiyordu(1.37) İlk doğ. (1.77) Evet (1.96) Var (1.38) Hayır (1.27)

113 DÖB, Dünya Sahra Güneyi Afrika Orta Doğu ve Kuzey Afrika Güney Asya Doğu Asya ve Pasifik Latin Amerika ve Karayipler ODA/BDT Gelişmekte olan Az gelişmiş TC Kaynak:Dünya Çocuklarının Durumu 2005, TNSA 2003

114 DOĞUM HİZMETLERİ

115 Doğum hizmetleri, Doğuma yardım eden kişi, Doğumun gerçekleştiği yer olarak tanımlanmıştır.

116 Doğumun Yapıldığı Yer (%) (2003 TNSA) sağlık kuruluşu evde bilinmeyen

117 Doğuma Yardım Eden Kişi (%) (2003 TNSA) Cevapsız Hiç kimse Akraba/diğer Geleneksel ebe Ebe/hem Dr 0,3 0,5 7,4 8,8 36,3 46,

118 Gebeliğe bağlı ölümlerde son gebelik sırasında doğuma yardım eden kişi, UAÖÇ, TNSA , , , ,7 9,4 8,8 7,4 6,6 3,6 1,6 0,5 0,3 Dr Ebe/hemşire geleneksel ebe Akraba/diğer Hiç kimse Bilinmiyor UAÖÇ TNSA 2003 %75,5 %83

119 Sağlıklı koşullarda doğum yapmaya karşı, yapmamada önemli bulunan değişkenler (5 yıl), Türkiye, 1998 Değişken RK OR P Bölge Annenin eğitimi Annenin Sağ.sigortası Yaş Doğum sırası Annenin ana dili Doğu Eğt.yok/ilkbitm. Yok 20 yaş altı 4 ve üzeri Türkçe değil Batı (4.56) İlkokul/ortabtm(2.50) Var (2.88) yaş (4,23) İlk doğum(10,7) Türkçe (3,37)

120 Sağlık Personeli ile Yapılan Doğumlar, Dünya Sahra Güneyi Afrika Orta Doğu ve Kuze y Afrika Güney Asya Doğu Asya ve Pasifik Latin Amerika ve Karayipler ODA/BDT TC Sp ile Doğum Kaynak:Dünya Çocuklarının Durumu 2005

121 Sağlık Personeli ile Yapılan Doğumlar, Dünya Sanayileşmiş Gelişmekte olan Az gelişmiş TC Sp ile Doğum Kaynak:Dünya Çocuklarının Durumu 2005

122 Bazı Gelişmiş Ülkeler ve TC de Sağlık Personeli ile Yapılan Doğumlar ABD Almanya Avusturya Fransa isveç TC 83 %17 Kaynak:Dünya Çocuklarının Durumu 2005

123 DÜŞÜKLER VE ÖLÜ DOĞUMLAR

124 Türkiye de 1998 Nüfus ve Sağlık Araştırması sonuçlarına göre her 5 doğuma karşılık 1 isteyerek düşük olması yanında her 3 doğumdan biri planlanmamış gebelik sonucu; 2003 TNSA sonuçlarına göre ise her 9 doğuma karşılık 1 isteyerek düşük ve her 5 gebelikten biri planlanmamış gebelik olmaktadır.

125 DÜŞÜKLER (2003 TNSA) İsteyerek düşük hızı: 11,3 (yüz gebelikte) Kendiliğinden düşük hızı: 10,0 (yüz gebelikte) Ölü Doğum : 1,3 ( yüz gebelikte) TOPLAM DÜŞÜK: % 21,3

126

127 İsteyerek Düşüklerde Eğilim ,5 11,

128 Yaşa Özel ve Toplam İsteyerek Düşük Hızının Yaşa ve Yerleşim Yerine Göre Dağılımı, TNSA 2003 TC 7,2 11,3 13, Kent Kır Toplam

129 Bölgelere göre isteyerek düşük 8,8 14,7 14,9 5,2 10,2 11,3 14, TNSA 1998 TNSA

130 İsteyerek Düşük Nedenleri:

131 İsteyerek Düşük Zamanlaması

132 İsteyerek Düşüğün Sonlandırıldığı Yer

133 Kadınların düşük ve ölü doğum sayılarına göre dağılımı, TNSA 2003, UAÖÇ Gebeliğe bağlı ölümler (UAÖÇ) TNSA ve üz ve üz isteyerek düşük ölü doğum kendiliğinden düşük isteyerek düşük ölü doğum kendiliğinden düşük

134 Kendiliğinden düşük ve isteyerek düşükler, UAÖÇ ve TNSA 2003 Kendiliğinden düşük İsteyerek düşük ,5 79, ,4 76, ,9 14,6 5,6 3,9 7 1, ,3 13,8 1 6,3 2,3 2, ve üz ve üz UAÖÇ TNSA 2003 UAÖÇ TNSA 2003

135 Araştırmadan önceki son 5 yıl içindeki gebeliklerde isteyerek düşük yapmayı belirleyen faktörler, 1998 TNSA Değişken RK OR P Bölge Annenin eğitimi İlk evlilik yaşı Gebelikteki yaşı Canlı doğum sayısı isteyerek düşük deneyim Spontan düşük deneyim Ölü doğum deneyimi Gebelikten önce yöntem kullanma Doğu Eğt.yok/ilkbitm. 20 yaş altı 20 yaş altı var var Var Var kullanan Batı (2.7) Ortaokul ve üz(2.1) 20 ve üzeri (0.9: her yıla) 20 ve üzeri (1.1: her yıla) Yok (2.8) Yok (2.9) Yok (0.7) Yok (0.4) Kullanmayan (2.9)

136 AİLE PLANLAMASI

137 Ülkemizde Cumhuriyet in kuruluşundan 1965 yılına kadar nüfus artış hızını destekleyici politikalar benimsenmiş ve uygulanmıştır yılında çıkartılan 557 sayılı Nüfus Planlaması Hakkında Kanun ile aile planlaması yöntem kullanımı serbest bırakılarak, antinatalist politikaya geçilmiştir.

138 1983 yılında yürürlüğe giren, 2827 sayılı aile planlaması hizmetlerini düzenleyen ikinci yasa ile getirilen yenilikler: Kurs görmüş ebe ve hemşirelere uygulama yetkisi verilmesi, Cerrahi kontrasepsiyonun yöntem seçenekleri içine alınması, 10 haftaya kadar gebeliklerin istek üzerine sonlandırılması Sektörler arası işbirliğinin zorunlu hale getirilmesidir.

139 Aile planlaması yöntemleri: Herhangi bir yöntem bilen kadın %99,8 Herhangi bir modern yöntem bilen kadın...%99,5 Herhangi bir geleneksel yöntem bilen kadın...%97,7 Herhangi bir yöntem kullanan %71,0 Herhangi bir modern yöntem kullanan.. % 42,5 Herhangi bir geleneksel yöntem.. %28,5 Herhangi bir yöntem kullanmayan.%29,0 Modern yöntemler (%42,5) RİA.. %20,2 Kondom %10,8 Hap % 4,7 Tüp ligasyonu... % 5,7 Vazektomi % 0.1 Diyafram/köpük/jel % 0.6 Enjeksiyon % 0.4 Geleneksel yöntemler (%28,5) Geri çekme.. %26.4 Takvim %1.1 Emzirme... % 0.6 Diğer...%0,4

140 Türkiye'de ölümlülükteki hızlı düşmeye karşın doğurganlıkta yavaş düşme izlenmektedir YILLAR Kaba Doğum Hızı (Binde) Kaba Ölüm Hızı (Binde) Toplam Doğurganlık Hızı (Bir kadına düşen) * ** *** 2003**** , , ,23 Kaynak: DPT, T.KOCAMAN'ın çalışmaları, *DİE1989 Türkiye Nüfus Araştırması, **1993 Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması, ***1998 Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması, ****2003 Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması

141 Tablo. Yıllara göre aile planlaması yöntemleri ile ilgili halen evli olan kadınların bilgi düzeyleri (%) Bilinen Yöntem Hiç birini bilmeyenler ,2 Herhangi bir yöntem bilen ,8 Modern yöntem bilen , TNSA 99,5 Hap ,8 Rahim İçi Araç ,2 Kondom ,7 Tüplerin Bağlanması ,2 Vazektomi ,2 Türkiye Nüfus Araştırmaları, TNSA

142 Tablo. Yıllara göre aile planlaması yöntemi kullanma durumu (%) Toplam Kullananlar ,0 Rahim İçi Araç ,2 Hap ,7 Kondom ,8 Cerrahi Sterilizasyon ,7 Geri Çekme ,4 Diğer ,2 Toplam Etkili Yöntem ,5 Toplam Etkisiz Yöntem ,5 Aile Planlamasında Karşılanamayan Gereksinim** ,5 İsteyerek Düşük ,3 Kaynak: Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırmaları, **Artık çocuk istemediği veya gebe kalmayı geciktirmek istediği halde hiç yöntem kullanmayanlarla, etkisiz yöntem kullananların toplam oranı.

143 Yaşayan çocuk sayısına göre evli kadınların çocuk isteme durumu (%) Yaşayan Çocuk Sayısı Çocuk İstiyor Çocuk İstemiyor Emin Değil 0 88,7 1,5 0,3 1 66,9 25,5 5,9 2 12,1 76,4 4,4 3 4,1 80,8 1,3 4+ 3,4 80,4 0,8 Toplam 24,4 63,4 3, TNSA

144 Aile Planlaması Yöntemi Kullanımı ,5 37,7 43, ,3 28,1 26,1 27,9 % GELENEKSEL YÖNTEM MODERN YÖNTEM

145 Bölgeye ve Yönteme Göre Gebeliği Önleyici Yöntem Kullanımı, 2003 TNSA 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 25,8 29, ,6 23,6 6,1 6,1 12,7 11, ,9 25,8 2,8 25,7 5 10,2 25,2 28,1 4,6 35,7 9,4 8,3 10,8 42,1 3,6 24 3,7 7,4 14,3 kullanmıyor diğer geri çekme Tüp lig kondom RİA Hap 0% 4,8 3,9 5,3 3,1 4,9 Batı Güney Orta Kuzey Doğu

146 Modern Aile Planlaması Yöntemlerinin Temin Edildiği Kaynaklar, TNSA 2003 Eczane 25% Diğer özel 6% Diğer 3% AÇSAP ve sağlık ocağı 32% Kamu %57,7 Özel %41,8 Özel Dr 9% Diğer kamu 14% Devlet hastanesi 11%

147 Bölgelere Göre Modern Yöntem Kullanımı 34,8 37,3 40, ,7 35, ,2 36,6 42, ,7 29,8 35, ,3 26, TC BATI GÜNEY ORTA KUZEY DOĞU TC: 42,5

148 Gebeliği Önleyici Yöntem Kullanımındaki Değişimler geri çekme 26,4 24,4 26,2 25,7 takvim 1,1 1,1 1 3,5 herhangi bir geleneksel yöntem 28,5 26,1 28,1 32,3 tüp ligasyon 5,7 4,2 2,9 1,7 kondom 10,8 8,2 6,6 7,2 RİA 14 20,2 19,8 18,8 hap 4,7 4,4 4,9 6,2 herhangi bir modern yöntem 31 37,7 34,5 42,5 herhangi bir yöntem 63,9 62,6 63, TNSA 1993 TNSA 1998 TNSA 2003 TNSA

149 Gebeliği önleyici yöntem bırakma nedenleri

150 UAÖÇ da gebeliğe bağlı nedenlerle ölen kadınların son gebelikleri öncesinde ve TNSA 2003 teki kadınların araştırma sırasında kullandıkları gebeliği önleyici yöntemlere göre yüzde dağılımı halen kullanmıyor herhangi bir geleneksel yöntem 3,3 28,5 herhangi bir modern yöntem 24,7 42,5 herhangi bir yöntem UAÖÇ TNSA 2003

151 Dünyada Aile Planlaması Yöntem Kullanımı Sahra Güneyi Afrika Orta Doğu ve Kuzey Afrika Güney Asya Doğu Asya ve pasifik Latin Amerika ve Karayipler ODA/BDT TC Kaynak:Dünya Çocuklarının Durumu 2005

152 Dünyada Aile Planlaması Yöntem Kullanımı Sanayileşmiş Gelişmekte olan Az gelişmiş TC Kaynak:Dünya Çocuklarının Durumu 2005

153 Bazı Gelişmiş Ülkeler ve TC de AP Yöntem Kullanımı ABD Almanya Avusturya Fransa italya İsveç Kanada TC AP Kaynak:Dünya Çocuklarının Durumu 2005

154 Bazı Türkiye Verileri

155 Yıllara göre sağlık bakanlığı bütçesinin genel bütçeye oranı 6 5 5,18 5,27 4 4,02 4,1 4,21 4,12 3, ,64 2,02 2,54 3,05 3,12 3,08 3,54 2,53 2,26 3,

156

157

158 Kaynaklar: Halk Sağlığı Temel Bilgiler,Prof. Dr.Münevver Bertan,Doç.Dr.Çağatay Güler.1997 Dünya Çocuklarının Durumu 2005 ( Bin yıl kalkınma hedefleri raporu, Türkiye 2005 Dünya Sağlık Raporu 2005 Türkiye Sağlık İstatistikleri, 2006 Türkiye Nüfus Sağlık Araştırması,Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü,1993,1998,2003 Tekingündüz, S. Gelişmiş ülkelerle Türkiye nin kimi sağlık göstergeleri açısından karşılaştırılması Halk Sağlığı Bakışıyla Ana Çocuk Sağlığı, Prof. Dr. Nazan Bilgen, 1996 Hastane Kayıtlarından,Türkiye de Anne Ölüm Nedenleri Araştırması Aile Planlaması Klinik Uygulama El kitabı.t.c.sağlık Bakanlığı Ana-Çocuk Sağlığı ve Aile Planlaması Genel Müdürlüğü,İnsan Kaynağını Geliştirme Vakfı,1995. Kontraseptif Yöntemler:Uluslar arası Basım. İnsan Kaynağını Geliştirme Vakfı,1990. Aile Planlamasında Temel Bilgiler. Basım. İnsan Kaynağını Geliştirme Vakfı,1997. DİE Nüfus Sayımı 1990, 2000 Hastane Kayıtlarından,Türkiye de Anne Ölüm Nedenleri Araştırması 1997.

159 HERKESE EŞİT HİZMET ANCAK İHTİYACI OLANA DAHA FAZLA

160 Sevgililer Gününüz kutlu Olsun